„Eén keer ’33 is genoeg voor Duitsland”, zei CDU-lijsttrekker Friedrich Merz in januari van dit jaar. Merz doelde op het scenario dat bij de verkiezingen in 2033 de uiterst rechtse Alternative für Deutschland (AfD) aan de macht zou komen – zoals in 1933 de NSDAP en daarmee Adolf Hitler aan de macht kwamen.
In de afgelopen maanden noemde Merz, sinds begin mei kanselier, zijn regeerperiode meermaals „de laatste kans” voor de democratische partijen. Als zijn regering van CDU/CSU en SPD geen merkbare verandering teweeg brengt, aldus Merz, zullen steeds meer burgers AfD stemmen. Uit een peiling van bureau INSA van eind mei blijkt Merz’ zorg niet ongegrond: zijn CDU/CSU staat op 26 procent, AfD volgt op de voet met 24,5 procent. Bij de verkiezingen in februari kreeg CDU/CSU nog 28,5 procent van de stemmen, AfD 20,7 procent.
De AfD werd onlangs door de binnenlandse veiligheidsdienst bestempeld als „extreem-rechts”, een oordeel dat nog door een rechter moet worden bekrachtigd. De veiligheidsdienst acht het bewezen dat de AfD zich tegen de Duitse grondwet keert.
Merz zal de komende jaren moeten laten zien wat zijn antwoord is op het oprukken van de AfD – hij lijkt zoekende naar de juiste koers. De ene keer neemt hij met ferme woorden afstand van de AfD en alles waar die partij voor staat; dan weer neemt hij standpunten van de AfD over en lijkt hij zelfs bereid tot samenwerking, zoals eind januari toen het over hard migratiebeleid ging.
Volgens veel politiek commentatoren is de regering-Merz een experiment: kan het cordon sanitaire tegen de AfD (waarbij geen enkele partij met de AfD samenwerkt) standhouden en de opmars van die partij stoppen, als de regering resultaten boekt – of heeft Duitsland over een paar jaar een radicaal-rechtse regering?
Journalist Mariam Lau, politiek verslaggever bij Die Zeit, publiceerde recent een boek over Merz met de ondertitel ‘Auf der Suche nach der verlorenen Mitte’. In gesprek over haar boek zegt Lau: „Wereldwijd zijn voormalig centrum-rechtse partijen fors opgeschoven, van conservatief naar rechts-libertair. De Republikeinen in de VS bijvoorbeeld, of de Tories in het VK. Veel van die voormalig conservatieve partijen schijnen de Facebook-leus ‘Move fast and break things’ tot motto te hebben verheven.”
Volgens Lau heeft Merz die ontwikkeling precies in de gaten, maar maakt hij zelf geen duidelijke keuze. „Merz zwalkt tussen het soort conservatisme dat de instituties en de democratische verworvenheden wil behouden, en het soort dat vooral draait om het bashen van progressieven.”
Omas gegen rechts
„Kreuzberg is niet Duitsland”, riep Merz in het najaar, om zich te distantiëren van de Berlijnse multiculturele wijk. Daags voor de verkiezing in februari had Merz het over „groene en linkse gekken”. „Links is voorbij”, aldus Merz.
In dezelfde maand liet de CDU/CSU-fractie in de Bondsdag de financiering van ngo’s onderzoeken om hun „politieke neutraliteit” te waarborgen, bijvoorbeeld de vereniging Omas gegen rechts. De ‘Omas’ waren één van de groepen die in aanloop naar de verkiezingen opriepen om tegen de AfD te protesteren – en tegen de samenwerking van de CDU met de AfD. „De CDU/CSU richt haar pijlen op het maatschappelijk middenveld”, oordeelde Amnesty International over de aanvraag van de fractie.
Ook met de keus voor de staatssecretaris voor Cultuur onderstreept Merz dat er een andere wind waait dan onder de vorige regering van sociaaldemocraten, groenen en liberalen van Olaf Scholz (SPD). Wolfram Weimer is Merz’ meest omstreden benoeming.
Weimer is mediaondernemer, oprichter van het conservatieve magazine Cicero, geroutineerde talkshowgast, golf-vriend van Friedrich Merz en auteur van ‘Das konservative Manifest’. In dat boek betreurt Weimer het gebrek aan „expansiekracht” van het hedendaagse Europa en vreest hij voor het verlies van „het eigen bloed”.
„De verkeerde man op de verkeerde plaats”, oordeelde de Frankfurter Allgemeine Zeitung. „De slechtste benoeming sinds Caligula zijn paard tot consul benoemde”, aldus een andere journalist.
