Een ceremoniële trommel en een wandelstok – die objecten bevestigden in 1937 dat de dalai lama, de hoogste geestelijk leider in het Tibetaans boeddhisme, was gereïncarneerd in de destijds tweejarige Lhamo Dhondup. „Van mij”, zei het jongetje toen hij de spullen, die hadden toebehoord aan de vorige dalai lama, voor zich zag. Monniken hadden ze bij wijze van test meegenomen tijdens een bezoek aan zijn dorp Takster.
Dat moment bepaalde de verdere levensloop van Lhamo Dhondup: niet alleen werd hij daarna klaargestoomd voor een leven in het teken van de boeddhistische leer en ingehuldigd met de naam Tenzin Gyatso. Zijn positie als prominente Tibetaan maakte dat hij voor zijn volk ingrijpende beslissingen zou nemen. Zo vluchtte hij in 1959 uit Tibet, te paard over de Himalaya , nadat een volksopstand tegen de Chinese inlijving van Tibet was mislukt. Vele volgelingen gingen hem achterna. De dalai lama verblijft sindsdien in India; verspreid over dat land zijn meerdere exclaves voor de Tibetaanse gemeenschap.
Zondag wordt hij negentig; zijn verjaardag is al de hele week gemarkeerd met evenementen en ceremonies in het Noord-Indiase Dharamsala, waar zowel de Tibetaanse boeddhisten als politici hun hoofdkwartieren konden vestigen. Daar hoorden zijn volgelingen afgelopen woensdag een verlossende boodschap: de veertiende dalai lama maakte bekend dat na zijn dood een nieuwe reïncarnatie te wachten staat. Er komt dus een volgende hoogste spirituele leider van het Tibetaanse boeddhisme.
Zo’n bevestiging van de wedergeboorte is van groot belang – in voorgaande jaren had de dalai lama wel eens gespeculeerd dat hij mogelijk de laatste met die rang zou zijn. In de video die woensdag werd vertoond, bevestigde hij „dat het instituut van de dalai lama zal voortbestaan”. Dat leidde tot applaus en gejuich uit de groep monniken in donkerrode gewaden die zich hadden verzameld in een bibliotheek.
Een speciale non-profitorganisatie is inmiddels opgericht om de boeddhistische tradities te ondersteunen en te zijner tijd de zoektocht naar de opvolger in gang te stellen. Vooralsnog heeft hij geen verdere instructies of geschreven aanwijzingen achtergelaten aan deze nieuwe Gaden Phodrang Trust, liet de leiding van de organisatie weten aan internationale persbureaus.
In de vrije wereld
De uiteindelijke opvolger kan man of vrouw zijn. En, belangrijk: die hoeft niet de Tibetaanse nationaliteit te hebben. De dalai lama stelde eerder al dat zijn reïncarnatie „in de vrije wereld” zou opduiken. Die opmerking raakt precies aan de gespannen speculaties rondom de opvolging. Dat is naast een religieus vraagstuk ook een geopolitiek euvel. Tibet is nog steeds ingelijfd in de Volksrepubliek; China ziet de veertiende dalai lama als een separatist.
Beijing wil zelf de wedergeboorte van de boeddhistische leider aanwijzen, zodat daarmee een eventuele politieke – en bovendien in de hele wereld zeer sympathiek gevonden – tegenstrever kort kan worden gehouden. Maar, zo stelde de huidige veertiende leider: „Niemand anders [dan de stichting] heeft de bevoegdheid om zich met deze kwestie te bemoeien.”
Lees ook
‘De Tibetanen bevinden zich al 75 jaar in de frontlinie tegen China’
De bevestiging van de dalai lama werd opgelucht ontvangen door zijn volgelingen. Zij weten straks welke instantie ze kunnen volgen. Maar het zal China er waarschijnlijk niet van weerhouden zelf een gesanctioneerde wedergeboren kandidaat aan te wijzen. Dan zijn er twee dalai lama’s, zoals ook in 1995 gebeurde bij de opvolgingskwestie rondom panchen lama (de eennahoogste geestelijke). De Tibetaanse kandidaat werd ontvoerd door China; er is sindsdien niets van de destijds 6-jarige jongen vernomen. De door de Tibetaanse stichting aangewezen vijftiende dalai lama zal mogelijk ook gevaar lopen.
Banneling
De historische gebeurtenissen in Tibet maakten dat Tenzin Gyatso zich genoodzaakt zag zijn religieuze positie ook politiek te maken. Hij wierp zich als banneling op voor de Tibetaanse zaak in de wereld. Kan de opvolging dan wel worden overgelaten aan zo’n proces van reïncarnatie, waarvan de uitkomst zich pas na zijn dood en in visioenen en mogelijk lange zoektochten, aan de volgelingen zal openbaren?
