Hoe camouflagekleding weer politiek is geworden

„Ik heb dit al honderd jaar niet gespeeld”, zegt de respectabele rockmastodont van 79 jaar als hij dinsdagavond het podium van het Groningse Stadspark op komt stiefelen, een akoestische gitaar omhangt en ‘Ambulance Blues’ inzet. „Eens kijken wat er gebeurt…”

Een gigant uit de rockgeschiedenis die zelf ook nog niet weet hoe hij tienduizenden fans gaat vermaken: dat kan alleen maar Neil Young zijn. Zijn droge introductie is een perfecte samenvatting van zijn carrière waarin nonchalance en onvoorspelbaarheid altijd hand in hand gaan.

„Eens kijken wat er gebeurt…” dat vragen zijn trouwe volgelingen zich ook al zo’n zestig jaar af. Want wie zullen ze nu weer voor zich krijgen: de zoete countryzanger, psychedelische rocker, de heupwiegende rockabilly-Elvis-look-a-like, boze protopunker, experimentele elektronicapionier of tegendraadse grunge-held?

Dinsdagavond kregen ze: een weergaloos spektakel van een achttienjarige gitaarheld verstopt in het lijf van een oude man. Twee uur lang bewees Young nog lang niet op de toppen van zijn kunnen te zijn.

Geriatrische poenschepper

Het contrast met de geriatrische poenschepper Van Morrison, die in het voorprogramma stond, kon bijna niet groter. Morrison, drie maanden jonger, zag er met zijn rieten zonnehoed, felroze tropenhemd, kakkineus neksjaaltje en blauwe spiegelbril uit alsof hij net van zijn zeiljacht was gestapt na een tochtje Saint-Tropez-Lauwersmeer. Hij dwaalde ongeïnspireerd over het podium en liet zijn achtergrondzangers het vuile werk opknappen.

Neil Young ziet eruit alsof hij net van zijn trekker is gestapt, of eerder nog: zijn huifkar. Van onder zijn bolle pet wappert lang, grijs pluishaar. Op zijn verrimpelde kaken staan twee grofborstelige bakkebaarden fier overeind. Met een verbeten blik walst hij in twee uur Groningen plat: woest, waarachtig en… op oorlogspad.

Ook al zegt hij het niet direct: het doelwit van de zogeheten ‘Love Earth Tour’ zou zomaar eens het oranje MAGA-spook kunnen zijn. Onder zijn als hoefijzer gesmede microfoonstandaard hangt een ronddraaiende megafoon waarin hij tijdens ‘Be the Rain’ met zijn schelste kraaienstem slogans schreeuwt die de planeet moeten redden („Hey Big Oil, what do you say?”). Diezelfde megafoon staat op T-shirts bij de merchandise met daarop de kreet: „TAKE AMERICA BACK”. Die strijdlust doet verwoestende toegiften ‘Throw Your Hatred Down’ en ‘Rockin’ in the Free World’ akelig actueel klinken.

Stronteigenwijze activist

Ook dat is Neil Young: de stronteigenwijze activist. Vandaar dat hij ook niet te beroerd is om na publiekslievelingen als ‘Cinnamon Girl’, ‘Hey Hey, My My (Into the Black)’ en ‘The Needle and the Damage Done’ doodleuk het tamelijk obscure ‘Sun Green’ in te zetten. In die ruim tien minuten durende drie-akkoordenshuffle met meer coupletten dan het Wilhelmus bezingt hij de avonturen van een imaginaire wereldverbeteraar en laat hij wederom opruiende slogans door zijn megafoon schallen: „There’s corruption on the highest floor! Hey Mr. Clean! You’re dirty now too!”

Maar écht pislink is Young als hij in zijn gitaar gaat hangen: dan klinkt hij pas echt alsof hij iemand op zijn smoel wil slaan. Tollend op zijn benen staat hij schouder aan schouder in een klein kringetje met gitarist Micah (zoon van Willie) Nelson en bassist Corey McCormick, onder toeziend oog van tachtigplusser en orgellegende Spooner Oldham en drummer Anthony LoGerfo.