Volgens commentaren in Die Zeit en Der Spiegel is Weimer Merz’ antwoord op de „links-liberale mainstream” die de afgelopen vijftien jaar de boventoon voerde, en moet hij de culture wars in het voordeel van de conservatieven beslechten. Weimer zelf schreef in een gastbijdrage in de Sueddeutsche Zeitung dat hij de kunsten wil bevrijden van „deugterreur” en dat de grenzen van dat wat gezegd mag worden zo wijd mogelijk moeten worden opgerekt.
Drieduizend extra agenten
Met de hete adem van de AfD in de nek beloofde Merz in zijn verkiezingscampagne om op dag één van zijn kanselierschap de grenzen te sluiten en asielzoekers te weigeren. Sinds het aantreden van Merz en minister van Binnenlandse Zaken Alexander Dobrindt (CSU) zijn er volgens cijfers van het ministerie drieduizend extra agenten aan de grens aan het werk. Asielzoekers worden aan de grenzen teruggestuurd.
Dat dat in strijd is met Europese afspraken, zoals een rechter in Berlijn oordeelde, legt de regering vooralsnog naast zich neer. De AfD kraaide victorie. De „Duitse veiligheid is niet zonder een politiek conflict met justitie te herstellen”, stelde een AfD-Bondsdaglid – maar alleen de AfD kan dat conflict met de rechtsspraak winnen, aldus de AfD’er.
Dobrindt annuleerde ook het recht op gezinshereniging voor mensen met een tijdelijke verblijfsvergunning. Bovendien beeïndigde de regering-Merz een programma voor de opvang van zo’n vijftienhonderd Afghanen die in eigen land door de Taliban worden bedreigd en nu in Pakistan wachten.
Mariam Lau is sceptisch over de manier waarop de CDU probeert met het onderwerp migratie de AfD de wind uit de zeilen te nemen. Volgens Lau schuift het discours dan verder op naar rechts: „Als Merz zegt: ‘we weigeren mensen aan de grens’, dan eist de AfD ‘remigratie’ (de term van de AfD om mensen met een verblijfsvergunning terug te sturen naar het land van herkomst). Als Merz dan zegt ‘remigratie’, dan eist de AfD ‘deportatie’. Dat laat zich tot in het oneindige oprekken.”
Ook politicoloog Julia Reuschenbach, verbonden aan de Freie Universität Berlin, is ervan overtuigd dat standpunten van de AfD overnemen een heilloze weg is. „Het is duidelijk een succes van partijen als de AfD dat andere partijen hun frames overnemen, bijvoorbeeld dat ‘migratie een bedreiging’ is. Met rigide migratiebeleid win je geen AfD-kiezers terug, integendeel: die kiezers voelen zich gesterkt in hun opvatting dat de AfD de toon zet.”
Gezinspolitiek
Bovendien, merkt Reuschenbach op, is het niet zo dat de Duitse kiezers plotseling een enorme ruk naar rechts hebben gemaakt. Er is een lichte tendens naar rechts, volgens onderzoek.
Volgens Reuschenbach kan een sterke conservatieve partij, zoals de CDU van Merz wil zijn, wel degelijk een deel van het AfD-electoraat aanspreken en overtuigen – maar dus niet door hun posities en hun frames over te nemen.
Conservatieve standpunten, bijvoorbeeld wat betreft gezinspolitiek, kunnen voor die kiezers belangrijk zijn. „Maar de oorzaken voor het succes van radicaal-rechtse partijen zijn demografische krimp, onzekere sociale voorzieningen, het gevoel dat de politiek geen oog heeft voor de eigen leefwereld, angst voor het verlies van status. Dus het gaat er net zo goed om dergelijke oorzaken te bestrijden, en dat te doen zonder de logica en de frames van de AfD te kopiëren.”
Het eerste waaraan Merz denkt als hij ’s ochtends wakker wordt is Poetin
Lau volgt Merz al een jaar of vijfentwintig. „Als je in de vroege jaren nul schreef dat Merz conservatief was, kreeg je een boos telefoontje van een van zijn medewerkers. Inmiddels is dat anders.” In dertig jaar kunnen standpunten en ideeën natuurlijk veranderen, maar ook in het bestek van een paar maanden is het soms moeilijk om Merz vast te pinnen op zijn overtuigingen.
„Merz is impulsief”, zegt Lau. „Soms zegt hij iets, bijvoorbeeld zoiets over ‘linkse gekken’, omdat hij denkt: ik ben in Beieren, er is bier, hier slaat dat aan.”
Gevraagd naar Merz’ overtuigingen zegt Lau: „Ik denk dat hij pal staat voor de liberale democratie, voor het vrije Westen. Bij Merz is dat een instinct, en hij wordt gedreven door de bedreigingen ervan.” Voor Merz, aldus Lau, komt die bedreigingen van binnen én van buiten. Lau, droogjes: „Het eerste waaraan Merz denkt als hij ’s ochtends wakker wordt is Poetin.”
