Von der Leyen wekt weerstand met dominante bestuursstijl en coulance voor autocraten

Ursula von der Leyen is niet makkelijk van haar stuk te brengen. Daarvoor is de Commissievoorzitter, die sinds 2019 leiding geeft aan het dagelijks EU-bestuur, te pragmatisch, te ervaren en te zeker van haar positie. Maar voor het eerst in ruim vijf jaar tekenen zich wel scheuren af in haar zorgvuldig opgebouwde machtsbasis.

Deze week werd een motie tegen haar ingediend in het Europees Parlement. Die werd weliswaar met een ruime meerderheid verworpen – met 360 van de 553 stemmen – maar blijft een niet eerder vertoond blijk van openlijke afkeuring. Bij steun van een tweederde meerderheid had de volledige Commissie moeten opstappen.

Gebrek aan transparantie is het voornaamste verwijt aan Von der Leyen. Aanleiding voor de motie was ‘Pfizergate’, een Europees schandaal waarbij zij cruciale sms-berichten over een miljardendeal voor coronavaccins weigerde vrij te geven. Het Europees Hof oordeelde in mei dat zij daarmee transparantieprincipes had geschonden.

Volgens Von der Leyen – die tijdens haar verweer maandag in Straatsburg weigerde toe te geven dat ze iets fout had gedaan – was de motie, ingediend door een Roemeens lid van de fractie Europese Conservatieven en Hervormers (ECR), „een poging van extreemrechts om de democratie en Europa te ondermijnen”.

Voor veel andere fracties – de liberalen, de groenen, de sociaal-democraten – was het feit dat de motie uit radicaal-rechtse hoek kwam reden genoeg om tegen te stemmen. Maar dat betekent niet dat het in de Brusselse wandelgangen niet borrelt rondom ‘VDL’. „Als ze zo doorgaat, kan er een moment komen dat wij ook een motie van wantrouwen tegen haar indienen”, stelt Lara Wolters, lid van de Progressieve Alliantie van Socialisten en Democraten (S&D).

Vijf redenen voor de onvrede over Commissievoorzitter Von der Leyen.

1Bestuurlijke dominantie

Von der Leyen is de schakel tussen de Europese Raad van de regeringsleiders en het dagelijks bestuur van de Europese Unie. Daarin stuurt ze 27 Eurocommissarissen aan, veelal met een ‘top-down’-benadering die steeds vaker wordt aangeduid als een ‘presidentiële aanpak’.

„Ze heeft structuren ingesteld die sterk centralistisch werken. We horen verhalen van Commissarissen die pas een minuut voordat ze in een plenaire vergadering moeten spreken, de gecorrigeerde spreektekst terugkrijgen van de mensen van Von der Leyen. Absurd”, zegt Gerben-Jan Gerbrandy, Europarlementariër voor D66.

De dominante toon viel ook op in het debat van maandag. Von der Leyen sprak hierin over de Europese Commissie als van „mijn college” en „het team achter mij”.

De houding van Von der Leyen zit veel Brusselse politici volgens Europarlementariër Wolters „heel hoog”. „Ze betrekt nog maar een klein groepje mensen bij haar voorstellen. Eurocommissarissen, stakeholders en experts – ook van buiten de Commissie – staan veelal buitenspel.”

D66’er Gerbrandy: „Waar de Commissie vaak een neutraal baken was in de politieke strijd tussen het Parlement en de Raad, wordt die rol onder Von der Leyen verspeeld. Dat ondermijnt het gezag van de Commissie op gevaarlijke wijze.”

2Het klimaatbeleid

Onder de Commissie-Von der Leyen-I (2019-2024) stond vergroenen hoog in het politieke vaandel. De ambitieuze Klimaatwet – met als doel klimaatneutraliteit voor 2050 door terugdringing van broeikasgassen – en de daaraan ontleende Green Deal werden opgetuigd om de Europese economieën duurzamer te maken.

Maar de weerstand tegen strikt klimaatbeleid neemt toe. Bij het recent voorgestelde klimaatdoel voor 2040 – een CO₂-reductie van 90 procent – bouwde de Commissie een marge van 3 procent in. Via zogeheten carbon credits kunnen landen de CO₂-vermindering ook buiten de EU bewerkstelligen.

Zoom in

Het doel moet nog worden goedgekeurd door de Raad en het Parlement. Waar de versoepeling de één een doorn in het oog is, vindt de ander deze niet ver genoeg gaan. Het tussendoel van 90 procent is voor Sander Smit, Europarlementariër van BBB, nog altijd onacceptabel. „Klimaatactie werkt alleen mondiaal. Anders is Europa het braafste jongetje van de klas, maar staat ze straks met lege handen: zonder productie, zonder voedsel.”