Er is bij ons geen twijfel over. (…) Hij zal ons sturen naar wie we nodig hebben
„Reïncarnatie is voor mij een dagelijks gegeven. Het hoort gewoon bij de wereld – het gebeurt en we zijn allemaal gereïncarneerd”, vertelde de monnik Nechung Kudho Dorjee eerder dit jaar in een gesprek met NRC. In een Tibetaans eettentje in de Indiase hoofdstad New Delhi vertelde hij vol genegenheid over de „ondeugende”, „vriendelijke” dalai lama die hij zelf als gevlucht kind had leren kennen in Dharamsala. Dorjee is in de Tsuglagkhang-tempel in Dharamsala meermaals aanwezig geweest bij ceremonies waarin de dalai lama zich uitlaat over zijn visioenen en meditaties. Het zijn momenten die „een diepe indruk op eenieder maken”.
„Er is bij ons geen twijfel over. Zijne Heiligheid doorgrondt de boeddhistische leer als geen ander. Hij zal ons sturen naar wie we nodig hebben.” Meer maakt de monnik zich druk bij de gedachte aan de continue tegenwerking van China. „Ik weet dat de dalai lama graag naar Tibet wil. Daar komt hij vandaan – misschien is het fijn voor hem persoonlijk – maar belangrijker: daar zijn ook veel gelovigen. Dat zijn mensen die verdienen Zijne Heiligheid te ontmoeten, denk je in hoe bijzonder dat voor hen zou zijn. Maar in China kan hij niet blijven.”
Een ceremoniële trommel en een wandelstok – die objecten bevestigden in 1937 dat de dalai lama, de hoogste geestelijk leider in het Tibetaans boeddhisme, was gereïncarneerd in de destijds tweejarige Lhamo Dhondup. „Van mij”, zei het jongetje toen hij de spullen, die hadden toebehoord aan de vorige dalai lama, voor zich zag. Monniken hadden ze bij wijze van test meegenomen tijdens een bezoek aan zijn dorp Takster.
Dat moment bepaalde de verdere levensloop van Lhamo Dhondup: niet alleen werd hij daarna klaargestoomd voor een leven in het teken van de boeddhistische leer en ingehuldigd met de naam Tenzin Gyatso. Zijn positie als prominente Tibetaan maakte dat hij voor zijn volk ingrijpende beslissingen zou nemen. Zo vluchtte hij in 1959 uit Tibet, te paard over de Himalaya , nadat een volksopstand tegen de Chinese inlijving van Tibet was mislukt. Vele volgelingen gingen hem achterna. De dalai lama verblijft sindsdien in India; verspreid over dat land zijn meerdere exclaves voor de Tibetaanse gemeenschap.
Zondag wordt hij negentig; zijn verjaardag is al de hele week gemarkeerd met evenementen en ceremonies in het Noord-Indiase Dharamsala, waar zowel de Tibetaanse boeddhisten als politici hun hoofdkwartieren konden vestigen. Daar hoorden zijn volgelingen afgelopen woensdag een verlossende boodschap: de veertiende dalai lama maakte bekend dat na zijn dood een nieuwe reïncarnatie te wachten staat. Er komt dus een volgende hoogste spirituele leider van het Tibetaanse boeddhisme.
Zo’n bevestiging van de wedergeboorte is van groot belang – in voorgaande jaren had de dalai lama wel eens gespeculeerd dat hij mogelijk de laatste met die rang zou zijn. In de video die woensdag werd vertoond, bevestigde hij „dat het instituut van de dalai lama zal voortbestaan”. Dat leidde tot applaus en gejuich uit de groep monniken in donkerrode gewaden die zich hadden verzameld in een bibliotheek.
Een speciale non-profitorganisatie is inmiddels opgericht om de boeddhistische tradities te ondersteunen en te zijner tijd de zoektocht naar de opvolger in gang te stellen. Vooralsnog heeft hij geen verdere instructies of geschreven aanwijzingen achtergelaten aan deze nieuwe Gaden Phodrang Trust, liet de leiding van de organisatie weten aan internationale persbureaus.
In de vrije wereld
De uiteindelijke opvolger kan man of vrouw zijn. En, belangrijk: die hoeft niet de Tibetaanse nationaliteit te hebben. De dalai lama stelde eerder al dat zijn reïncarnatie „in de vrije wereld” zou opduiken. Die opmerking raakt precies aan de gespannen speculaties rondom de opvolging. Dat is naast een religieus vraagstuk ook een geopolitiek euvel. Tibet is nog steeds ingelijfd in de Volksrepubliek; China ziet de veertiende dalai lama als een separatist.
Beijing wil zelf de wedergeboorte van de boeddhistische leider aanwijzen, zodat daarmee een eventuele politieke – en bovendien in de hele wereld zeer sympathiek gevonden – tegenstrever kort kan worden gehouden. Maar, zo stelde de huidige veertiende leider: „Niemand anders [dan de stichting] heeft de bevoegdheid om zich met deze kwestie te bemoeien.”
