Toen Geert Wilders in september 2004 uit de Tweede Kamerfractie van de VVD werd gezet, belandde hij in een rommelig zolderkamertje, vlak bóven de VVD-fractiegangen. Er was voor de Groep Wilders ruimte voor een klein bureau, een medewerker (ene Martin Bosma) en een printer. Terwijl de VVD verder ging alsof er niets gebeurd was, bouwde Wilders daar aan zijn nieuwe politieke beweging, de PVV, opgericht in februari 2006.
Nog altijd woont Wilders in het zolderkamertje van de VVD, gratis. Je merkt het aan hoe VVD’ers over hun partij praten. Het lijkt altijd meer te gaan over de PVV dan over de VVD zelf, ook als ze dat niet hardop zeggen. Bij elke keuze, elk idee, elk strategisch dilemma domineert de gedachte: wat betekent dit voor de PVV? Nooit zetten ze Wilders uit hun hoofd.
Het gevolg van deze permanente PVV-obsessie was de afgelopen dagen te zien, na de val van het kabinet-Schoof op dinsdagochtend. Voor het eerst hadden PVV en VVD samen in een volwaardig kabinet gezeten. De coalitie hield het, struikelend en vechtend, elf maanden vol – totdat Wilders eruit stapte.
Liberale vleugel
De samenwerking met de PVV heeft altijd moeilijk gelegen bij veel VVD’ers. Sommigen, in de meer liberale vleugel van de partij, hoopten dat de val van het kabinet een goede reden voor partijleider Dilan Yesilgöz zou zijn om de PVV uit te sluiten voor een toekomstige kabinetsdeelname.
Dat gebeurde alleen niet. Yesilgöz vond het op dinsdag „te vroeg”, en ze was „te boos”, om al over die vraag na te denken, alsof de VVD zich er zelf niet al maanden op had voorbereid om zélf uit de coalitie te stappen. Ze wist al wel dat ze helemaal geen zin had om na de verkiezingen met GroenLinks-PvdA in een kabinet te zitten.
Sindsdien blijft het stil in de partijtop, en groeit de onrust in de partij, vertellen VVD’ers. Pim van Strien, Tweede Kamerlid tot en met 2023, plaatste deze vrijdag op LinkedIn een oproep aan zijn partij om zich definitief af te keren van de PVV. „De populist blijft een populist. Onbetrouwbaar. Illiberaal. Ondemocratisch. Nu het masker af is, is er ook helderheid. Degenen die hem een kans gaven […] kunnen nu met goed fatsoen en in gruwel het hoofd afwenden en de PVV uitsluiten. De VVD voorop.”
Van Strien was ook kritisch op de partijtop, een zeldzaamheid in de VVD, tot nu toe voorbehouden aan een klein groepje ontevreden liberalen. „De partijleiding heeft dit pad meegeplaveid. Meegewogen. Meegedaan. Elke keer een stap verder. Ondanks alle waarschuwingen. Kritiek werd weggewuifd – de PVV moest toch een kans krijgen? Wel, die kans is geweest. En is verspeeld.”
Rechtse kiezers behouden
Dilan Yesilgöz deed alsof het uitsluiten van de PVV een te grote stap was om in de emotie van de kabinetsval te zetten. Maar wat zij deed was óók een besluit: ze bleef achter haar keuze van de zomer van 2023 staan, toen ze de mogelijkheid open ging houden dat de VVD met de PVV zou gaan regeren.
Dat was tot dan toe, in de Mark Rutte-jaren, onbespreekbaar geweest. Door de samenwerking niet alsnog te verwerpen, blijft ze deze optie openhouden voor een volgende keer. Zetten de liberalen zich te veel af tegen de PVV, dan bestaat de vrees dat de partij kiezers aan de rechterflank van zich vervreemdt.
Al ruim twintig jaar leeft in de partij die angst dat de rechterflank te verwaarlozen, waarna Wilders hun kiezers inpikt. Maar ze kunnen ook niet mét hem. Ze weten dat Wilders uiteindelijk voor zichzelf kiest, en de VVD, zijn voormalige politieke familie, haat. En dat juist het uitsluiten van de PVV jarenlang een effectieve manier was om hun diepste angst, te worden overvleugeld door Wilders, buiten de deur te houden.
Ze weten dat Wilders uiteindelijk voor zichzelf kiest, en de VVD, zijn voormalige politieke familie, haat
Zoals VVD’ers Geert Wilders niet uit hun hoofd kunnen zetten, zo heeft Wilders de VVD nooit los kunnen laten. Beide partijen spelen al decennia een spel van aantrekken en afstoten. Wilders is geschoold als conservatief-liberaal, met zijn latere rivaal Mark Rutte is hij geïnspireerd door Frits Bolkestein, VVD-leider in de jaren negentig. Vlak nadat hij in 2004 uit de VVD werd gezet door fractievoorzitter Jozias van Aartsen, kwam Wilders met een ‘Onafhankelijkheidsverklaring’ die vooral over rechts-liberale thema’s ging: lage belastingen, het behoud van de hypotheekrenteaftrek. Het ging Wilders niet alleen om de islam of de multiculturele samenleving. Hij wilde de „elite van laffe en bange mensen bestrijden”.