Hengstend aan de tremolo laat Young zijn iconische Les Paul ‘Old Black’ loeien als een huilende olifant of knetteren als een instortende gletsjer. Wie hem gretig en bezeten aan de snaren ziet plukken tijdens ‘Like a Hurricane’ weet: van deze strijder is er maar één. Deze fanaat leeft in een compleet eigen universum waarin geen gitaarlessen, toonaarden, maatsoorten of andere belachelijke wetten bestaan. Wie daarvan een glimp mag opvangen kan alleen maar dankbaar dagenlang nagloeien.

Delen

Mail de redactie

Even lijkt het haast bescheiden. Gevraagd naar wat er nu voor gedachte achter het Berlijnse Museumeiland zit, wat het verhaal is achter die vijf grote tempelachtige musea midden in de Duitse hoofdstad, zegt Hermann Parzinger, scheidend directeur van de Stichting Pruisisch Kunstbezit (SPK) en beheerder van de enorme collecties: „We willen dat de mensen hier begrijpen hoe culturen elkaar beïnvloeden.”

Haast vriendelijk klinkt dat, niet te vergelijken met de ronkende zinnen vol nationale trots die dit jaar in diverse andere landen rond kunsthistorische musea zijn uitgesproken. In Parijs kondigde Emmanuel Macron een renaissance van het Louvre aan, waarmee het museum „het juweel van de natie” zou moeten worden. In de Verenigde Staten wil president Donald Trump de musea van het Smithsonian Institute omvormen om er ‘Amerikaanse waarden’ terug te brengen. Dus hoe zit dat met het grootste museumcomplex van Duitsland?

Op deze vrijdagmiddag voelt de actualiteit op het Museumeiland in Berlijn, dat op 9 juli zijn 200-jarige bestaan viert, vooral ver weg. Een ‘tempelstad’: zo werd het complex van cultuurhistorische musea „over de steentijd tot de 19de eeuw”, zoals Parzinger het zegt, vroeger ook wel genoemd. Zo zou je het nog steeds kunnen omschrijven. Vanaf de straat is het ‘Alte Museum’ met antieke kunst de eerste blikvanger, waarvan op 9 juli 1825 de eerste steen werd gelegd. Daarachter doemen dan de andere, latere musea op: wat weggedrukt het Neue Museum (1855) voor Egyptische kunst met de drieduizend jaar oude buste van de Egyptische koningin Nefertiti, de Alte Nationalgalerie met 19de-eeuwse Duitse en Franse schilderkunst (1874), achteraan het Bode Museum (1904) met vroegmoderne beeldhouwkunst, en als hoogste gebouw het Pergamonmuseum (1930) met het tweeduizend jaar oude Pergamon-altaar.

Bezoekers maken vandaag hun selfies voor de historische gevels, alsof het decor er altijd hetzelfde is gebleven – maar als deze plek íéts is, dan is het dat het voortdurend in beweging is. De moderne Duitse geschiedenis vindt hier haar weerslag, als een seismograaf slaat het uit bij de gevoeligheden van de tijd: de eerste honderd jaar werden hier vijf musea gebouwd, daarna werden ze door oorlog en de deling van Berlijn deels vernietigd, daarna werden ze na 1990 langdurig gerenoveerd en sinds 2022 is er zelfs nog een zesde museum bij gebouwd: het stadsslot aan de overkant van de straat – in de DDR opgeblazen als symbool van Pruisisch militarisme – is voor 600 miljoen euro herbouwd onder de naam Humboldt Forum, waarin onder andere etnografische collecties zijn ondergebracht.