Lees ook
‘De Tibetanen bevinden zich al 75 jaar in de frontlinie tegen China’
De bevestiging van de dalai lama werd opgelucht ontvangen door zijn volgelingen. Zij weten straks welke instantie ze kunnen volgen. Maar het zal China er waarschijnlijk niet van weerhouden zelf een gesanctioneerde wedergeboren kandidaat aan te wijzen. Dan zijn er twee dalai lama’s, zoals ook in 1995 gebeurde bij de opvolgingskwestie rondom panchen lama (de eennahoogste geestelijke). De Tibetaanse kandidaat werd ontvoerd door China; er is sindsdien niets van de destijds 6-jarige jongen vernomen. De door de Tibetaanse stichting aangewezen vijftiende dalai lama zal mogelijk ook gevaar lopen.
Banneling
De historische gebeurtenissen in Tibet maakten dat Tenzin Gyatso zich genoodzaakt zag zijn religieuze positie ook politiek te maken. Hij wierp zich als banneling op voor de Tibetaanse zaak in de wereld. Kan de opvolging dan wel worden overgelaten aan zo’n proces van reïncarnatie, waarvan de uitkomst zich pas na zijn dood en in visioenen en mogelijk lange zoektochten, aan de volgelingen zal openbaren?
Er is bij ons geen twijfel over. (…) Hij zal ons sturen naar wie we nodig hebben
„Reïncarnatie is voor mij een dagelijks gegeven. Het hoort gewoon bij de wereld – het gebeurt en we zijn allemaal gereïncarneerd”, vertelde de monnik Nechung Kudho Dorjee eerder dit jaar in een gesprek met NRC. In een Tibetaans eettentje in de Indiase hoofdstad New Delhi vertelde hij vol genegenheid over de „ondeugende”, „vriendelijke” dalai lama die hij zelf als gevlucht kind had leren kennen in Dharamsala. Dorjee is in de Tsuglagkhang-tempel in Dharamsala meermaals aanwezig geweest bij ceremonies waarin de dalai lama zich uitlaat over zijn visioenen en meditaties. Het zijn momenten die „een diepe indruk op eenieder maken”.
„Er is bij ons geen twijfel over. Zijne Heiligheid doorgrondt de boeddhistische leer als geen ander. Hij zal ons sturen naar wie we nodig hebben.” Meer maakt de monnik zich druk bij de gedachte aan de continue tegenwerking van China. „Ik weet dat de dalai lama graag naar Tibet wil. Daar komt hij vandaan – misschien is het fijn voor hem persoonlijk – maar belangrijker: daar zijn ook veel gelovigen. Dat zijn mensen die verdienen Zijne Heiligheid te ontmoeten, denk je in hoe bijzonder dat voor hen zou zijn. Maar in China kan hij niet blijven.”
Een beetje fronsend kijkt architect Marwa al-Sabouni (43) naar de schier eindeloze puinhopen in het centrum van Homs, de Syrische stad waar ze is geboren en getogen en waaraan ze zeer is gehecht. In de stoffige straten ontbreekt op een paar passerende fietsers en auto’s na nog elk leven. „Al veertien jaar mist onze stad een hart”, zegt ze. „Van het verwoeste centrum is nog altijd haast niets herbouwd. Zo blijft onze stad gemarginaliseerd, bijna dood. We móéten manieren vinden om die weer tot leven te brengen.”
Zelf bracht ze met haar man Ghassan Jansiz, ook een architect, en hun beide kinderen een deel van de oorlog door vlakbij de oude binnenstad van Homs. Al kort na het begin van de opstand tegen het onderdrukkende bewind van president Assad in 2011 kreeg Homs de bijnaam ‘hoofdstad van de revolutie’, maar de bewoners betaalden er een hoge prijs voor. „Ik herinner me nog dat we op een gegeven moment maar stopten met het vervangen van de ruiten”, vertelt ze, „omdat die voortdurend kapot gingen”.
Ook zag ze vanuit het raam van haar woning hoe na de inslag van een zware mortiergranaat in hun straat verscheidene doden, onder wie enkele kinderen, werden geborgen. Het gezin week naderhand uit naar een appartement op de derde verdieping van een gespaard gebleven middenklassebuurt buiten het centrum, waar ze nu nog wonen. Vluchten uit Syrië, zoals miljoenen landgenoten deden, wilden ze niet.
Al in die oorlogsjaren formuleerde ze haar ideeën over hoe architectuur kan bijdragen tot een meer levensvatbare stad, onder meer in haar boek Battle for home. Ze trok er internationaal de aandacht mee en is sindsdien een veelgevraagd spreker in het buitenland. Ze is net terug van een conferentie in de Qatarese hoofdstad Doha. Haar werk leverde Al-Sabouni in 2018 ook de Prins Claus-prijs op.
