Amerikaanse kunstenaar Carrie Mae Weems in Rijksmuseum: ‘Trump wil ons het zwijgen opleggen, maar ik krijg er juist veel energie van’

Posted on by admin

‘Dit Trumpisme”, zegt Carrie Mae Weems, „is voor mij niet echt iets nieuws. Onze ouders en voorouders groeiden op in een tijd van onderdrukking. Wij hadden altijd al te maken met vormen van repressie. En dus zijn we ook al heel lang bezig met vormen van verzet.”

De Amerikaanse kunstenaar Carrie Mae Weems (1953) zit zaterdagochtend in de lobby van het Amsterdamse College Hotel. Ze arriveerde gisteren vanuit Italië, waar in Turijn deze zomer een grote overzichtstentoonstelling van haar werk te zien is in de Gallerie d’Italia. Ze is in Amsterdam voor een lezing in het Rijksmuseum, in het kader van haar eerste tentoonstelling in Nederland, Painting The Town. De gelijknamige serie, gemaakt in 2021, bestaat uit enkele enorme prints die doen denken aan abstracte schilderijen: grote vlakken in voornamelijk zwart, wit en beige, hier en daar wat frivoler geel en oranje. De verf werd aangebracht op de dichtgetimmerde winkelpuien in Portland (Oregon), Weems’ geboortestad, in de nasleep van de Black Lives Matter-protesten. Tijdens de protesten werden op die houten panelen leuzen geschreven door BLM-activisten. De autoriteiten maakten die berichten vervolgens onleesbaar door er grote vlakken verf overheen te rollen.

Carrie Mae Weems, werk uit de serie ‘Painting the Town’ (2021).

„Een ernstige vorm van censuur”, zegt Weems, „en dat zien we ook nu weer gebeuren.” De regering-Trump, is druk doende verwijzingen naar diversiteit en inclusie van haar overheidswebsites te verwijderen. Het eerbetoon aan de Tuskegee Airmen (de eerste groep Afro-Amerikaanse luchtmachtpiloten) bijvoorbeeld, of de website van de Arlington-begraafplaats waar pagina’s verdwenen over onder anderen zwarte veteranen en vrouwen. „En boeken! Ze verbannen boeken. Kan je je dat voorstellen, dat er op scholen en in bibliotheken simpelweg boeken verdwijnen. Het doet toch denken aan het Derde Rijk, waar boeken verbrand werden?”

Eerste zwarte vrouw

Weems was de eerste zwarte vrouw die in 2014 een solotentoonstelling kreeg in het Guggenheim Museum, ze ontving vele belangrijke kunstprijzen, onder andere in 2024 de prestigieuze National Medal of Arts uit handen van toenmalig president Joe Biden. In haar werk – fotografie, video, installaties, performances – staan maatschappelijke thema’s zoals racisme, seksisme en discriminatie centraal. „Nu wil Trump ons het zwijgen opleggen, maar ik kan je zeggen: ik krijg hier juist veel energie van. Om maar de beroemde uitspraak van Toni Morisson aan te halen: ‘Dit is precies de tijd dat kunstenaars aan het werk gaan. Er is geen tijd voor wanhoop, geen ruimte voor zelfmedelijden, geen behoefte aan stilte, geen plek voor angst.’

We dachten dat het de goede kant opging, voor vrouwen, lhbti’ers, mensen van kleur. Maar het lijkt eerder ‘één stap voorwaarts, twee stappen terug’

Carrie Mae Weems
kunstenaar

„De krachten die we nu omhoog zien komen, die zijn er altijd al geweest. Niet alleen het racisme, ook het seksisme, de homofobie. Het is wat Amerika in het diepst van zijn wezen óók is. In mijn werk heb ik de structuren van macht en onmacht, recht en onrecht, altijd als onderwerp gehad. Daar ben ik mijn hele leven al mee bezig.”

