Behalve de aanvallen op installaties die volgens Israël cruciaal waren voor Irans nucleaire programma, werden in de nacht van donderdag op vrijdag ook gerichte aanvallen op personen uitgevoerd. Dit zijn de belangrijkste slachtoffers:
Generaal Mohammad Bagheri
De hoogste militair van Iran, de tweede man in het land na de opperste leider ayatollah Ali Khamenei. Bagheri was eerder een hoge commandant geweest in de Iraanse Revolutionaire Garde, de invloedrijke elite-eenheid van het leger. In 2016 werd hij in de defensiestaf belast met inlichtingen en operaties. In 2022 legde de Amerikaanse regering Bagheria sancties op omdat ze hem verantwoordelijk hield voor Iraanse militaire steun aan Rusland.
Generaal Hossein Salami
Sinds 2019 de hoogste commandant van de Iraanse Revolutionaire Garde. Op dat moment had hij al een lange militaire carrière achter de rug, dat begon toen hij als student in 1980 dienst nam tijdens de Irak-Iranoorlog. Een maand geleden waarschuwde hij nog dat Teheran “de poorten van de hel” zou openen als Israël of de VS het land zou aanvallen.
Generaal Gholam Ali Rashid
Lid van de defensiestaf. Nam al een belangrijke leidinggevende positie in ten tijde van de Irak-Iranoorlog, die vrijwel de volledige jaren 80 duurde. Volgens persbureau Tasnim, nauw gelieerd aan het Iraanse bewind, kwam Rashid bij de Israëlische aanval samen met zijn zoon om het leven.
Fereydoun Abbasi-Davani
Stralingsdeskundige, hoogleraar aan de Shahid Behesti universiteit in Teheran. Abbasi was van 2011 tot 2013 hoofd van het Iraanse nucleaire programma. Hij overleefde een aanslag in 2010. In 2007 legde de VN-Veiligheidsraad hem sancties op omdat hij ervan werd verdacht te ijveren voor de ontwikkeling van kernwapens in Iran.
Mohamad Mehdi Tehranchi
Hoogleraar theoretische natuurkunde en universiteitsbestuurder. Er zijn hardnekkige berichten over zijn betrokkenheid bij een Iraans project uit het begin van de eeuw voor de ontwikkeling van kernwapens. In 2020 werd een aanslag op zijn leven gepleegd.
Rond de verschillende toegangspoorten van de ommuurde Oude Stad van Jeruzalem staan tientallen Israëlische soldaten en afzethekken. Normaal gesproken is het druk op vrijdagavond – het begin van het weekend. Nu is de stad volledig afgesloten; alleen bewoners van de Oude Stad mogen erin, wie van buiten komt wordt weggestuurd. Sinds de ochtend heeft Israël de toegang tot de al-Aqsa moskee geblokkeerd.
Bij de zwaar bewaakte Damascuspoort, in het bezette Palestijnse Oost-Jeruzalem waar ook de Oude Stad ligt, staan groepjes ultra-orthodoxe joden te bidden in het park buiten de stadsmuren. Ze kunnen niet naar de Klaagmuur, waar joden vanuit allerlei delen van de stad normaliter op vrijdagavond komen bidden voor het begin van de sabbat.
Ondanks het dringende advies om binnen te blijven, zijn er nog winkels open en mensen op straat. In het Israëlische West-Jeruzalem wordt de schuilkelders in gerend als het alarm afgaat. In Oost-Jeruzalem zijn nauwelijks schuilkelders. Winkels en restaurants zijn nog open. Er wordt af en toe bezorgd naar de lucht gekeken, als er na een alarm drones en intercepties van raketten te zien zijn. Bewoners stellen zichzelf gerust met de gedachte dat Iran niet snel een raket zal richten op de al-Aqsa moskee in de Oude Stad.