Veel linkse, groene en sociaaldemocratische politici zien juist in een voortzetting van ambitieus klimaatbeleid een kans om concurrerend te blijven én te voldoen aan wetenschappelijke adviezen.

Deze week werd bekend dat de Patriotten – met klimaatsceptische partijen zoals Le Pen’s Rassemblement National, Vlaams Belang en de PVV – de onderhandelingen zullen leiden over het klimaatdoel voor 2040, tot ontsteltenis van links en het groen denkende midden. De klimaatstrijd staat daarmee op scherp – met een sleutelrol voor de verdeelde christen-democraten, Von der Leyens politieke familie.

3Draghi’s prioriteiten

Von der Leyen schakelde oud ECB-president Mario Draghi in voor een rapport over de concurrentiepositie van Europa, dat haar politieke agenda grotendeels vormgeeft. Als de EU het niet wil afleggen tegen de VS en China, moet ze volgens Draghi inzetten op krachtige industrieën, innovatie en bovenal Europese eenheid.

„Europa moet meer en meer gaan optreden als één staat”, stelde Draghi tijdens een toespraak in Brussel in februari. En: „Het Europese antwoord moet snel komen, we hebben de factor tijd niet aan onze kant.” Volgt de EU haar standaard wetgevingsprocedures, die al snel zo’n twintig maanden duren, dan is het beleid „mogelijk al achterhaald” voor het van kracht wordt.

Von der Leyen probeert gevolg te geven aan Draghi’s aanbevelingen door beleid te versimpelen en democratische procedures te versnellen – wat moeizaam gaat op politiek gevoelige dossiers zoals klimaat, en in andere gevallen volgens sommigen ten koste gaat van de zorgvuldigheid. „Scoren voor de bühne”, aldus Europarlementariër Gerbrandy. „Het hoge tempo waarmee regels worden vereenvoudigd, resulteert veelal in kwalitatief slechte oplossingen.”

4Opstelling inzake Gaza-oorlog

Bij een debat over de Europese verantwoordelijkheid ten aanzien van de Gaza-oorlog liepen de gemoederen deze week hoog op.

„Het uitblijven van Europese actie richting Israël is het morele failliet van Europa”, zegt Europarlementariër Thijs Reuten (GroenLinks-PvdA). „Het kostte Von der Leyen drie weken om na [de Hamas-aanval op] 7 oktober [2023] empathie voor de slachtoffers in Gaza te tonen. Twee jaar verder blijft ze aankomen met Israëls recht op zelfverdediging, zo ook weer bij de recente aanval van Israël op Iran.”

De Gaza-oorlog is in veel lidstaten een zeer gevoelig onderwerp – en dat werkt door in de Commissie en het Parlement. Maar volgens Reuten begint het uitblijven van een duidelijk Europees standpunt hierover ook andere dossiers „te infecteren”. „De wereld en burgers begrijpen niet hoe het kan dat Europa wél reageert op de Russische agressie in Oekraïne, maar zero positie pakt als het gaat over mensenrechten in het algemeen.”

5Omgang met autocraten

Het zijn geopolitiek turbulente tijden. Hoe te dealen met grootmachten China en de VS, maar ook: hoe om te gaan met extreemrechtse invloeden? „Autocraten – of het nou Poetin is, de Wit-Russische leider Loekasjenko, de Servische Vucic, Erdogan of Netanyahu – hebben respect voor duidelijke standpunten. Daarbij moet je op het geopolitieke schaakbord stevig en duidelijk zijn. Ook richting China en de VS”, stelt Reuten.

Hij ziet vanuit Straatsburg juist verzoeningspolitiek (‘appeasement’) richting autocratische leiders – zie de bereidwilligheid van Von der Leyen om migratiedeals te sluiten met de Tunesische president Kais Saied, of het beoogde vrijgeven van bevroren miljarden voor het Hongarije van premier Orbán. „‘Laten we niet te hard zijn, want dadelijk breekt de pleuris uit.’ Maar met dit soort types vergroot zo’n houding juist de kans dat de pleuris uitbreekt”, verzucht Reuten.

Die ambigue houding jegens autocraten past in de ogen van veel parlementariërs bij de flirt die Von der Leyen en de Europese Volkspartij zijn aangegaan met radicaal-rechtse partijen – door geregeld met hen mee te stemmen. „Je kan extreemrechts niet normaliseren”, zegt ook Wolters. Of in de woorden van Bas Eickhout, covoorzitter van De Groenen, tijdens het debat over de motie van wantrouwen tegen Von der Leyen: „Op die manier voed je het beest – en het beest zal je uiteindelijk opeten.”

Delen





Mail de redactie