Weems maakte eerder videoperformances waarin een sinistere clownfiguur speelt met een wereldbol – en zo het lot van de aarde op het spel lijkt te zetten (The Joker, See Faust (2003), If I Ruled The World (2004)). Als we dat werk nu zien, doet die figuur ons aan Trump denken. „Maar er waren anderen voor hem, en er zullen anderen na hem komen die het niet zo nauw nemen met mensenrechten en hoe het met de aarde gaat. En het speelt niet alleen in Amerika, je ziet het ook in Europa. We dachten dat het de goede kant opging, voor vrouwen, lhbti’ers, mensen van kleur. Maar het lijkt eerder ‘één stap voorwaarts, twee stappen terug’. Het mooie, als dat het juiste woord is, van deze kunstwerken is dat ze daarmee tijdloos zijn. Ze zijn ruim twintig jaar geleden gemaakt, maar nog steeds actueel. Ze zeggen iets over het verleden en ze zeggen iets over de toekomst. In die zin is dit werk groter dan mijzelf, het verhoudt zich steeds weer opnieuw tot de tijd waarin het getoond wordt en de mensen die het opnieuw zien.”

Poëtisch activisme

Je zou het werk van Weems activistisch kunnen noemen, maar, zo zegt ze: „Als ik alleen maar zou schreeuwen, als ik alleen maar heel hard tegen deuren zou schoppen en bonzen, dan zou mijn boodschap niet aankomen.” En dus ontwikkelde ze poëtischer manieren om het publiek deelgenoot te maken van haar ideeën, „een strategie van zachtheid, schoonheid, esthetiek, waarmee ik het publiek uitnodig mijn wereld te betreden. Het onderliggende thema van Painting the Town is heftig, de dood van een zwarte man, agressie, geweld. Maar het werk is ook heel esthetisch, het roept vragen op: waar kijk ik eigenlijk naar? Zo breng ik de kijker dichter naar wat ik te zeggen heb.”

In het kader van de viering van 250 jaar Amerikaanse onafhankelijkheid, in 2026, wil Trump een beeldentuin, The National Garden of American Heroes, aanleggen, met 250 beelden van ‘historische’ figuren, van George Washington en Martin Luther King tot Julia Child en Kobe Bryant. „Met mijn project Monumental Concerns ben ik al langer geïnteresseerd in monumenten, waar ze voor staan, wie en wat ze nou eigenlijk gedenken.” Die discussie wordt ook in het land gevoerd: in de VS werden in de afgelopen jaren standbeelden verwijderd die gezien worden als symbool voor het slavernijverleden. „Hoe moeten de monumenten van de toekomst eruitzien? Ik hoop een voorstel in te dienen voor een nieuw beeldhouwwerk, een monument, voor Trumps nieuwe National Garden.”

Ook al is Weems kritisch op Trump, ze ziet meedoen als een manier om haar stem te laten horen. „En ik hoop dat andere serieuze kunstenaars van naam hetzelfde zullen doen. Het is een manier om kritisch te reageren op het moment.”

En, vertelt Weems: „Ik zoek nu fondsen voor een ander voorstel: ik ga ter ere van dat jubileumjaar vijftig kunstenaars uitnodigen maquettes te maken voor monumenten voor de toekomst. Niet terugkijken, maar vooruit. En die gaan we in een mobiele studio in alle vijftig staten laten zien. Ken je dat liedje van Curtis Mayfield, ‘Keep on Pushing’?” Weems lacht uitbundig. „Ja. Ja, that’s my man. Niet zwijgen. Laten zien: hier ben ík.”

Carrie Mae Weems, Painting the Town, nog t/m 9 juni in Rijksmuseum Amsterdam.

Related Posts

Wat als een foute partij het festival koopt waar je speelt: boycotten of je uitspreken?

Stel: je zit in een linkse punkband en je komt erachter dat het festival waar je deze zomer voor geboekt bent, eigendom is geworden van een durfinvesteerder die in olie, wapens en illegale nederzettingen in de Palestijnse gebieden zit. Wat kun je dan doen? Boycotten? Je uitspreken? Wat heeft zin, wat is het minst hypocriet? Punkbands Hang Youth uit Amsterdam en Refused uit Zweden kozen verschillende routes.