Lees ook
‘Vluchten was voor ons niet het antwoord’
„Ik ben geen activist, meer een denker”, zegt ze over zichzelf tijdens de lunch bij haar thuis. Maar een studeerkamergeleerde is Al-Sabouni, die zoals veel Syrische vrouwen consequent haar haar bedekt met een hijab, allerminst. Ze houdt ervan buiten te zijn en haar ideeën over architectuur in de praktijk te brengen, waar ze maar kan. Een ander deel van haar tomeloze energie kan ze kwijt aan haar moederschap en enkele paarden, waarover ze zich sinds enkele jaren met haar man ontfermt.
De kern van Al-Sabouni’s opvattingen is dat goede architectuur de levensvatbaarheid van dorpen en steden verhoogt, terwijl slecht ontworpen gebouwen tegenstellingen juist aanwakkeren. Zo betoogde ze dat eenvormige, onpersoonlijke en naar binnen gerichte betonnen blokkendozen van drie of vier verdiepingen hadden bijgedragen tot een verlies aan sociale samenhang in haar eigen Homs.
Marwa al-Sabouni, hier in een verwoest deel van Homs, heeft een sterke visie op de wederopbouw van Syrië.
Foto Arthur Larie
Uit elkaar gegroeid
Dat effect werd nog versterkt doordat onder de ook door haar verafschuwde Assad en zijn regime etnische en religieuze minderheden apart werden gehuisvest. Daardoor groeiden de gemeenschappen uit elkaar en kwamen ze zelfs tegenover elkaar te staan. Al-Sabouni sprak in dit verband van „de vloek van het sektarische urbanisme”. In de ook in architectonisch opzicht meer diverse oude binnenstad was dat veel minder het geval.
„Ik vond [de nieuwe machthebbers] heel open. Het zijn mensen die bereid zijn om te luisteren
De na Assads val eind vorig jaar aangetreden nieuwe machthebbers in Homs hebben haar inmiddels één keer uitgenodigd voor een gesprek. „Ik vond ze heel open”, zegt Al-Sabouni, „Het zijn mensen die bereid zijn om te luisteren. Maar ze hadden veel andere dingen aan hun hoofd en bovendien ontbrak het ze aan geld. En daarna is de communicatie gestopt.”
De toestand in Syrië blijft wankel, constateert Al-Sabouni, maar ze prijst zowel de bevolking als de nieuwe regering om hun gematigde opstelling, ondanks alle oorlogstrauma’s. „Als iemand die deze jaren meemaakte, weet ik dat mensen deze pijn en tragedies nooit zullen vergeten, maar ik denk dat ze toch met elkaar zullen kunnen omgaan, omdat we in God geloven en in genade. Natuurlijk zijn tijdens de oorlog morele normen in verval geraakt. Maar na de machtsovername hebben we geen grote plunderingen gezien of chaos. En daar verdient zowel bevolking als regering lof voor.”
Patrouille in de buurt al-Hameediye van Homs.
Foto Arthur Larie
Het grote geld
Tegelijkertijd vreest Al-Sabouni dat haar land wordt overgeleverd aan buitenlandse projectontwikkelaars die het grote geld ruiken. „De schaduw van het Saoedische-Emiraatse-Amerikaanse model hangt al dreigend over Syrië. Iedereen wil deals sluiten en grote bouwprojecten beginnen. Ook de Syriërs lijken het wel prima te vinden dat er flinke winst op de wederopbouw kan worden gemaakt.”
„Heb je gehoord dat Walid Mohammad al-Zoughbi, een Syrische expat, heeft voorgesteld een Trump Tower in Damascus te bouwen? Een heel domme suggestie. Dat is het laatste dat we nodig hebben. Ze kunnen beter wat aan de verkeersproblemen in Damascus doen of aan het waterprobleem of de banden herstellen met de omliggende dorpen. Wat ontbreekt, is een visie. Niemand heeft het over het land, het klimaat, plattelandsgemeentes, kleine bedrijven of over het karakter van de steden.”
Wat ontbreekt, is een visie. Niemand heeft het over het land, het klimaat, of over het karakter van de steden
De autoriteiten, ook in de hoofdstad Damascus, gaan volgens Al-Sabouni bovendien niet erg systematisch te werk. „De data ontbreken nog. Er is geen inventarisatie gemaakt van het aantal verwoeste woningen. We weten ook niet hoe groot de bevolking van het land momenteel is. Evenmin welke gebouwen helemaal en welke gedeeltelijk zijn verwoest. Misschien kan er wel veel meer worden gerepareerd dan we denken en hoeft niet de hele stad te worden herbouwd.”
Natuurlijk is er dringend behoefte aan meer woningen, erkent Al-Sabouni, nu er een stroom van terugkerende vluchtelingen en ontheemden op gang is gekomen. „Maar om dan te zeggen: we hebben snel hoge woontorens nodig die door buitenlandse bedrijven worden aangelegd, is volgens mij niet de juiste analyse van het probleem. Ook Syrische ondernemers ruiken trouwens hun kans.”
