Regisseur Gareth Edwards: meester van de monsterfilm die worstelt met de mens

Twee schoten, een schutter buiten beeld en een evenzo geliefd als gehaat tv-personage dat door z’n knieën zakt. Op 21 maart 1980 schreef de Amerikaanse soapserie Dallas televisiegeschiedenis met een enkele scène van nog geen minuut. Die avond werd J.R. Ewing (Larry Hagman), de schurk van de populaire tv-serie, neergeschoten. Wie de trekker had overgehaald was de grote vraag. J.R. had namelijk zoveel vijanden dat zelfs zijn eigen moeder, Miss Ellie, een geloofwaardige verdachte was.

Het was een mysterie dat Amerika, en de rest van de wereld, uiteindelijk maandenlang bezighield. Acteur Hackman sierde menig tijdschriftencover, van het gerenommeerde Time tot roddelblad People. Het net gelanceerde CNN besteedde volop aandacht aan het fenomeen, ook om wat lucht in een schema te krijgen dat verder werd opgeslokt door economische malaise en de gijzeling in Iran . Bedrijven sprongen erop in met speciale bumperstickers en bierblikjes die, net als J.R., neergeschoten konden worden. En de vraag ‘Who shot J.R.?’ – slim bedacht door een reclamebureau in opdracht van televisiezender CBS – was zo prangend, dat zelfs de moeder van de Britse koningin Elizabeth , Hagman tijdens een ontmoeting vroeg of hij haar het antwoord wilde onthullen (dat wilde hij niet).

Zoom in

‘Who Shot J.R.?’ was niet de eerste cliffhanger op televisie. Amerikaanse soapseries die overdag de huisvrouwen tijdens het strijken aan de buis gekluisterd moesten houden, gebruikten het verteltrucje al decennia voordat Dallas het deed. Net als campy serie Batman.

En al ver voordat er televisie was, sloten in serievorm gegoten verhalen (op de radio, in strips, in de vroege bioscoop, in romans als die van Charles Dickens die in delen in kranten werden gepubliceerd en ver daarvoor in de Duizend en een Nacht-verhalen) hun hoofdstukken af met een spannend, onopgelost moment dat de luisteraar, kijker of lezer zo moest prikkelen dat ze terug zouden keren om te achterhalen hoe het afliep. De term cliffhanger komt zelfs uit 1873, van een redelijk onbekende roman van Thomas Hardy die in delen in het Britse Tinsley’s Magazine werd gepubliceerd waarin een geliefde van de hoofdpersoon van een afgrond dreigt te vallen.

Oplossing na 26 jaar

Maar Dallas was de eerste die het op televisie zo succesvol deed. Zozeer zelfs dat de cliffhanger sindsdien niet meer weg te denken is van het kleine scherm. ‘Who Shot J.R.?’ inspireerde een aantal van de meest memorabele momenten uit de televisiegeschiedenis. Van Ross die in Friends „I take thee Rachel” zei, Jon Snow die in Game of Thrones voor dood achterbleef nadat hij was neergestoken door zijn eigen mannen, Sherlock Holmes die in Sherlock toch niet overleden bleek te zijn, Mr. Burns die – in navolging van J.R. – werd neergeschoten door een anonieme schutter in The Simpsons tot Eleanor die in The Good Place ontdekte dat ze eigenlijk in de ‘bad place’ was.

Ook David Lynch eindigde het tweede seizoen van Twin Peaks met Dale Cooper die bezeten bleek (een cliffhanger die pas 26 jaar later zou worden opgelost toen de serie terugkwam met een derde seizoen). En de cliffhanger waarmee The Sopranos eindigde, en die het lot van hoofdpersoon Tony Soprano in het ongewisse liet, bungelt nog steeds en zal waarschijnlijk nooit een vervolg krijgen.

Zoom in

In Nederland staat de cliffhanger gelijk aan Goede Tijden, Slechte Tijden. De soapserie trakteert de kijkers al decennialang iedere lente opnieuw op een schokkende gebeurtenis in de laatste minuten voor de zomerstop. Een onvoorziene plotwending die – als het even kan – alles op z’n kop zet. De ‘zomercliff’ noemen ze hem bij de langlopende soapserie, vertelt creatief producent Idse Grotenhuis. Hij omschrijft het moment als een cadeau voor de kijkers. „We stoppen er altijd net wat meer tijd en moeite in”, vertelt hij aan de telefoon. „Even weg van de bordkartonnen decors de studio. Dit jaar zijn we bijvoorbeeld weer naar het buitenland gegaan. En een paar jaar geleden hebben we een hele nacht een provinciale weg in het oosten van het land afgezet om een kettingbotsing met acht auto’s in scène te zetten.”