De situatie: private equityfonds Kohlberg Kravis Roberts & Co (KKR) uit New York nam vorig jaar voor 1,3 miljard euro Superstruct Entertainment over, een bedrijf dat ruim tachtig popmuziekfestivals in Europa en Australië onder zijn hoede heeft. In Nederland gaat het onder andere om rockfestival Zwarte Cross, dancefestivals Mysteryland, Defqon.1 en Amsterdam Open Air. Daarnaast zit KKR in bedrijven als Batavus, Blue Band, Hans Anders, Q-Park en Roompot. Maar ook in fossiele brandstof, wapens, Israëlische datacentra en organisaties die banden hebben met illegale nederzettingen in Palestijnse gebieden. Het heeft bovendien nauwe banden met Donald Trump.

Bands boos, festivals boos, iedereen boos. De festivals namen snel afstand van wat Zwarte Cross een „boze stiefmoeder” noemde, en Superstruct verklaarde dat er geen cent naar KKR gaat (wat misschien op korte termijn klopt, maar KKR is het soort bedrijf dat snel en veel wil verdienen aan bedrijven die het overneemt. Onderweg is het minder begaan met de inhoudelijke doelstellingen van zijn targets, of hoe die eraan toe zijn als ze klaar zijn met het afkluiven van het kapotbezuinigde karkas). Het hielp niet: bij verschillende festivals volgden afzeggingen. Hang Youth annuleerde, net als onder meer Youp van ’t Hek en Claw Boys Claw, hun optreden op Zwarte Cross: „boycot die kk tent”.

Ze willen geen deel uitmaken van een systeem dat KKR rijker maakt, en dat signaal geven ze succesvol af. Maar je echt onttrekken aan de wereld van het bloedgeld blijkt lastig: Hang Youth kreeg zelf meteen voor de voeten geworpen dat hun eigen webshop op software draait waaraan KKR geld verdient. Ze staan deze zomer ook nog op het door Mojo Concerts georganiseerde festival Down the Rabbit Hole, en zijn bovendien aangesloten bij het boekingskantoor van Mojo. Mojo is eigendom van het Amerikaanse Live Nation, waaraan bedrijven als Vanguard, Blackrock en State Street goed verdienen: fondsen die volgens mensenrechtenorganisatie As You Sow investeren in clusterbommen, landmijnen, nucleaire wapens, witte fosfor en andere niet erg linkse zaken.

Lees ook

Grote Nederlandse festivals staan plots voor een keuze: dj’s keren zich tegen investeerder wegens banden met Israël

Bezoekers op festival Zwarte Cross in Lichtenvoorde.

Refused treedt wél op

„Liever hypocriet dan conservatief”, zei Hang Youth-frontman Abel Gijlswijk eerder over hun deal met Mojo. En: „Je kunt sowieso niet onhypocriet zijn als anti-kapitalist in een kapitalistische wereld. Mensen die denken dat ze daarbuiten kunnen staan, zijn gewoon dom.” Tja. Iets doen is beter dan niets. Maar toch… je aansluiten bij – en verdienen aan – het systeem dat iets steunt waar je zegt tegen te zijn, is lastig uit te leggen als: ‘het systeem van binnenuit kapotmaken’.

Refused, de Zweedse punkveteranen die je telkens in successerie The Bear hoorde, neemt de tegenovergestelde route. Zij verklaren wél op Superstructfestivals te gaan spelen (zoals Szíget in Hongarije), omdat ze nog meer moeite hadden met de onvermijdelijke hypocrisie. Want ze staan ook op festivals van Live Nation. Boycotten zou volgens Refused goed vallen bij hun achterban, maar raakt de festivals die er ook helemaal niets aan kunnen doen, buitensporig hard. Liever maken ze lawaai voor „het concentratiekamp/kerkhof dat Gaza is geworden”.