Meeste raketten onderschept
De meeste van de raketten die in de loop van vrijdagavond vanuit Iran op Israël in fases zijn afgeschoten werden onderschept door het Israëlische luchtafweersysteem. Twee anonieme Amerikaanse functionarissen zeiden tegen persbureau Reuters dat de VS hebben meegeholpen in de afweer van raketten.
In Tel Aviv en Centraal-Israël zijn vrijdagavond diverse raketten ingeslagen. Er werden 40 gewonden gemeld, waarvan twee in kritieke toestand verkeerden. De reddingswerkzaamheden waren op dat moment nog in volle gang.
Net als in Oost-Jeruzalem zijn op de bezette Westelijke Jordaanoever, waar Israël op vrijdagochtend een volledige lockdown instelde en checkpoints sloot, nauwelijks schuilkelders. Eerder op de avond sloeg een van de Houthi’s in Jemen afkomstige ballistische raket in nabij de stad Hebron op de bezette Westelijke Jordaanoever, in het Palestijnse dorpje Sa’ir. Drie kinderen raakten gewond.
Aanvallen op Iran
Terwijl Iran de tegenaanval inzette, gingen op vrijdagavond ook de Israëlische aanvallen op Iran door. Volgens het Israëlische leger zijn daarbij onder meer de Iraanse luchtafweer en een luchtmachtbasis in Tabriz geraakt.
Tijdens de Israëlische aanvallen op Iran sinds vrijdagochtend zijn ook diverse wooneenheden geraakt, waarbij burgerslachtoffers zijn gevallen, onder wie kinderen. Sommige inwoners van Teheran hebben uit angst voor verdere aanvallen de hoofdstad verlaten. Ook ontstonden er lange rijen bij benzinestations, meldt nieuwszender Al Jazeera.
Voor veel Israëliërs begon de dag vroeg. Iets na drie uur in de ochtend ging op mobiele telefoons het alarm af als waarschuwing dat Israël een aanval had ingezet op Iran. In Israël bleven veel openbare gebouwen gesloten. In de loop van de middag nam het verkeer in de stad toe. Tegen de avond werd het stil nadat de autoriteiten de bevolking hadden opgeroepen in de buurt van schuilkelders te blijven.
Om drie uur ’s nachts ging in Israël het luchtalarm af en werd er een telefonisch noodbericht uitgestuurd. Deze ging niet over een inkomende aanval, maar over de aanstaande Israëlische aanval op Iran.
Voerde de Israëlische premier Benjamin Netanyahu zijn lang gekoesterde wens uit om Iran aan te vallen zónder expliciete steun of toestemming van de VS? Die vraag hing de afgelopen weken boven de Amerikaans-Iraanse onderhandelingen over Irans nucleaire programma in Oman, die zondag zouden worden hervat.
In de nacht van donderdag op vrij-dag kwam het antwoord op die vraag. De premier liet meerdere luchtaanvallen uitvoeren op militaire en nucleaire doelen in Iran. Meerdere Iraanse militaire leiders, wetenschappers en burgers werden gedood.
Ondertussen werd de Israëlische bevolking klaargestoomd voor een verwachte tegenaanval. Minister van Defensie Israel Katz riep de noodtoestand uit, het Israëlische luchtruim werd gesloten, duizenden reservisten werden opgeroepen, en de bevolking kreeg opdracht om instructies van de autoriteiten op te volgen en binnen te blijven.
Voor Netanyahu is de aanval een welkome afleiding van zijn binnenlandse problemen. De aanval volgt op een week waarin zijn regering wankelde en vervroegde verkiezingen op het nippertje werden afgewend. Internationaal groeit de kritiek op het genocidale geweld in Gaza.
In een Engelstalige toespraak vrijdagochtend noemde Netanyahu Irans nucleaire programma echter een „duidelijk en aanwezig gevaar voor Israëls bestaan” en een „nucleaire Holocaust”. Netanyahu waarschuwt al jaren op bombastische wijze dat Iran op het punt staat om nucleaire wapens te produceren – het is een publiek geheim dat Israël zelf over kernwapens beschikt. In 2012 deed Netanyahu dit in de Algemene Vergadering van de VN met een plaatje van een bom in de hand en een betoog over de „finale fase” van Irans nucleaire productie. Vrijdag kon hij dit betoog extra kracht bijzetten: eerder deze week concludeerde het atoomenergieagentschap IAEA dat Iran het non-proliferatieverdrag heeft geschonden.