Kijkerspiek GTST

De zomercliff is volgens Grotenhuis een van de hoogtepunten van het hele seizoen en zorgt, net als de ontknoping ná de zomer, standaard voor een kijkerspiek. „We schrijven er vaak al maanden naartoe en het kan de verhaallijnen voor het seizoen dat daarna komt, nog heel lang beïnvloeden.” Ook de zomercliff van dit jaar, die al op Videoland te zien is en donderdag op RTL4 wordt uitgezonden en waarin de hele familie Sanders centraal staat, is al het hele seizoen in de maak. Grotenhuis: „We hebben een tijd lang kleine hints gegeven waarover op de socials volop gespeculeerd werd. Pas de afgelopen weken kwam het verhaal in een stroomversnelling.”

Naast de kettingbotsing van een paar jaar geleden, die volgens Grotenhuis erg werd gewaardeerd door de kijkers, eindigde Goede Tijden, Slechte Tijden het seizoen eerder al met een fatale parachutesprong, een hoofdpersoon die levend begraven werd, een grote brand en zelfs met een personage bungelend boven een afgrond. „Dat vonden we toen leuk”, vertelt Grotenhuis. „We dachten: laten we die cliffhanger eens letterlijk nemen.”

Streamers

Zo oud als de cliffhanger is, de komst van de streamingdiensten heeft er uiteraard wel invloed op gehad. Dankzij het door Netflix geïntroduceerde binge-model, waarbij alle afleveringen van seizoenen in één keer uitkomen, kreeg plots iedere aflevering een spannend, open einde – dit zodat de kijker direct op het ‘volgende aflevering’-knopje zou klikken. Daarnaast heeft de gretigheid waarmee streamers series schrappen die niet voldoende kijkers trekken, inmiddels voor menig onopgeloste cliffhanger gezorgd. Maar bovenal vraagt de huidige manier waarop series worden uitgebracht, bijzonder veel geduld van de kijker. Onlangs moesten fans bijna drie jaar wachten eer ze wisten hoe het de hoofdpersonen in Severance zou vergaan na de zenuwslopende slotmomenten van het eerste, geprezen seizoen.

Zoom in

In 1980 duurde het uiteindelijk zeven maanden voordat de wereld uit haar lijden werd verlost (een schrijversstaking in Hollywood en Larry Hagmans snoeiharde salarisonderhandelingen zorgden voor vertraging). Maar in de aflevering met de passende titel ‘Who Done It’, werd onthuld dat J.R.’s schoonzus Kristin (Mary Crosby) de dader was (ze bleek zijn kind te dragen, hij besloot haar daarom niet aan te klagen).

De aflevering trok wereldwijd driehonderdvijftig miljoen kijkers en is daarmee nog steeds een van de best bekeken afleveringen van een tv-serie ooit.

Delen

Mail de redactie

Tijdens het kijken van Jurassic World: Rebirth verwacht je soms plots de voice-over van David Attenborough te horen. Sommige beelden lijken recht uit een natuurdocumentaire te komen. Van verschillende aquatische dinosauriërs die samenwerken om hun (menselijke) prooi op te drijven tot een slapende T. rex die zich omrolt en lekker uitrekt.

Toevallig is dat niet: de regisseur van alweer het zesde deel uit de Jurassic Park-franchise is de Brit Gareth Edwards, de man die in 2010 op de radar kwam van Hollywood met de verrassende lowbudget scifihorrorfilm Monsters, geïnspireerd op een tafereel waar hij een groep vissers op het strand zag ploeteren met het binnenhalen van hun net. Hij kreeg een idee: wat als daar een gigantisch zeemonster in zou zitten en de vissers dat juist heel normaal zouden vinden omdat zulke beesten ook onderdeel zijn geworden van de natuur? Het succes van Monsters was de springplank voor blockbusters als Godzilla (2014) en Star Wars-film Rogue One (2016). Hij werd een go-to-regisseur voor franchises die een nieuwe impuls nodig hebben. Wat maakt hem zo geliefd in Hollywood?

Edwards (1975) zag als klein jongetje Star Wars en wist vanaf dat moment dat hij filmmaker wilde worden. Hij studeerde film en video aan een kunstcollege in het Engelse Farnham en begon zijn carrière  als maker van visuele effecten voor diverse populair wetenschappelijke en historische tv-documentaires. Op het jaarlijkse filmfestival Sci-Fi-London deed hij in 2008 mee aan de wedstrijd om in slechts 48 uur een film te maken. Hij won met zijn korte film Factory Farmed.

Edwards ervaring met visuele effecten is terug te zien op het scherm: zijn films zijn een lust voor het oog dankzij fraaie kleurenpaletten en een goed oog voor schaal – de monsters in Godzilla ogen echt enorm. Naast zijn visuele kracht heeft hij ook het talent zijn monsters en aliens zich als natuurgetrouwe dieren te laten gedragen, waardoor ze opeens verrassend overtuigend worden.