‘Speels en vrijdenkerig’
De snelle groei van de PVV in 2006 (negen Kamerzetels) viel samen met een bestaanscrisis in de VVD. Mark Rutte had de strijd om het leiderschap gewonnen van Rita Verdonk, maar in de partij leefden zorgen over de koers. Rutte was te speels, was de gedachte, te vrijdenkerig. Pas bij de verkiezingen van 2010 had hij zijn verhaal gedisciplineerd, en liet hij het vooral over economie en veiligheid gaan.
De PVV bleef aan de rechterkant van de VVD groeien. En Wilders wist de PVV in 2010 gedoogpartner te maken van het eerste kabinet-Rutte (VVD en CDA). De VVD stemde toe, in de hoop „de leeuw te temmen”, zoals oud-minister Uri Rosenthal (Buitenlandse Zaken, VVD) het deze week noemde. Rutte had het over een akkoord „waar rechts Nederland de vingers bij kan aflikken”. Twee jaar later brak Wilders opnieuw, in een door hemzelf uitgelokte crisis, met de VVD. Hij kon niet leven met nieuwe bezuinigingen.
Het bood Rutte de kans Wilders de jaren erna af te schilderen als „wegloper”. Omdat Wilders geen afstand nam van zijn „minder Marokkanen”-uitspraak, in 2014, sloot Rutte de PVV zelfs uit van verdere kabinetsdeelname. Rutte regeerde een keer over links, met de PvdA, en in twee centrumrechtse kabinetten. Wat in die jaren wél gebeurde, was dat de VVD steeds meer op de PVV wilde lijken.
Zwarte Piet en ‘wokisme’
Ingegeven door angst kiezers te verliezen aan de PVV, probeerden Kamerleden van de VVD het nieuws te halen met rechtse plannen. Bente Becker over „integratielocaties” voor statushouders, Halbe Zijlstra over het behoud van Zwarte Piet, Dilan Yesilgöz over „wokisme” als grote bedreiging van de democratische rechtsstaat – in Den Haag werd dit gedrag buiten de VVD smalend „PVV-corvee” genoemd. In die jaren werd de VVD een partij met twee gezichten: bestuurlijk en populistisch tegelijk. Maar kiezers die naar radicaal-rechts waren overgestoken, kwamen niet meer terug. Politicologen zagen in 2021 dat zich naast centrum-links en centrum-rechts een derde stabiel machtsblok in de Nederlandse politiek had gevormd: dat van radicaal-rechts.
In de zomer van 2023 maakte de VVD een grote draai: Kamerlid Ruben Brekelmans (in Elsevier Weekblad) en de nieuwe lijsttrekker Yesilgöz wilden niet langer de deur naar de PVV gesloten houden. Vlak daarvoor had de VVD, de partij die zich erop beroept de laatste grote bestuurderspartij van Nederland te zijn, het kabinet laten vallen op migratie. Het doel was, opnieuw: de rechtervleugel behouden. Maar het omgekeerde gebeurde: voor veel kiezers werd de PVV opeens aantrekkelijk. De partij behaalde een recordaantal van 37 zetels, en schoof aan bij de formatie.
Geert Wilders heeft zich in al die jaren steeds verder afgekeerd van de VVD. Zijn verkiezingsprogramma’s werden steeds radicaler, en gingen steeds minder over conservatief-liberale onderwerpen. Ze gingen vrijwel uitsluitend nog over de islam, asiel en migratie. Zijn breuk met de coalitie van VVD, NSC en BBB zette hij vorige week maandag in met een ‘tienpuntenplan’ over migratie. Precies op die manier forceerde hij ook zijn eerste breuk met de VVD, in 2004. Ook toen kwam hij met een ‘tienpuntenplan’ waarvan hij wist dat de VVD het niet kón accepteren. Belangrijkste punt toen was het EU-lidmaatschap van Turkije, waar de VVD toen voor was.
Driemaal is de VVD afgewezen door Wilders: in 2004, in 2012 en in 2025. Toch wil Dilan Yesilgöz aan deze laatste afwijzing geen conclusies verbinden. Ze zei na de kabinetsval dat ze „als de dood” is dat er een links kabinet komt, en wil juist door met „rechts beleid”. Sommige partijgenoten hopen dat ze misschien alsnog de PVV uitsluit op het VVD-congres (zij noemen het De Liberale Open Dag) van volgende week zaterdag. Maar de angst voor de PVV en haar magische invloed op VVD-kiezers zit er diep in.