Dat is ook een invoelbare keuze en een manier om toch een signaal af te geven. Maar waar Hang Youth zegt: geen cent naar KKR over onze rug – hoe makkelijk het ook is om daar kanttekeningen bij te maken – moet het bij Refused pijn doen dat ze KKR op deze manier spekken, hoe hard ze ook roepen hoe stom die zijn. Een duivels dilemma, waarop de linkse punkelite geen eenduidig antwoord heeft.


Geen nieuwsmijder mag het nieuws uit de absurde, speelse papegaaienwereld van Milo Rottinghuis missen

Steeds meer mensen worden nieuwsmijders, omdat ze de aanhoudende stroom nieuws over oorlog, Trumps maatregelen en het opwarmende klimaat niet aankunnen.

Begrijpelijk. Je geest raakt verdoofd als die 24/7 alle ellende in de wereld op moet nemen via krant, tv en mobiel.

Voor zulke nieuwsmijders en is er nu The Daily Parrot, een volledig getekende, niet online bestaande krant vol verstrooiend vrolijk en verrassend ‘nieuws’ over een fictief, humoristisch universum vol halsbandparkieten en andere papegaaien, die niets menselijks vreemd zijn.

Het is een project waar tekenaar Milo Rottinghuis, die onder meer voor De Groene en NRC werkt , in 2018 mee is begonnen. Hij wilde zijn geest vrij geven van de illustraties die hij normaal in opdracht maakt. De halsbandparkiet gaf hem creatief vleugels.

Dat is te zien in het boek dat het beste uit de vijf tot nu toe verschenen Daily Parrots bundelt, onder de titel The Daily Parrot, The Best News Collected. Dat biedt 160 prachtig getekende en handgeletterde pagina’s over een kleurrijk en geestige fantasiewereld vol cartoonachtige papegaaien. De voertaal is Engels – Milo richt zich tot de hele wereld met zijn grappen en tekeningen.

Parkietenseks-Monopoly

Om een indruk van Milo’s buitelende parrot-universum te krijgen, een greep uit het eerste krantennummer. In de sectie ‘Hot Breaking Eye Witness News’ lezen we dat er problemen zijn met de tijdreisjes die parrots in Milo’s wereld kunnen maken: een tijdreizende halsbandparkiet, die naar een familiekerstviering in 1912 wilde, is door een technische storing in 1811 beland, en wel op 9 oktober in Amsterdam – precies de dag waarop Napoleon daar op bezoek is. Milo schetst in zijn rake losse tekenstijl hoe zijn groene cartoon-halsbandparkiet oog in oog staat met de verbaasde Franse veldheer. Gelukkig kan de parkiet net op tijd doorreizen.

Ook lezen we dat op de World Parrot Annual Meeting alle parrot-wereldleiders het met elkaar eens zijn, en dat alles goed zal worden. Kijk, dat is wereldnieuws dat je graag leest. Op de volgende bladzijde staat een paginagrote verlokkelijke kleurenadvertentie voor Schotse MacParrot whisky. En een blik op het seksleven van Milo’s parrots biedt een enorme advertentie (‘As seen on tv’) van het spel Monogamy, dat sterk op Monopoly lijkt. Alleen komende de dobbelende parkietpartners hier niet op de Barteljorisstraat of Station Oost terecht, maar op vakjes als ‘Sex with your ex’ of ‘Meet an old flame’ , en zijn de stations geslachtsziektes die je oploopt, zoals chlamydia of syfilis.

Nazi-papegaai

The Daily Parrot staat ook vol fascinerende kleine handgetekende advertenties. Zoals die voor ‘carrièremogelijkheden voor vrouwen’, waarin een advertentie voor vrouwelijke papegaai-astronauten een van de weinige is met een webadres: www.nasa.gov/parrots. Als je dat intikt krijgt je een melding van de echte NASA: „The cosmic object you were looking for has disappeared beyond the event horizon.” Milo’s fantastiewereld uit The Daily Parrot bevindt zich ver buiten onze zichtbare werkelijkheid – al berust zijn bericht dat de dierentuin in München na de oorlog een probleem kreeg met een papegaai die alleen maar „Heil Hitler” roepen kon op waarheid.