Zoom in

Zoölogische cinema

Voor slechts 500.000 dollar maakte Edwards zijn debuut Monsters, waarin een besmette NASA-sonde in Mexico crasht, dat hierdoor een ground zero wordt voor gigantische octopusachtigen op poten die zich hier willen vestigen. Gelukkig voor de mensheid komen deze buitenaardse wezens niet om ons te onderwerpen, maar zoeken ze een plek om te grazen. Door de ogen van twee protagonisten maak je een tocht door een verrijzend ecosysteem met als kers op de taart een lichtshow van een paringsbalts tussen twee aliens.

Zijn remake van Godzilla (2014) is in wezen een herhaling van zetten. Aan de menselijke kant krijgen we een vlak familiedrama tussen een van elkaar vervreemde vader en zoon, maar de échte hoofdrol is weggelegd voor ontwakende monsters (MUTO’s) die ten koste van de mensheid hun voortplantingscyclus weer willen starten. Het is aan apex roofdier Godzilla om met zijn klauwen en nucleaire adem deze destructieve beesten in toom te houden. Edwards liet zich hiervoor inspireren door het gedrag van beren en wolven om zijn creaties geloofwaardig te laten jagen en vechten.

Ook in Jurassic World: Rebirth weet Edwards de monsters tot dieren te verheffen. Ze jagen als dieren die honger hebben, niet omdat ze prehistorische psychopaten zijn. Maakt dat eigenlijk uit, deze dosis realisme in films die verder bombastisch vermaak bieden? Het helpt met de suspension of disbelieve, het ongeschreven pact tussen publiek en media waarbij je als kijker je eigen logica opzij zet voor de regels van de film. Hoe beter die uitgewerkt zijn, des te makkelijker blijft het verhaal op de rails.

Zoom in

Ideeënman

Jammer genoeg is Edwards minder goed met menselijke personages: die dwalen vaak als verwonderde omstanders door zijn films en hebben moeite normaal met elkaar te praten.

Als Star Wars-fan leek voor Edwards een droom uit te komen toen hij Rogue One (2016) mocht maken, de eerste Star Wars die geen onderdeel uitmaakte van een trilogie. Het werd een tumultueuze productie die vooral Edwards tekortkomingen als verhalenverteller blootlegde. De Amerikaanse regisseur Tony Gilroy moest uiteindelijk ingevlogen worden om het project te redden.

Gilroy herschreef het script, regisseerde nieuwe scènes en hermonteerde de film volledig. Tegen The Hollywood Reporter kon Gilroy hierover zeggen dat ze „vreselijk diep in de problemen zaten” toen hij het roer overnam en het vanaf daar „alleen maar beter kon worden”.

Net als Star Wars-bedenker George Lucas is Edwards vooral een ideeënman, iemand die visuele concepten aandraagt maar moeite heeft met structuur, personages en dialoog. Zelf gaf hij toe aan het British Film Institute dat „een filmscript schrijven het ergste soort huiswerk is”. Zonder stevige scenaristische tegenmacht verdrinkt Edwards snel in zijn eigen ideeën en raken zijn archetypische personages op drift.

Hoe het kan mislopen als hij carte blanche krijgt, is te zien bij The Creator (2023), een originele sciencefictionfilm waarbij de Brit wél volledige controle had. De film ziet er wederom prachtig uit, maar de al absurde plot van kunstmatige intelligentie die een soort kind-Messias baart en tegelijk iets wil zeggen over kolonialisme loopt stuk op warrige montage, vlakke personages en tenenkrommende dialogen. De film was een commerciële flop.

Zoom in

‘Slimme’ blockbuster

Edwards maakt geen perfecte films. Hij is geen filmauteur of onwrikbare Hollywood-visionair, zoals James Cameron. Toch blijft Hollywood hem bellen om de megafilms in de grootste franchises te regisseren. Waarom?

Edwards bewandelt met zijn oeuvre een nauw pad van de ‘slimme’ blockbuster, films die overdonderen met spektakel zonder de intelligentie van de kijker te beledigen. Dat komt niet altijd even goed uit de verf maar het wekt wel sympathie en het geeft kijkers iets anders dan ze van vastgeroeste franchises gewend zijn. Er is ook een markt voor. Op The Creator na, maakten alle films van Edwards winst. Vooral als ze verbonden waren aan bestaande franchises. Monsters was een verrassende hit, Godzilla een groot succes en Rogue One bracht meer dan een miljard dollar op.

Edwards heeft een soort visie die Hollywood waardeert. Hij is geen verheven auteur die zijn producenten en cast het leven zuur maakt. Eerder een nerd die nu eindelijk de speeltjes krijgt waarvan hij altijd al droomde. Hij is zowel niet bedreigend voor de essentie (en winstgevendheid) van de franchise als innovatief: hij brengt een kinderlijke fascinatie terug die misschien verloren is gegaan in talloze vervolgen. Daarom is hij een goede gok voor studio’s, waarvoor het toch ook een kwestie van prioriteiten stellen is: een productie van 200 miljoen dollar moet zich in eerste instantie zelf terugverdienen.

Delen

Mail de redactie