Zoom in

Iets rafeligs heeft het museumeiland ondanks dit opgepoetste historische decor nog steeds wel. Misschien is dat omdat er nog steeds overal bouwputten zijn. Misschien is het omdat architect David Chipperfield bij de renovatie van het Neue Museum, de eerste renovatie die klaar was, gewoon de kogelgaten uit WO 2 heeft laten zitten. Of misschien komt het omdat er toch nog net wat minder grandeur is dan in het Louvre in Parijs, de plek die het Museuminsel ooit wilde overtreffen. Maar zoals Parzinger zegt: „Parijs bouwde musea voor de heersers, Londen voor de burgers, Berlijn voor de wetenschappers.” Dat betekent ook: minder glamoureuze topstukken, meer brede onderzoekscollecties.

Je zou er bijna door vergeten dat er achter deze bescheiden Duitse zinnen toch grote concepten zitten, waarbij een zekere nationale trots niet te ontkennen valt. Parzinger kon dat in zijn toespraken als geen ander. Hij weet dus wat hij zegt, als hij stelt: „Geen Duitse bondskanselier zou zeggen wat Macron zegt.” Vanwege de Duitse geschiedenis, zegt hij er nog even bij; vanwege de zwarte kant van het nationalisme die het land heeft ondervonden: „Een Duitse politicus zou zeggen: dat iedereen zich hier in het Museumeiland zou moeten kunnen terugvinden.”

En ja, dat is toch óók een politiek statement, legt Paul Spies uit, voormalig directeur van het Amsterdam Museum, en tot eind 2024 directeur van het Berlijnse stadsmuseum. Hier in het midden van de Duitse hoofdstad is een breed overzicht van alle culturen van de wereld bijeengebracht: „‘Kom bij ons en je ziet de wereld’, is de boodschap”, zegt Spies. Met die boodschap proberen de musea sinds een paar jaar niet alleen heel bewust bij de hedendaagse diverse samenleving aan te sluiten – „woke in de beste zin”, zoals Spies het noemt – ze sluiten ook verrassend aan bij de oorsprong van deze collectie, 200 jaar geleden.

Volwaardige burgers

Even zoeken naar de samenhang moet je wel: uitleg over die grote verbanden tussen de gebouwen, waar de bestuurders en politici graag toespraken over houden, krijg je als argeloze bezoeker op dit terrein van 8,5 hectare niet.

Een ding is zeker: op het grasveld direct voor het Alte Museum, waar nu toeristen rond de fontein rondspringen, is het begonnen. Tot 1825 was dit de paleistuin van de Pruisische koning. Op de plek waar de eerste steen zou worden gelegd, stond zijn oranjerie met exotische vruchten, in het paleis aan de overkant bevond zich zijn kunstcollectie – voor kunststudenten alleen op afspraak te bezichtigen.

Ik vertel dat altijd aan politici: ‘Wat deed men, na die napoleontische oorlogen? Men investeerde in musea!’

Het was Napoleon die de kunst ineens een nieuwe functie bezorgde, vertelt Parzinger. De schok van de nederlaag tegen Frankrijk zat er zo diep in dat de Pruisische koning na 1813, toen Berlijn weer bevrijd was, de staat wilde moderniseren, zodat zo’n nederlaag niet nog eens zou plaatsvinden. De koning gaf de wetenschapper en filosoof Wilhelm von Humboldt de opdracht een plan te bedenken. Von Humboldt kwam met drie punten: de schoolplicht, de universiteit, maar óók het plan voor een museum voor de kunstcollecties. Parzinger: „Ik vertel dat altijd aan politici: ‘Wat deed men, na die napoleontische oorlogen? Men investeerde in musea!’ Want een mondige burger kan je pas zijn door esthetische zelfopvoeding, vond Von Humboldt. Mensen moeten naar het museum om volwaardige burgers te kunnen worden; dat was voor hem beslissend.”