Milo verstaat de kunst met zijn kleurige tekeningen in allerlei stijlen – van Japanse prentkunst tot parodieën op gelikte Amerikaanse jarenvijftig luchtvaartreclames – overtuigend mee te nemen in zijn vrolijke, absurde en humoristische papegaaienwereld: ik zou bij voorbeeld graag eens een concert bijwonen van halsbandparkiet-showzangeres Rita Lin in haar Folies Bergère show.

Poezenkrant-traditie

Milo verbindt in zijn Daily Parrot-boek drie Europese artistieke tradities aan elkaar. Om te beginnen is daar de fascinatie voor de mysterieus pratende papegaai-achtigen die kunstenaars in de lage landen al sinds de Middeleeuwen hebben. Zo schilderde Jan van Eyck in 1436 een groene halsbandparkiet (toen alleen nog als kooivogel bekend) in de handen van de kleine Jezus, op schoot van Maria in het schilderij Madonna met kannunik Joris van der Paele in Brugge. De ongekooide halsbandparkiet was toen symbool van een vrije, reine geest (onbesmet door erfzonde) in de groene kleur van de hoop en wederopstanding. Ook voor Milo is deze parkiet een vrije geest.

Daarnaast sluit hij aan bij een moderne grafische vormgevingskunst-stroming van het ‘vrolijke bladenmaken’. Die is sinds de jaren zeventig vooral door grafisch ontwerper Piet Schreuders tot grote hoogte gebracht met zijn bladen als De Poezenkrant en Furore. Daarin wordt de grens tussen kunst en grafische vormgeving overschreden en talentvol gespeeld met de grafische conventies van tijdschriften. Schreuders Poezenkrant ging meer over mensen en bladen maken dan over poezen. In The Daily Parrot gebeurt iets dergelijks – die gaat vooral over mensen in plaats van papegaaien en over grafische vormgeving. Omdat Milo alles meesterlijk met de hand tekent, is zijn verzamelde Daily Parrot-boek ook stripkunst – een subtiel humoristische graphic novel over de wereld, die geen nieuwsmijder missen mag.


‘Something is happening’ is beslist een van de leukste tentoonstellingen die nu in Nederland te bezoeken zijn

‘Wie is van hout’, vroeg psychiater Jan Foudraine zich af in de titel van zijn invloedrijke boek uit 1971. Wel: bijna alle figuren op Stephan Balkenhols tentoonstelling in de Kunsthal in Rotterdam. Die zijn ontegenzeggelijk van hout, er zijn spaanders waar gehakt is en de meeste figuren hebben een houtkleurige huid. Ze staan er vaak ook wat houterig bij. Foudraines vraag kan hier zonder negatieve bijklank worden gesteld, want niemand lijkt het erg te vinden. Hier is men ‘proud to be van hout’. Something is happening is beslist een van de leukste tentoonstellingen die momenteel in Nederland te bezoeken zijn. Op twee langgerekte verdiepingen wordt een aantrekkelijk overzicht geboden van de beschilderde houten beelden en reliëfs die Stephan Balkenhol in de afgelopen vijftien jaar maakte.

De Duitse beeldhouwer, geboren in 1957, werd opgeleid in de hoogtijdagen van conceptkunst en minimalisme, maar trok zijn eigen spoor. Hij koos voor figuratie en voor ouderwets hakken, in hout omdat marmer hem te langzaam ging, en dan schilderde hij zijn sculpturen ook nog met bijvoorbeeld oogwit, lippenrood en haarkleur. Veel klassieker kun je het niet krijgen: de Grieken en Romeinen polychromeerden hun beelden al.