Lees ook
‘Mossad richtte dronebasis in bij Teheran voor aanval op Iraanse luchtafweer’
Dreigende kabinetsval
De spanningen in zijn kabinet lijken echter ook te hebben bijgedragen aan het besluit om de confrontatie met Iran te zoeken. Deze week dreigden ultraorthodoxe coalitiepartijen mee te stemmen met een motie van de oppositie om het parlement te ontbinden, in een ruzie die om de dienstplicht draait. Het Israëlische Hooggerechtshof bepaalde in de zomer van 2024 dat er een eind moest komen aan de uitzonderingspositie die al sinds 1948 geldt voor de (groeiende) ultraorthodoxe Joodse bevolking als het gaat om de dienstplicht. Dinsdagnacht lieten de coalitiepartijen zich op het laatste moment overhalen: de motie haalde geen meerderheid.
Daarnaast lopen er nog altijd rechtszaken tegen Netanyahu vanwege corruptie, die hij met een gecreëerde Iran-crisis graag voor zich uit zou schuiven. Internationaal hangt Netanyahu bovendien een arrestatiebevel boven het hoofd van het Internationaal Strafhof in Den Haag vanwege vermeende oorlogsmisdaden in Gaza.
Het zal Netanyahu niet slecht uitkomen dat de internationale aandacht voor de aanvallen op Gaza en gedwongen ontheemding van de bevolking, die in alle hevigheid doorgaan, zich nu elders op richt: de schade in Iran, de verwachte tegenaanval, en welke hulp Israël daarbij van de VS en andere bondgenoten zal ontvangen.
In Gaza sloot Israël deze week het communicatienetwerk af, waarmee het de Palestijnse bevolking nog verder van de buitenwereld isoleert. Ook zette Israël deze week zijn hevige bombardementen op Gaza voort en doodde het Israëlische leger opnieuw tientallen Palestijnen bij distributiepunten van de door Israël en de VS gesteunde Gaza Humanitarian Foundation.
Volgend op de aanval op Iran werd op vrijdag in het kader van de uitgeroepen noodsituatie in Israël ook de onderdrukking op de bezette Westelijke Jordaanoever verder opgevoerd. Het Israëlische leger kondigde vrijdagochtend aan dat het daar een lockdown oplegt aan Palestijnse steden en zijn troepen er versterkt. Het leger heeft de afgelopen maanden diverse invallen gedaan in Palestijnse steden en vluchtelingenkampen, waarbij infrastructuur en huizen zijn verwoest en tienduizenden Palestijnen zijn verdreven.
Conferentie VN uitgesteld
De aanval op Iran kwam aan de vooravond van een internationale conferentie over de tweestatenoplossing in Israël en Palestina, georganiseerd door Frankrijk en Saoedi-Arabië, die volgende week zou plaatsvinden in de Algemene Vergadering van de VN in New York. De conferentie kon op afkeuring rekenen van Israël en de VS, en de Trump-regering ontmoedigde buitenlandse regeringen om deze bij te wonen. Op vrijdagavond zeiden anonieme bronnen tegen persbureau Reuters dat de conferentie door de aanval op Iran wordt uitgesteld.
Afgelopen dinsdag stuurde Netanyahu nog een videoboodschap de wereld in dat er sprake zou zijn van „aanzienlijke vooruitgang” in onderhandelingen over een akkoord voor een staakt-het-vuren in Gaza. Die boodschap kwam mogelijk vooral voort, voorafgaand aan de stemming in de Knesset over de motie, uit de wens om zijn regering bij elkaar te houden.