In de architectuur van dat eerste museum is deze opvatting terug te vinden: de vorm van een Griekse tempel, direct tegenover het barokke paleis van de koning, was een verwijzing naar de eerste democratie: „In zekere zin was dat een provocatie, maar de koning liet het wel toe”, zegt Parzinger. De daaropvolgende koning bedacht in de jaren 1850 zelfs het concept van het museumeiland: een ‘vrijplaats voor kunst en wetenschap’, waar de culturele wortels van Europa gezien konden worden. Daar zat toen ook wel een pragmatisch aspect bij, vult Paul Spies aan: de koning bewoog mee met de burgers omdat hij dacht: ‘Hoe slimmer we worden, hoe machtiger.’ Maar, benadrukt Parzinger: het koninkrijk Pruisen dacht niet nationalistisch, dat kwam pas in 1871, toen het nieuwe keizerrijk Duitsland ontstond.

Hoe het Museumeiland binnen een paar jaar een rol binnen dit nieuwe nationalisme kreeg, is nu nog terug te zien. Hoog op de gevel van de Alte Nationalgalerie, dat in 1862 was bedacht maar pas in 1874 af was, staat het er nog steeds: ‘Der deutschen Kunst’: voor de Duitse kunst. In de beginjaren werden daar nog Franse impressionisten verzameld, maar keizer Wilhelm II verbood dat, vanaf toen mocht er alleen nog Duitse kunst worden getoond, terwijl Duitse archeologen over de wereld uitzwermden om cultuurschatten op te delven en mee terug te nemen. In het keizerrijk was het Museumeiland er niet meer voor de verheffing van de burgerij, maar voor de glorie van de nieuwe Duitse natie – en cultuur moest de directe competitie met Londen en Parijs aangaan.

Na deze korte tijd van culturele pronkzucht volgden vooral veel historische breuken. De nazi’s hadden na 1933 grote plannen met het Museumeiland, maar de oorlog kwam ertussen. Het Museumeiland kreeg zijn eerste klap in 1945, toen het direct in de frontlinie lag, na de Duitse deling lag het Museumeiland in Oost-Berlijn. Een nieuwe poging voor een nationale rol kon daarom pas weer na de hereniging in 1990 worden gedaan, vertelt de Britse etnoloog Sharon Macdonald.

Zoom in

Volgens Macdonald, die aan de Humboldt Universiteit onderzoek doet naar de functie van erfgoed in de hedendaagse samenleving, heeft de hereniging van Duitsland het Museumeiland een betekenis als „symbolisch hart van de nieuwe natie” gegeven, in 1999 onderstreept door de Unesco-status. Het herenigde land zocht naar symbolische projecten en cultuur bleek goed te passen bij wat het nieuwe Duitsland wilde uitstralen: „Duitsland was ineens weer het grootste land van Europa. Via de culturele boodschap moesten de andere landen gerust worden gesteld.”

Het goede Duitsland

Cultuur als symbool van het goede Duitsland: aan de overkant van het Alte Museum ligt sinds 2022 de nieuwste aanwinst hiervoor, hier staat het herbouwde stadsslot, met binnenin het Humboldt Forum. Buiten moet een replica van een oud-Indische poort de suggestie geven dat ‘Duitsland open staat voor de wereld’. Hier zijn de hooggestemde ideeën wél overal breed uitgemeten, om er vooral geen misverstand over te laten ontstaan.

Je zou kunnen zeggen: het oorspronkelijke idee uit de 19de eeuw is hier steeds verder uitgebouwd naar de wereldcultuur, zodat het ook past, volgens Parzinger, bij de huidige diverse Duitse samenleving. Twee eeuwen nadat Wilhelm von Humboldt het Alte Museum heeft bedacht, is het nu wel zijn broer Alexander von Humboldt, de avontuurlijke ontdekkingsreiziger, die bij dit Forum de belangrijkste rol heeft gekregen: de liberale kosmopoliet leek ineens een passende voorbeeldfiguur voor het hedendaagse Duitsland. Maar juist op dit nieuwe deel van het Museumeiland ballen zich ook de meest recente verhitte politiek-ideologische discussies over dit nieuwe zelfbeeld samen.