‘Egelman’ (2024) van Stephan Balkenhol.

Foto Gijsbert van der Wal

Ook Balkenhols onderwerpkeuze heeft iets klassieks. In Rotterdam staan een Perseus en een Prometheus en er ligt een naakte hermafrodiet op de vloer. Er is een reeks sculpturen en reliëfs van de tekens van de dierenriem. In een van die reliëfs staat een steenbok op een rotspunt uit te kijken over een mistig bergdal: een knipoog naar Caspar David Friedrichs beroemde wandelaar boven de nevelzee. Bozetto (2024) is een stenen figuurbeeld zonder armen en hoofd, maar dan in beschilderd hout, en naast twee moderne vrouwenfiguren staat een onbeschilderde basale Oervrouw (2017) die aan de Venus van Willendorf doet denken. De kunstgeschiedenis is speelgoed in Balkenhols handen.

Tegelijk zijn de beelden onmiskenbaar hedendaags. Zijn figuren hebben een nét niet academisch correcte anatomie, de afwerking blijft altijd tamelijk grof en kleding en kapsels zijn van nu, niet van vroeger. De mannen zijn bij Balkenhol eigenlijk altijd dezelfde man. Hij heeft al zo’n dertig jaar dezelfde stoere gelaatstrekken: katachtige ogen, een brede neus en volle lippen. Meestal draagt hij een wit overhemd dat strak in een zwarte pantalon is gestoken. De vrouwen verschilen meer, maar ook altijd knap om te zien en hedendaags netjes gekleed. Wat al die mooie houten mensen in de tentoonstelling extra sexy maakt, is dat hun formele kleding steeds met naakt wordt afgewisseld.

‘Perseus’ (2018) en ‘Hermafrodiet’ (2013).

Foto Gijsbert van der Wal

Onaangedane figuren

Tot zover de cast. Want écht beklijvend wordt Balkenhols werk door wat hij deze figuren te doen geeft, of beter gezegd: laat ondergaan. Niet voor niets heet de tentoonstelling Something is happening. Ze blijven er onaangedaan onder, maar intussen heeft er een man een revolver in zijn hand, staat Perseus te poseren met het hoofd van Medusa, kijkt er iemand tussen de scherpe tanden van een haaienpak door naar buiten en zit er ergens een meneer bij wie je pas in tweede instantie een schorpioenenstaart uit de broek ziet steken. Bij sommige figuren is de metamorfose nog verder gegaan: zij hebben de kop van een bok, een stier of een mannetjeseend. En het mooiste mensdier op de tentoonstelling is de kantoorman in wit overhemd, handen in de zakken, die de kop van een egel heeft gekregen. De mens is hier egel geworden, of de egel een soort mens, zoals bij Toon Tellegen – mag dit fantastische beeld alsjeblieft op het omslag van zijn verzamelde dierenverhalen?

Over Balkenhols werk valt van alles te denken en te lezen, maar je hoeft je niet buitengesloten te voelen als je dat niet doet. Bij alle raadselachtigheid zijn de beelden toch in de eerste plaats visueel en niet conceptueel, niet zwanger van betekenissen en ook niet politiek geëngageerd. Alle mensen hebben dezelfde houten huidskleur en zo’n hermafrodiet is gewoon een gegeven, geen uitspraak over gender.

Aan de andere kant lijkt Balkenhols teruggrijpen op oude tradities nooit cultuurpessimistisch of reactionair. Alles is wat het is, soms raar en soms doodgewoon, en uiteindelijk is maar de vraag hoe groot het verschil is. Balkenhols figuren houden het hoofd koel, zelfs als dat hoofd een dierenkop is geworden. Voor zover ze overweldigen doen ze dat op een rustige, zachtaardige manier. Ze zijn goed voor een glimlach die nog dagen na het expositiebezoek de kop blijft opsteken.

‘Boogschutter’, ‘Schorpioen’ en ‘Stier’ (2021-2025)

Foto Gijsbert van der Wal