Tekeningen van Marwa al-Sabouni in haar boek ‘Building for Hope’ over wederopbouw na een conflict of crisis.
Foto Arthur Larie
Voetballen in de buurt al-Hameediye, die tussen 2011 en 2014 werd omsingeld door het Syrische leger.
Foto Arthur Larie
Helende werking
De afgelopen jaren heeft Al-Sabouni veel nagedacht over manieren om het verwoeste Homs nieuw leven in te blazen via de architectuur. „Je moet de mensen voorop stellen en je moet een band met het verleden creëren. Mooie plekken die nu zwaar beschadigd zijn maar waaraan mensen dierbare herinneringen hebben. Daarvan kan een helende werking uitgaan.”
Dat kan volgens haar onder meer worden gedaan door gebruik te maken van oude bouwmaterialen zoals basaltblokken uit verwoeste gebouwen. Basalt is vanouds een veelgebruikt bouwmateriaal in Homs. Maar het kan ook door oude irrigatiekanalen met water uit de naburige Al-Aassi-rivier, in de klassieke oudheid Orontes genaamd, te herstellen. „Dat zou de aanblik van de stad veranderen, de manier waarop mensen water gebruiken, hoe je de oevers van die kanalen gebruikt voor economische doeleinden maar ook voor ontspanning.”
Lang niet alle kapotte gebouwen hoeven wat haar betreft te worden herbouwd. Zo is er bij voorbeeld dringend behoefte aan parken, die de gemeenschapszin versterken. „We hebben geen park in Homs. Mensen komen nu bijeen in wat ik een asfalt-park noem. Ze gaan op een bepaalde plek gewoon op de weg zitten met vouwstoeltjes en blijven daar in hun vrije tijd urenlang thee drinken en roken.”
Een openbare bibliotheek zou de stad weer een ziel kunnen geven
„Deze plaats zou bij voorbeeld heel geschikt zijn voor een museum over de geschiedenis van de stad”, zegt ze, lopend over de citadel, een steile, rotsachtige heuvel midden in Homs van waaruit je een spectaculair uitzicht over de stad hebt. Ruim twee millennia geleden zou hier een eerste nederzetting hebben gestaan, een voorloper van het huidige Homs. Een windje zorgt er voor enige verkoeling, terwijl ook de schaduw van enige grote dennen weldadig is. Daarnaast is er dringend behoefte aan een openbare bibliotheek. „Die zou de stad weer een ziel kunnen geven”, stelt ze.
Homs, na Damascus en Aleppo de derde stad van het land, heeft weinig eigen opmerkelijke gebouwen over. In het verleden waren die er wel maar mede door toedoen van Ottomaanse en Franse koloniale heersers werden die uit de weg geruimd. „Met de gebouwen die we hebben verloren”, schreef Al-Sabouni twee jaar geleden in het tijdschrift Getty, „moeten we toegeven dat we de taal hebben verloren waarin die gebouwen tot ons spraken en hoe we tot elkaar spraken. Ik zie geen hoop voor Homs tenzij we die betekenis weer terugvinden en onze taal herbouwen.”
Elke vrijdag komen families samen voor de Khalid ibn al Wahid Moskee in Homs.
Foto Arthur Larie
Afkeer van modernisme
Net als de door haar bewonderde Britse filosoof Roger Scruton koestert Al-Sabouni een uitgesproken voorkeur voor de menselijke maat. Esthetiek is een ander onmisbaar element in beider visie. Van het koele modernisme met spectaculaire hoogbouw, zoals van vakgenoten als Le Corbusier, heeft ze daarentegen een afkeer.
In esthetisch opzicht komt Al-Sabouni de laatste jaren ook op een andere manier aan haar trekken. Nog gedurende de Syrische oorlog drongen vrienden erop aan dat zij en haar man een zieke merrie zouden overnemen. Het leek het echtpaar een goed idee, ook voor hun kinderen die wel wat afleiding konden gebruiken. De merrie herstelde en baarde vervolgens jaar na jaar nieuwe veulens. Daardoor hebben Al-Sabouni en haar man inmiddels, bijgestaan door personeel van de manege, zeven paarden te verzorgen.
Met zichtbaar plezier toont Al-Sabouni deze zaterdagochtend hun Arabische volbloeds op de paardenclub aan de rand van Homs. „Ik geloof dat paarden de belichaming zijn van gemoedsrust en schoonheid”, zegt ze na enige rondjes rond het uitgestrekte complex van de manege. „Maar ze belichamen ook tegenstrijdige waarden. Ze zijn heel sterk maar ook teer en vriendelijk ondanks hun vermogen om je pijn te doen, maar dat doen ze niet. Het zijn nobele dieren en ook in mijn beroep kunnen we daarvan veel leren.”