In Israëlische media voorspelden Israëlische functionarissen op vrijdag dat de aanval op Iran mogelijk een Gaza-akkoord dichterbij brengt, omdat deze Hamas, als bondgenoot van Iran, verder isoleert. Dat de Amerikaanse president Donald Trump mogelijk op de hoogte was van het plan voor de aanval en daarvoor mogelijk ook steun heeft gegeven zal het vertrouwen van Hamas in de onderhandelingen echter geen goed doen. Een Israëlische functionaris zei tegen de Times of Israel dat er de afgelopen week sprake was van een veelzijdige Israëlisch-Amerikaanse campagne van misinformatie om Iran te overtuigen dat er geen sprake was van een aanstaande aanval: „Trump speelde het spel samen met Israël”.
Lees ook
Trump presenteerde zich als vredestichter: in het Midden-Oosten valt die pose verder in duigen
Het begint een trend te worden: de vijand achter de linies met drones aanvallen. De Israëlische aanvallen op de Iraanse bevelsketen en het atoomprogramma bevatten ook een element dat lijkt op de recente aanval van Oekraïne op Russische vliegvelden in het achterland.
Volgens de Israëlische nieuwssite N12 hebben Mossad-agenten met drones vanuit Iran zelf op verschillende plaatsen luchtdoelbatterijen (luchtafweer) rond belangrijke objecten „precies en effectief” aangevallen, aldus veiligheidsbronnen die N12 citeert. Er zou zelfs sprake zijn van een „dronebasis” die de Mossad nabij Teheran „tijdens maanden van voorbereiding” zou hebben ingericht.
Het aanvallen van luchtdoelbatterijen was nodig om de weg vrij te maken voor Israëlische gevechtsvliegtuigen. Volgens The War Zone, een Amerikaans platform voor defensienieuws, die een eerste analyse aan de aanvallen wijdt en de berichtgeving van N12 overneemt, zou dat onder meer kunnen verklaren waarom de Iraanse luchtafweer in de nacht van de Israëlische bombardementen nauwelijks actief was.
Israël heeft ook videobeelden vrijgegeven waarop Israëlische commando’s te zien zouden zijn met drones en andere wapensystemen. Die beelden zijn niet onafhankelijk geverifieerd. De Oekraïense drones werden vanuit vrachtauto’s gelanceerd en vielen zelfstandig doelen aan. Wat beide aanvallen delen is het verrassingselement van een aanval vanaf korte afstand, ‘van binnenuit’ en tegen strategische doelwitten.
Overigens was de Iraanse luchtverdediging al verzwakt na een grote aanval in oktober vorig jaar, toen analisten zeiden dat Israël zo „corridors maakte” om ongehinderd Iraans luchtruim binnen te vliegen.
Geen aanwijzingen voor hulp VS
Hoewel details ontbreken en de aanvallen vermoedelijk nog slechts in een eerste fase verkeren, zegt Israël in de eerste aanvalsgolven 200 vliegtuigen te hebben ingezet, die meer dan driehonderd bommen en geleide wapens zouden hebben gebruikt. Het ligt voor de hand dat de voorhoede daarvan werd gevormd door de F-35, waarvan Israël er 39 heeft en die voor de Iraanse radar slecht of niet waarneembaar zijn.
In volgende golven zouden dan F-15’s en F-16’s zijn ingezet die nog steeds het grootse deel van de Israëlische luchtmacht vormen. De armslag van Israël is niet onbeperkt, omdat deze vliegtuigen een grote afstand moeten afleggen en in de lucht bijgetankt moeten worden, terwijl Israël maar een beperkt aantal tankervliegtuigen heeft. Er zijn geen aanwijzingen dat de VS, die in de regio veel meer tankervliegtuigen hebben, dit keer hulp hebben gegeven. Militaire analisten gaan ervan uit dat Israël voor deze aanvallen gebruik heeft gemaakt van het Syrische en Irakese luchtruim om Iran te bereiken. Het heeft daar vrij spel.
