NAVO-top doelwit van Russische desinformatie

Tijdens de NAVO-top in Den Haag is cyberveiligheid en de bestrijding van desinformatie een prioriteit voor de Nederlandse veiligheidsdiensten. Want militairen en diplomaten van de westerse alliantie zijn geregeld doelwit van hackers die gelieerd zijn aan de Russische spionagediensten. Dat bleek bijvoorbeeld in aanloop naar de NAVO-top in Litouwen in 2023, toen pro-Russische hackers de netwerken en cruciale infrastructuur van tientallen NAVO-lidstaten probeerden te infiltreren.

Naast cyberaanvallen verspreidt Rusland ook op grote schaal desinformatie om de westerse steun voor Oekraïene te ondermijnen en discussies te beïnvloeden. Rond de NAVO-top in de VS vorig jaar deelden aan Rusland gelieerde hackers valse persberichten van de NAVO. In reactie op de storm van desinformatie is de NAVO na de laatste top begonnen met het verspreiden van wat de alliantie „accurate informatie” noemt via sociale media, de eigen website en campagnes.

„We gaan tijdens deze NAVO-top weer een golf aan desinformatie zien”, voorspelt Pekka Kallioniemi, een Finse expert op het gebied van sociale media en online desinformatie, die de afgelopen jaren is uitgegroeid tot een prominente criticus van Russische propaganda op sociale media. Hij is vooral bekend van zijn zogenoemde ‘Vatnik Soups’: draadjes op X of video’s op YouTube waarin hij bepaalde pro-Russische propagandatactieken bespreekt en (westerse) mensen die deze propaganda, bewust of onbewust, helpen te verspreiden. Daarmee heeft hij in een rap tempo ruim 150.000 volgers vergaard, evenals een diplomatieke onderscheiding van de Litouwse regering.

De 43-jarige Kallioniemi was jarenlang een postdoctoraal onderzoeker die beïnvloeding van informatie onderzocht aan de Universiteit van Tampere, een stad in Finland. Maar zijn activiteiten op sociale media namen steeds meer van zijn tijd in beslag. Begin dit jaar besloot hij met zijn werk voor de universiteit te stoppen en zich volledig te richten op Vatnik Soup. Hij richtte een bedrijf op dat zich bezighoudt met het maken en verspreiden van deze filmpjes en artikelen op sociale media. De Fin hoopt het bedrijf te bekostigen met subsidie van de Europese Unie.

De lijst van personen aan wie Kallioniemi een ‘vatnik’ wijdt, wordt steeds langer. Een deel is samengebracht in een boek, dat onlangs is gepubliceerd door een kleine Deense uitgeverij. Bij ‘vatniks’ moet overigens alleen gedacht worden aan figuren die direct zijn verbonden aan de Russische overheid, zoals de Russische tv-propagandist Vladimir Solovyov of de voormalig Russische minister van Defensie Sergej Sjojgoe. De term omvat ongeveer iedereen die volgens Kallioniemi een pro-Russisch standpunt verkondigt of daar tegenaan schuurt. Ook de Britse komiek Russell Brand, de overleden Italiaanse ex-president Silvio Berlusconi, en de Hongaarse president Viktor Orban zijn allemaal het onderwerp van een ‘vatnik’ geweest. In Nederland vallen volgens Kallioniemi Geert Wilders en Thierry Baudet onder die term.

U noemt deze personen ‘vatniks’, wat betekent dat zij dezelfde ‘pro-Russische’ narratieven verkondigen. Waar komt dat narratief vandaan? En hoe worden zij beïnvloed om het te pushen?

„Het Kremlin heeft wat ik meestal ‘spindoctors’ noem. Die komen dus eigenlijk met een paar hoofdverhalen, vaak is dat een verdraaiing van de geschiedenis, of pure onzin. Het kan bijvoorbeeld gaan over Oekraïense nazi’s, of biologische laboratoria die een chemische oorlog voorbereiden. Zulke verhalen worden daarna verspreid via nepaccounts en bots op sociale media. Wanneer die narratieven – bewust of onbewust – worden opgepikt door echte personen, dan neemt de kracht van die verhalen alleen maar toe.”

Kunt u uitleggen hoe iemand zo’n Russisch narratief adopteert?

„De nepaccounts en bots zorgen voor een complex samenspel op sociale media van journalisten, experts, mensen en opinies. Daarmee creëer je geleidelijk een systeem van twijfel, waardoor mensen niet meer weten wat de waarheid is en wie ze moeten geloven. En te midden van die chaos geven bepaalde mensen dan de voorkeur aan een eenvoudige uitleg en makkelijke oplossing voor ingewikkelde problemen. Zo wordt de genuanceerde geschiedenis van het Oekraïense Azov-bataljon in het Russische verhaal volledig overgeslagen en gereduceerd tot het label ‘nazi’s’.