Een van de paarden van Marwa al-Sabouni.
Foto Arthur Larie
Huis van Marwa al-Sabouni en haar man aan de rand van Homs.
Foto Arthur Larie
Architectuurklassen
Doordat ze op enigszins gespannen voet stonden met andere leden van de paardenclub, dreigden Al-Sabouni en Jansiz niet langer van de faciliteiten van de club gebruik te kunnen maken. Daarom kochten zij en haar man alvast een stuk land buiten Homs, naast een spoordijk, waarop ze eigenhandig niet alleen stalruimte voor de paarden hebben aangelegd maar waar ook een gebouwtje is verrezen waar ze in het weekeinde graag zitten en waar ze ’s zomers architectuurklassen willen geven. Het architectenpaar probeert er ook zijn eigen bouwkundige opvattingen in de praktijk te brengen.
Toen ze het land kochten was alles wat er op stond door het Syrische leger platgebrand en weggevaagd. Waterputten waren dichtgegooid. „Het enige boompje dat nog overeind stond was deze vijg”, wijst Al-Sabouni op een boompje voor het gebouw. „Die doet het nu weer goed, we hebben ons vorige zomer volgegeten aan vijgen.” Inmiddels is er ook maïs ingezaaid en hopen ze steeds meer zelfvoorzienend te worden.
Het bescheiden complex is nog niet af. „We hebben al twee keer opnieuw moeten beginnen”, bromt Jansiz, Marwa’s echtgenoot. Dat kwam omdat ze – nog onder Assad – te maken kregen met mensen van de gemeente die stelden dat hun bouwvergunning niet deugde. Een veel toegepaste afpersingstruc in die tijd. „Toen we geen steekpenningen wilden betalen, braken ze af wat we al hadden opgebouwd”, zegt hij.
„Ik wilde hier iets bouwen dat niet los van zijn context stond”, legt Al-Sabouni uit, „en dat ook geen herhaling van iets bestaands was.” Ze wijst op een natuurstenen muur met drie bogen. „Kijk, die hebben vrienden ons gegeven uit hun verwoeste huis.” Een ander traditioneel element zijn de oranje dakpannen. „We wilden het duurzaam maken, zonder gebruik van veel chemicaliën. Door het gebruik van natuursteen is het hier ook relatief koel.”
Onder de vloer van het zitgedeelte klinkt plotseling een luid gekakel. Al-Sabouni lacht en gebaart om mee te komen. Daaronder blijkt nog een ruimte te zitten, waarin niet alleen kippen maar ook enige Jacob-schapen staan, een ras dat dikwijls vier hoorns heeft. Zo bouwen Al-Sabouni en haar man in de schaduw van het verwoeste Homs stap voor stap aan steeds nieuwe dimensies van hun eigen plattelandsidylle.
Het huis van het architectenechtpaar aan de rand van Homs.
Aan het begin van het interview waarschuwt hij al: „Als je straks teruggaat naar Europa, ga je terug naar het verleden. Zo is het helaas.”
Dat China vooroploopt in economische innovatie en dat Europa erachteraan loopt, is een boodschap die Carlo D’Andrea duidelijk wil overbrengen. „China wil niet een land zijn dat tweede is in zaken die bestaan, het wil eerste zijn in wat nog niet is gebeurd.”
China verwondert hem nog steeds, zelfs nu hij er al twintig jaar is. „Wat ze hier doen, hoe ze innoveren, digitaliseren, nooit rust nemen en niet op de lauweren van grootouders rusten.” Daar moet Europa een voorbeeld aan nemen én van willen leren, wil hij maar zeggen. Bovendien, met een neergaande Chinese economie en overproductie, is dit hét moment voor Europa om met China om de tafel te gaan zitten.
D’Andrea, advocaat van huis uit, is vicevoorzitter van de Europese Kamer van Koophandel (EUCCC) in China en voorzitter van de Shanghaidivisie van deze Kamer. De EUCCC, opgericht in 2000, behartigt de belangen van achttienhonderd aangesloten Europese ondernemingen en helpt die onder meer met adviezen over wet- en regelgeving en markttoegang in China. Twee derde van de Europese bedrijven in China is actief in de regio Shanghai. Een kwart van de ondernemingen die bij de EUCCC zijn aangesloten is klein of middelgroot. De rest bestaat uit grote internationale bedrijven. De EUCCC, waarbij bedrijven zich vrijwillig aansluiten, heeft invloed; ze is een belangrijke gesprekspartner voor ondernemers, de Chinese overheid en Europese instellingen.
„China was jarenlang een voorspelbare, betrouwbare, winstgevende partner. Dat is veranderd. Bedrijven geven aan dat ze gediscrimineerd worden bij aanbestedingen, er is sprake van onduidelijke en vaak veranderende wet- en regelgeving – soms zelfs tijdens het spel. Wat nog meer zorgen baart: veel leden zien op korte termijn geen vooruitgang of verandering van de situatie. Door de economische neergang, en ook door de geopolitieke spanningen.”
