Nieuwe protestbewegingen als Black Lives Matter, No Kings, Extinction Rebellion, de Gezipark-protesten in Istanbul of de Occupy-beweging lijken allemaal voor iets anders te strijden: voor gelijkheid onder witte mensen en mensen van kleur, voor strengere klimaatmaatregelen, tegen corruptie, autocratie en de ongelijke verdeling van welvaart. Ook de recente Rode Lijn-protesten voor Gaza en de „No Kings”-protesten tegen Trump kaarten weer iets nieuws aan. Maar hoe verschillend ook, deze bewegingen delen allemaal een fundamenteel verlangen: de drang om het leven te beschermen.
Uit al die verschillende bewegingen put de Duitse filosoof Eva von Redecker inspiratie voor wat zij beschouwt als een nieuwe protestvorm. In haar recent vertaalde werk uit 2020, Revolutie voor het leven. Een filosofie van nieuwe protestbewegingen, pleit ze niet voor een knallende Bastille-bestorming, maar voor een langzame revolutie, een verandering van het denken over wat als ‘normaal’ wordt beschouwd. Dat is overigens veel moeilijker dan een bestorming, zoals Von Redecker aan de hand van een citaat van de zwarte feminist Frances Beal stelt: „Sterven voor de revolutie is een eenmalige aangelegenheid; leven voor de revolutie betekent de moeilijke taak op je te nemen onze alledaagse levenspatronen te veranderen.”
Alhoewel het werk van de feministische denker diepgeworteld is in de traditie van de kritische Frankfurter Schule, ligt het zwaartepunt van het kapitalisme voor haar niet bij de vrije markt, maar bij eigendomsrelaties. Dat maakt haar tot een strengere marxist dan Frankfurterdenkers als Adorno en Horkheimer en de opdracht die Marx in 1845 aan de filosofie gaf, klinkt dan ook door in haar betoog: „[F]ilosofen hebben de wereld tot dusver slechts geïnterpreteerd; nu komt het erop aan haar te veranderen.” De wereld is geen vaststaand geheel. Alles wat is, had ook anders kunnen zijn – en kan dus ook opnieuw worden vormgegeven. Hoe, dat is de million dollar question.
Queervrouw op het platteland
In de beantwoording van die vraag loopt Von Redecker internationaal op de troepen vooruit. Ze voorziet als geen ander de praktijk van opstand en rebellie van een sterk filosofisch fundament. Niet in de laatste plaats omdat ze het protest in zekere zin zelf leeft: als queervrouw in een woongemeenschap op een boerderij op het Oost-Duitse platteland zit ze zowel met haar neus in de boeken, als met haar poten in de klei. Wanneer Von Redecker schrijft over hoe het kapitalisme natuurlijke getijden en geologische cycli verstoort, of over de zwaluwen die niet meer terugkeren naar haar boerderij, dan is dat overtuigend omdat ze niet in de stad vanachter een bureau haar theorieën uiteenzet, maar vanuit de directe ervaring schrijft.
Lees ook
Het radicale nieuwe vrijheidsbegrip van deze Duitse filosofe: de vrijheid om te blijven
Volgens Von Redecker staat tegenover het leven niet de dood, maar het kapitalisme. Ze wijst erop dat het kapitalisme onder meer het eigendomsrecht heeft uitgevonden: mensen kunnen iets in hun bezit hebben, maar hebben vooral ook het recht om dit eigendom te verwaarlozen, te misbruiken of te vernietigen. Neem de eigenaar van een stuk land: hij of zij kan daar van alles mee doen: bomen kappen, de grond in de fik steken of er een huis op bouwen – Von Redecker noemt deze omgang met bezit „absolute zaakheerschappij”. ‘Zaak’ duidt hier overigens op meer dan concrete objecten, maar gaat ook over abstractere vormen van bezit, zoals persoonsgegevens, intellectueel eigendom, patenten, en zelfs over mensen (slavernij, het patriarchaat). Deze in principe grenzeloze heerschappij over zaken maakt van het kapitalisme een destructiemachine die alles in de wereld tot ‘ding’ degradeert, losknipt van context, geschiedenis of sociale verbanden en opdeelt in eigendommen: geïsoleerde, begrensde objecten.
‘Waarde’ kan dan enkel nog begrepen worden in kapitalistische termen. Door de absolute zaakheerschappij als motor van het kapitalisme neer te zetten, ziet Von Redecker vier logica’s van vernietiging: de beheersing van eigendom; de exploitatie van goederen; de uitputting van arbeid; en de vernietiging van mens, dier en wereld – van het leven.
Revolutie?
De sociale bewegingen waar we volgens Von Redecker van kunnen leren, worden gestuurd door een antagonistische logica die zij omschrijft als „een strijd van de levenden tegen de levensvernietiging.” Die strijd vindt plaats in welbekende organisaties als Extinction Rebellion en Black Lives Matter, maar juist ook in het dagelijks leven. Von Redecker schrijft: „Als we een revolutie en niet slechts een spectaculaire ineenstorting willen zien, dan moeten we vanuit de tussenruimten van het oude al het nieuwe creëren.”
Om werkelijk effect te sorteren, moet de revolutie dus niet spectaculair en gewelddadig zijn, maar langzaam en gedegen om zo een paradigmaverandering te ontketenen. Het is Von Redecker te doen om het beschermen, herstellen en opnieuw inrichten van de voorwaarden voor het leven, van zorg en gemeenschapsdenken. Een revolutie voor het leven is niet destructief, maar regeneratief en relationeel, gericht op het vormgeven van andere sociale verhoudingen binnen en tegen het bestaande systeem. Tegen beheersing en uitputting, voor zorgen en delen.
Die nieuwe, andere vormen van samenleven ontstaan „vanuit de tussenruimten”. Dit zijn plekken en momenten waar het dominante systeem, het kapitalistische eigendomsregime, uitgedaagd wordt, waar het begint af te brokkelen: gemeenschappelijke woonvormen, feministische zorgnetwerken, alternatieve, kleinschalige economieën, polyamoureuze relaties, of tijdelijke gemeenschappen binnen protestbewegingen. Die alternatieve vormen van leven, hoe verschillend ook, laten zien dat het kán, dat verandering mogelijk is. Pogingen om het anders te doen, om samenleven anders te organiseren, of ze nu slagen of niet, brengen scheurtjes aan in de huidige stand van zaken. Die scheurtjes creëren vervolgens marges waaruit ruimte ontstaat voor weer meer experiment, voor zorg, verbinding en nieuwe vormen van leven. Leven dat niet gedefinieerd wordt door heerschappij.
Revolutie voor het leven is een werkelijk origineel, vernieuwend en activerend boek. De boodschap van Von Redecker zou kunnen overkomen als ‘een betere wereld begint bij jezelf’, terwijl de vernietiging van het leven door het systeem ondertussen doorgaat. Maar dat is het zeker niet. Haar pleidooi gaat veel meer over pogingen om de nieuwe vorm van leven, de toekomst, zelf te belichamen: het roer niet willen overnemen, maar het systeem dat het roer aanstuurt van binnenuit veranderen. De ware revolutie is dan het langzaam creëren van nieuwe mogelijkheden, terwijl het oude systeem nog overeind staat – het kraken van de constructie is het geluid van een nieuwe tijd. Von Redecker hoort het al, nu wij nog.