Waarom begon u na de Russische invasie van Oekraïne met ‘Vatnik Soup’?

„Net als iedereen was ik geschokt door de invasie. Ik had meteen het gevoel dat ik iets moest doen. Aangezien ik veel ervaring heb op sociale media, creëerde ik een Twitter-account. Ik zag dat sommige mensen steeds dezelfde verhalen verkondigden: misinformatie die opvallende overeenkomsten vertoonde. Vervolgens deed ik kleine onderzoeken, eerst in mijn eigen land Finland. Ik had nooit verwacht dat mijn draadjes zo populair zouden worden, met name ook in Oekraïne. Dat was reden om ‘Vatnik Soup’ internationaal uit te breiden.”

Waarom waren met name de Oekraïense reacties belangrijk?

„Meestal komt de beste feedback van de mensen die de Russische agressie zelf hebben gezien of meegemaakt. Zij zien fouten het snelst. Daarnaast zijn positieve reacties uit bijvoorbeeld Georgië, dus elk soort land dat een Russische marionet dreigt te worden, altijd goed. Het is een signaal dat je iets belangrijks doet.”

U bent vooral actief op X, dat sinds de overname door Elon Musk een platform is geworden waar extreem-rechtse, dan wel pro-Russische stemmen domineren. Waarom bent u daar nog aanwezig?

„Ik wil zijn waar de discussie wordt gevoerd. En dat is nog altijd op X, ondanks dat het platform de laatste jaren giftiger en giftiger wordt. Daar kan ik nog van betekenis zijn en een verandering teweegbrengen. Veel mensen hebben het platform verlaten voor bijvoorbeeld BlueSky. Alleen is daar geen onenigheid, geen discussie. Eén opinie overheerst, dus heel veel nut heeft het niet om op dat platform actief te zijn. Ik heb grotere impact door op X veel eigen content te posten en te reageren op de posts van anderen.”

Bent u zelf wel eens het doelwit geweest van Russische desinformatie?

„Zeker, zo gaat het meestal, het is onderdeel van het werk. Zodra iemand zich hard uitspreekt tegen Russische narratieven, word diegene doelwit.

„De desinformatie die tegen mij is gericht, zou evenwel erger kunnen. Er gaan in kleine pro-Russische kringen op sociale media nu enkele berichten van mij rond die ik nog nooit heb geschreven. Daarnaast word ik regelmatig bedreigd. Het meest stressvolle zijn echter de rechtszaken die tegen me zijn aangespannen. Zo klaagde Kim Dotcom, een Duits ondernemer aan wie ik een draadje op X had gewijd, mij aan in Finland. Uiteindelijk liep het op niets uit, maar vanwege dit soort aangiftes ik heb wel wat nachten slecht geslapen.”

Dinsdag begint een belangrijke NAVO-top, waarbij onder meer de defensieuitgaven van de lidstaten op de agenda staat. Verwacht u weer een piek van Russische desinformatie tijdens de top?

„Ze zullen sowieso hetzelfde doen als bij eerdere NAVO-toppen: het internet overspoelen met een golf aan onjuiste verhalen. Misschien zullen er een paar nieuwe narratieven over de oorlog in Oekraïne tussen zitten. Waarschijnlijk is de belangrijkste nieuwste ontwikkeling dat Rusland de focus zal proberen te verleggen van Oekraïne naar het Midden-Oosten. De bombardementen tussen Israël en Iran komt het land goed uit, omdat politici en burgers daardoor hun aandacht verleggen van Oekraïne. Het Westen let dan minder op wat Rusland aanricht in het buurland en het publieke debat verstomt.

„Het wordt overigens elk jaar makkelijker om overtuigend nepnieuws te verspreiden. De komende jaren worden wat dat betreft een wilde tijd. AI (kunstmatige intelligentie) wordt alsmaar beter, waardoor ook de Russen ermee uit de voeten kunnen. Nu al zie je op sociale media platformen zoals TikTok of X dat het op het oog soms uitermate lastig is om echt nieuws, dat gemaakt is door professionele journalisten, te onderscheiden van nepnieuws gemaakt met behulp van AI. Daar maak ik mij echt zorgen over.”