Met F-15’s en F-16’s wist Israël meerdere Iraanse doelen te bombarderen, nadat drones het Iraanse luchtafweer onschadelijk maakten en F-35’s, die nauwelijks zichtbaar zijn op radar, overwicht in de lucht creëerden.
Foto Amir Cohen/Reuters
De Israëlische aanvallen volgen tegelijkertijd een klassiek patroon: de aanvaller probeert eerst luchtoverwicht te krijgen door de vijandelijke luchtafweer te verblinden door zijn zoek- en vuurleidingsradars uit te schakelen en daarna volgen de luchtdoelraketten zelf. Er is zelfs een term voor: suppression of enemy air defenses (SEAD). Vast onderdeel is ook het ondermijnen van het vermogen om terug te slaan; Israël viel ook de militaire industrie van Iran aan, onder meer productielijnen voor ballistische raketten.
Bij eerdere aanvallen in Gaza en Libanon richtte Israël in de beginfase zijn aanvallen tegen politieke en militaire sleutelfiguren. Het kopieert die methode nu in Iran. Behalve hoge militairen, onder wie generaal Mohammad Bagheri, Irans hoogste militair, en generaal Hossein Salami, hoofd van de Iraanse Revolutionaire Garde (IRG), de facto een tweede Iraanse strijdmacht, koos Israël atoomgeleerden tot doelwit. Volgens sommige berichten zou Israël nog veel meer personen hebben proberen uit te schakelen.
Radioactiviteit
Over schade aan Iraanse nucleaire faciliteiten zijn evenmin weinig details bekend. Israël zei vrijdag de installatie in Natanz te hebben „beschadigd”. Het internationale atoomagentschap IAEA zei vrijdag door Iran te zijn geïnformeerd dat in Natanz, een van de aangevallen plaatsen waar Iran uranium verrijkt, geen verhoogde niveaus radioactiviteit zijn waargenomen. Twee andere nucleaire installaties, in Fordow en Isfahan, zouden (nog) niet zijn aangevallen.
Evenmin is duidelijk of Israël überhaupt in staat is definitieve schade toe te brengen aan de schakels in het Iraanse atoomprogramma, dat – en dat was de reden om nu toe te slaan – dicht bij de productie van meerdere atoombommen zou staan. Die claim wordt algemeen betwist, onder meer door de Verenigde Staten. De installaties liggen verspreid over het land en geen ervan is op zichzelf onmisbaar. Met name de opwerkingsinstallatie in Fordow, nabij Qom en aangelegd onder een berg, zou nagenoeg onkwetsbaar zijn.
Lees ook
Israëls aanval op Irans nucleair programma is een gok
Zo’n object vernietigen zou zelfs meerdere aanvallen met het allerzwaarste conventionele wapen vergen: een 15.000 kilo zware bunker buster, zeiden verschillende experts in april, toen de spanning begon op te lopen. Alleen de VS beschikken – voor zover bekend – over dat wapen en over vliegtuigen die dat wapen in een oorlog kunnen afwerpen, waaronder de B-2-bommenwerper.
Aangenomen wordt dat alle Iraanse nucleaire installaties grotendeels ondergronds liggen en beschermd door beton van tientallen meters diep. Volgens The Economist heeft Israël mogelijk geprobeerd om de installaties buiten gebruik te stellen door ingangen, tunnels en ventilatiekokers te bombarderen. Volgens een door de Financial Times aangehaalde expert, Robert Pape, is „het Israëlische luchtwapen niet in staat het Iraanse nucleaire programma tot stilstand te brengen.” Dat geldt waarschijnlijk al helemaal zonder actieve steun van de VS.
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data133626917-95c414.jpg|https://images.nrc.nl/ytPPSkvaq82g81G9_4ugsRJNEQI=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data133626917-95c414.jpg|https://images.nrc.nl/YyxEyeBQvXEfM5WWLnIf4qNc82Q=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data133626917-95c414.jpg)