De eerste aanval kwam van de linkerkant. Toen de bouw van het Humboldt Forum pas net was begonnen, barstte in 2017 de discussie over het kolonialisme los. De naderende opening van het Humboldt Forum in 2022 bleek de katalysator voor een onderzoek naar de vraag „aan welke objecten bloed kleeft”. De toenmalige links-liberale regering, met de Groenen aan het roer in de cultuur, wilde iedere kritiek op dit prestigieuze project voor zijn; Duitsland mocht in dit ‘weltoffen’ Forum niet ineens toch weer ‘dader’ zijn. Duitsland werd daarom het eerste westerse land dat 1.100 Benin-bronzen aan Nigeria terug gaf. De grootste angel werd daarmee voorlopig uit de discussies gehaald.

De nieuwste onrust in de museumwereld wordt nu veroorzaakt door de rechterkant van het politieke spectrum. Eerst kwam dat door de opkomst van de radicaal-rechtse partij AfD als de op één na grootste partij van het land, daarna door de keuze van een notoir liberaal-conservatief als cultuurminister onder de nieuwe regering van CDU en SPD. Zorgen over een mogelijke nieuwe ideologische koers klinken, en één steen des aanstoots is er ook al op het Museumeiland zelf; de in vele progressieve ogen ‘conservatieve’ buitenkant van het Humboldt Forum, die voor een groot gedeelte ook nog eens is gefinancierd door private geldgevers uit de conservatieve hoek.

Zoom in

De herbouwde Pruisische adelaren en de gouden kroontjes aan de gevels glimmen als nieuw. Hun monarchale glans vormt al jaren een doorn in het oog van veel linkse Berlijners, al doet de programmering binnenin er alles aan om van het Humboldt Forum een progressief project te maken. Maar zal die inhoud nu kunnen veranderen, zal de wereldcultuur onder een nieuw conservatief beleid zomaar kunnen plaatsmaken voor een nieuwe nadruk op ‘Duitse waarden’ – waarover prominente AfD’ers zich weleens hebben uitgesproken?

Sharon Macdonald was deel van een onderzoeksproject naar de invloed van rechtse partijen op musea in Polen, Engeland en Duitsland. Zulke drastische vormen als onder Trump zal het in Duitsland niet aannemen, maar er zijn ook subtiele manieren van beïnvloeding, ontdekte ze. Dat varieert van commentaren op sociale media tegen museummensen die projecten over migratie organiseren, tot parlementaire vragen van de AfD in deelstaatparlementen of gemeentes waar die partij groot is. Dat kan indirect effect hebben, zegt ze: „Want misschien denken museummensen dan: ‘Laten we dit thema in de toekomst maar niet meer doen, of: ‘Als we dit project doen krijgen we onze subsidie niet’.”

Volgens Paul Spies kan de boodschap van de wereldcultuur in tijden van opkomend rechts juist weer een nieuwe lading krijgen. „Bildung, Bildung, Bildung” [educatie], zegt Spies, „dát is de identiteit van het Museumeiland. Dat was bij Duitse musea in de 19de eeuw al heftiger dan het elders was, maar dat werd het nog meer na 1945, toen de cultuur als bescherming tegen de herhaling van het fascisme een rol speelde. Tegen de verdraaiing van de historische feiten heb je beschaving nodig.” Daarom geeft de Duitse overheid ook zoveel geld voor cultuur – en al worden de musea er ook wel lui van, „stapje voor stapje” ziet hij het plan van de wereldcultuur vorm aannemen.

Hermann Parzinger ziet in Berlijn in ieder geval „geen conflicten” over de wereldcultuur. Althans, nog niet: „Geen mens weet hoe het verder gaat.”

Zoom in

Zoom in

Delen

Mail de redactie