Vertrekken Europese bedrijven hierdoor uit China?
„We zien nog niet dat leden vertrekken. Grote multinationals – onder meer in de farmaceutische en chemische industrie, in medische instrumenten, in de autosector – krimpen in, maar blijven. China biedt niet alleen een grote afzetmarkt met 1,4 miljard inwoners, hier gebéúrt het. Hier vindt innovatie plaats, hier zijn start-ups, hier is geld. Hier moet je zijn als je mee wil draaien met de ontwikkelingen in de wereld. Als je niet aan tafel zit, ben je het menu. En dus moeten Europese bedrijven hier wel blijven: als het om ondernemen gaat, is China een soort fitnessschool. Hier moet je trainen, zodat je ook elders, zoals in Europa, fit bent, kan concurreren.
„Voor kleinere bedrijven, met pakweg tien man personeel, is het wel moeilijker geworden. Die zien we vertrekken. De toenemende politisering van het ondernemen hier, de groeiende complexiteit, de steeds hogere lasten [personeelskosten, woonlasten] maken het hun veel moeilijker om hier te blijven.”
U heeft het over toenemende politisering. Waar blijkt die uit?
„De onvoorspelbaarheid van het beleid en de regelgeving. De niet-open toegang tot de Chinese markt. De openlijke tegenwerking.
„Kijk, het model dat ze hier al veertig jaar hanteren, heeft hen gebracht waar ze nu staan: de tweede economie ter wereld die hard op weg is naar de eerste plek. De aanpak werkt: een planeconomie met doelen, inzetten op infrastructuur en een sterke rol voor staatsbedrijven.
Als het om ondernemen gaat, is China een soort fitnessschool. Hier moet je trainen, zodat je ook elders, zoals in Europa, kunt concurreren
„Maar de realiteit van nu is dat het verwachte herstel na de coronaperiode is uitgebleven. Er is al dertig maanden deflatie. En de vastgoedcrisis duurt voort. Ongeveer 70 procent van het vermogen van Chinese gezinnen zit in onroerend goed. Ze kopen meubels, nemen een tweede hypotheek. Maar sinds de crisis losbarstte, is er iets geknakt in het vertrouwen tussen consument en economie. Het heeft Chinezen wakker geschud: misschien zijn we toch niet zo rijk als we dachten. En in reactie daarop zijn Chinezen gaan doen wat ze al deden: sparen. Er is dus geld, veel geld zelfs, maar het wordt niet uitgegeven. Intussen blijft de overheid sturen op aanbod: meer vliegvelden, meer hogesnelheidslijnen, meer industrie. Maar die aanpak leidt nu tot overcapaciteit.”
Carlo D’Andrea: „Als het om chips gaat, heeft Europa unieke troeven. Die mogen we niet voor een habbekrats verkopen.” Foto Raul Ariano
Dat Chinezen meer sparen en de overheid blijft investeren in infrastructuur en aanbod, zorgt dus voor overcapaciteit. Welk effect heeft dat op Europese bedrijven in China?
„De winstgevendheid staat onder druk. Chinese concurrenten zijn vaak gesubsidieerd en staatseigendom. Ze zijn bovendien soms gewoon heel erg goed, en bij massaproductie extreem competitief. De marges voor Europese bedrijven zijn dus klein. Slechts 12 procent van onze leden is optimistisch over de winstgevendheid in de komende twee jaar.
„Vroeger wilde iedereen naar China: je bedrijf was binnen een paar jaar winstgevend. Nu kan dat alleen in heel specifieke niches, niches waarin China zelf nog niet groot is. Dan wordt hier de rode loper uitgerold en ontvangt China je met open armen. Zit je in een andere tak van sport, dan is de concurrentie moordend.”
Maar dan maken alleen gevestigde, sterke merken kans te overleven. Dat klinkt als een bijzondere moeilijke situatie voor start-ups of kleinere bedrijven.
„Voor kleinere bedrijven is het inderdaad heel lastig. Dat hebben we ook herhaaldelijk tegen de autoriteiten gezegd. Natuurlijk is het indrukwekkend als één groot chemiebedrijf tien miljard investeert. Maar als je geen start-ups hebt, geen kleinere bedrijven, dan mis je over tien jaar misschien wel de aansluiting bij the next big thing. En dat realiseren de Chinezen zich ook wel. Het is niet voor niets dat president Xi Jingping op het China Development Forum met veel mensen uit de durfkapitaalsector sprak en een duidelijke boodschap afgaf: China is de markt waar je moet zijn, hier moet je investeren.”
Het CDF is een jaarlijkse conferentie waar de Chinese overheid, het bedrijfsleven en academici spreken over economische en maatschappelijke ontwikkelingen in China. Een van de sprekers op de conferentie afgelopen maart was premier Li Qiang. Onder de deelnemende bedrijven waren Apple, Pfizer en Siemens.