Delen

Mail de redactie

Jan was zenuwachtig, dat wilde hij best toegeven. „Het is ook niet niks”, zei Raven van Dorst. „Wat jij nu wil gaan doen.” De presentator was naast Jan op de hooibaal komen staan die dienstdeed als bescheiden podium. Om hen heen wachtte het publiek af wat er nu zou gebeuren. Ze hadden al geluisterd naar een thrashmetalband die bestond uit drie tieners uit Nieuwleusen, gekeken naar de schilderijen van een afgekickte Grindr-verslaafde – de tweede aflevering van Parels voor de zwijnen (BNNVARA) bleef zondag minstens zo onvoorspelbaar als de eerste was geweest.

„Je hebt vastgezeten, hoorde ik”, zei Van Dorst tegen Jan. Hij knikte: „Coronaperiode. Verkeerde dingen gezegd op de socials.” Door die verkeerde dingen draaide Jan twee jaar de bak in en moest er bovendien een gezin worden beveiligd. Jan liet een korte stilte vallen voor hij vertelde om wiens gezin het ging: dat van Hugo de Jonge. „Wat heb je tegen ‘m gezegd?”, vroeg Van Dorst. „Ik had een Facebookbericht geplaatst, van: kogel door je kop, bom op de Tweede Kamer.” „Dat is wel heftig, Jan”, zei Van Dorst. Jan knikte opnieuw.

Daar op die hooibaal veranderde Jan van een anoniem Facebookstemmetje in een mens dat gewoon iets heel erg stoms had gedaan, en nu ook dondersgoed inzag hoe stom dat was geweest. Zo stom dat hij zelf een extra boetedoening wilde toevoegen aan de straf die hij al had uitgezeten. Jan wilde nu, op tv, sorry zeggen. Tegen Hugo de Jonge.

Misschien is dit een goed moment om te zeggen dat Parels voor de zwijnen na aflevering één werd afgekraakt door kijkcijferwatchers, die deze getallen lezen als theeblaadjes en er dan de toekomst van een programma mee voorspellen. Trek je te weinig kijkers, dan ben je ten dode opgeschreven en is dat vaak nog je eigen schuld ook: had je maar betere tv moeten maken. En goede tv wordt weer gekenmerkt door hoge kijkcijfers, en zo draait de cirkelredenering een keurig rondje.

In de jacht op De Kijker kiezen zenders geregeld voor variaties op bewezen succesformules. In de praktijk kan dat resulteren in één groot, naar zichzelf verwijzend netwerk van soortgelijke programma’s waarin soortgelijke onderwerpen op soortgelijke wijze worden besproken met soortgelijke mensen. Dat viel dit weekend bijvoorbeeld te merken in Café Kockelmann, waar zondag vanwege de Amerikaanse aanval op Iran een extra uitzending van te zien was (de zendtijd van WNL neemt nu zorgelijke proporties aan). Aan tafel zat Ruben Brekelmans, die die ochtend hetzelfde gesprek al had gevoerd met Rick Nieman in WNL op zondag – misschien dat de demissionair-minister van Defensie het record ‘praten met mannen met ‘man’ in hun achternaam’ probeert te verbreken.

Eén grote monstertalkshow

Geheel in thema zaten er enkel (witte) mannen aan Kockelmanns tafel om hun visie op Iran te delen. Bij Renze op zondag (RTL) was het beeld hetzelfde, al werd Renze Klamer bijgestaan door Nieuws van de dag (SBS6)-presentatrice Malou Petter. Samen met de andere gasten bekeken ze een stukje uit de uitzending van Buitenhof (NOS/NTR) van die ochtend, over Iran. Waarom je dan nog de moeite doen om verschillende talkshows te maken in plaats van ze samen te voegen tot één grote monstertalkshow, ontgaat me volledig. Je hoort nu toch al voortdurend dezelfde mensen en meningen.

Bij Parels voor de zwijnen doen ze niet aan bekende gezichten en gebaande paden. Daar krijgen ‘gewone’ mensen een podium om te delen wat ze bezighoudt. Voor Jan was dat dus een excuusbrief aan Hugo de Jonge. Hij voegde daar ook nog wijze raad aan toe voor mensen die op hetzelfde hellende vlak staan waar hij op stond, toen hij zich liet meeslepen op sociale media: „Blijf bij je eigen waarheid, je eigen gevoelens, en toets die aan de realiteit – niet aan het lawaai van anderen.”

Er is een kans dat Hugo de Jonge niet zat te kijken. Misschien keek er überhaupt amper iemand. Maar die kijkcijfers heb je echt niet nodig om te zeggen: dít is nou waardevolle tv.

Delen

Mail de redactie