Pas sinds kort zegt Europa tegen Chinese leiders: we zijn niet meer naïef, we gaan onze markt beschermen tegen Chinese producten
Investeert het buitenland nog veel in China?
„China is op dit moment niet de topbestemming voor investeringen. Een op de zeven bedrijven heeft voor China bedoelde investeringen verplaatst naar andere landen of regio’s. Steeds meer bedrijven beschouwen Europa als een betere plek. Inmiddels verslaat Europa hierin de Asean-landen.”
Kan Europa profiteren van de handelsspanningen tussen de VS en China?
„Meer dan een derde van onze leden geeft aan dat ze misschien kunnen profiteren van de spanningen tussen de VS en China. Chinese staatsbedrijven zullen mogelijk eerder Europees dan Amerikaans gaan inkopen. Maar een zorg van Europese bedrijven – en gelukkig ook van Brussel – is wel de scheefgroei: Chinese consumenten kopen niet zoveel Europese producten als Europeanen zaken uit China kopen. Voor elke container uit de EU die naar China gaat, komen er al vier terug. Het is een belangrijk gespreksonderwerp tussen deze handelspartners. Europa begint te beseffen: een interne markt is mooi, een open markt is nog mooier, maar alleen als iedereen volgens dezelfde regels speelt. Maar China speelt het spel anders.
„Als spelers van ver met ‘steroïden’ op de markt komen en alles verstoren, moet je als Europa instrumenten inzetten om je industrieën concurrerend te houden. Anders spreek je over een paar jaar Chinees in Europa. Pas sinds kort zegt Europa tegen Chinese leiders: we zijn niet meer naïef, we gaan onze markt beschermen tegen Chinese producten [met bijvoorbeeld antidumpingrestricties, regels voor buitenlandse investeringen].
„Het is moeilijk de Chinezen duidelijk te maken dat hun model niet houdbaar is, zeker omdat het voor China nog steeds werkt. En het kan een succesverhaal blijven, als de Chinezen ook ruimte laten aan anderen. Als China alleen maar wint ten opzichte van Europa en de VS, verandert dat succesverhaal in een handelsoorlog.”
Lees ook
China probeert Europa steeds meer te paaien. ‘Ze zoeken een plek om hun spullen te dumpen nu dat niet meer lukt in de VS’
Dan gaat u ervan uit dat Europa en de VS aan het verliezen zijn.
„Er is sprake van Chinese dominantie in sommige sectoren, maar in andere leiden de VS en Europa nog steeds – vooral als ze blijven innoveren. Blijf rennen. Blijf niet in de spiegel kijken hoe mooi en slim we zijn, ga naar buiten, ook als het regent.
„Als het bijvoorbeeld om chips gaat, heeft Europa unieke troeven. Die mogen we niet voor een habbekrats verkopen. Stel altijd de vraag: wat krijgen we ervoor terug? Dit is hét moment om te onderhandelen met China.”
Wat kan de EU het beste doen, bijvoorbeeld op de EU-China-top van eind juli? Hoe kunnen 27 landen met een eigen economie en systeem concurreren met een reus als China?
„Dat is precies het probleem. Maar er ligt nu een kans om China echt aan de onderhandelingstafel te krijgen. Dat de Chinezen sancties tegen een groep Europarlementariërs hebben ingetrokken, is een teken dat ze willen praten. China móét zijn producten immers exporteren, vanwege binnenlandse stagnatie en economische vertraging. Daarom moet Europa ook niet wachten tot China iets doet. Europa moet zeggen: ‘Dit willen wij. En als je dat geeft, krijg je dit terug.’ En vooral niet: ‘We stellen onze Europese interne markt voor China open en we zien wel wat er gebeurt.’
Carlo D’Andrea: „China was jarenlang een voorspelbare, betrouwbare, winstgevende partner. Dat is veranderd.” Foto Raul Ariano
„De Europese afzetmarkt is nummer één of twee voor China. De EU heeft dus invloed en onderhandelingsgrond. Als de relatie met China klapt, is dat slecht voor allebei. Bovendien ziet China dat de EU betrouwbaarder is dan andere grootmachten. Omdat we regels hebben en die handhaven. Dáár ligt de kracht van Europa.”
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data134473629-a71849.jpg|https://images.nrc.nl/TdSRhA0DjtM_P3OaEbWcw21N81c=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data134473629-a71849.jpg|https://images.nrc.nl/UiM9AnLmgPlTadr2_1p7-w5clT0=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data134473629-a71849.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data134473680-43d764.jpg|https://images.nrc.nl/pWGZYpQB4cYhVoO6fom1ytMK-hg=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data134473680-43d764.jpg|https://images.nrc.nl/j-WCVAguZfS0aJh9KelSYyeKigU=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data134473680-43d764.jpg)
