Zondag gaat Suriname naar de stembus. Het belangrijkste verkiezingsthema is een gigantische olievondst voor de kust van het land. Die gaat miljarden opleveren, maar bij wie komen die terecht? Correspondent Nina Jurna ziet dat wie straks het land leidt, ook de macht over de olie krijgt.
Een eengezinswoning in een jarentachtigwoonwijk in Vlissingen. Tegels in de voortuin, een groene container, pluizende paardebloemen. De voordeur staat op een kier, Lilian Janse (51) blijkt in de achtertuin te zitten. „Even pauzeren in het zonnetje”, zegt ze, en wijst naar een rolluik op één hoog. Daar werkt ze. Ze doet de administratie voor een bureau in schuldhulpverlening. Daarnaast is ze raadslid voor de Staatkundig Gereformeerde Partij in Vlissingen. Als eerste vrouw ooit. Ook al vindt haar partij vrouwen ongeschikt voor de politiek, toch wil ze op de kandidatenlijst voor de Tweede Kamer. En zo is de ‘vrouwenkwestie’ opnieuw een principieel twistpunt in de SGP. Zaterdag, op het partijcongres in Nieuwegein, stemmen de leden over de ‘roeping van de vrouw’ en of die te rijmen valt met een politiek ambt.
Vrouwen mogen lid zijn van de SGP, sinds 2006. Vrouwen mogen zich ook verkiesbaar stellen voor de partij, sinds 2013. Dat ging allemaal niet vanzelf en al helemaal niet van harte. Jarenlang procedeerden juristen van Bureau Clara Wichmann tegen de uitsluiting van vrouwen door de partij en ze haalden hun gelijk bij het gerechtshof in Den Haag. De SGP discrimineert vrouwen, was het oordeel. Daar ging de SGP tegen in beroep, nu bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM). Het recht van vrouwen, vond de partij, botste met hún mensenrechten – vrijheid van meningsuiting, godsdienst en vergadering. Het EHRM vond van niet: de partij moest de statuten aanpassen en vrouwen stemrecht geven – actief én passief. En zo geschiedde.
Dus toen Lilian Janse uit Vlissingen zich in 2013 verkiesbaar stelde als lijsttrekker voor de SGP, deed ze niks wat niet mocht. Vervolgens gingen 770 van de 942 Vlissingse SGP-stemmen naar haar en ja, toen was ze raadslid. Zo’n 30, 35 uur per week bekommert ze zich om de openbare ruimte, verkeer, de zorg, ruimtelijke ordening. „Met heel mijn hart werk ik voor de publieke zaak.” In de tien, elf jaar dat ze het nu doet, heeft ze nooit echt tot zich door laten dringen, zegt ze, dat het tóch ongewenst is wat ze doet. De partijstatuten mogen dan zijn aangepast, de partijbeginselen zijn dat niet. Want daarin staat gewoon nog, in artikel 10, dat wat ze doet voortkomt uit een „revolutionair emancipatiestreven” dat strijdig is met „haar roeping”.
Ze draagt een T-shirt, spijkerbroek, Crocs aan haar voeten en legt onderzetters op het glazen tafelblad. Koffie en een glas water. Op een kruk in de hoek een decimeter-dikke bijbel, aan de muur trouwfoto’s van de kinderen, uit de halfgesloten wandkast piept de televisie.
Televisie?
„Altijd gehad. Sinds mijn trouwen dan. Ik ben van de Gereformeerde gemeente in Vlissingen, hè, bij ons wordt niet zo zwaar getild aan tv kijken. Bij de Gereformeerde Gemeenten in Nederland ligt dat lastiger, zij zijn een afsplitsing, ik geloof sinds 1953. En dan heb je nog afsplitsing Oud Gereformeerde Gemeenten, dat zijn die mannen met hoeden en zwarte pakken. En toen daar ruzie kwam, kreeg je de Oud Gereformeerde Gemeenten in Nederland. Niets om trots op te zijn. Maar het zijn kleine clubjes hoor, van zo’n 25.000 leden, ze zitten verspreid door het land. In de Betuwe, op de Veluwe, Krimpen aan den IJssel, hier in Kruinigen en Arnemuiden heb je een paar plukjes.
„De twee-, driehonderdduizend leden van onze gezindte kijken meestal wel tv. Dat heeft een vlucht genomen toen de kerken dicht moesten tijdens corona. Ik vind het wel een service. Als je ziek bent of te verkouden voor de kerkgang. Op vakantie in het buitenland is het vaste prik voor mij. Tuurlijk. God vraagt een zevende van mijn tijd en die geef ik hem graag.”
Vraagt God je ook om politiek werk te verrichten?
„Tja, dat is dus een theologische discussie en binnen de SGP zijn de meningen verdeeld. Ik ben er heel eerlijk in, ik heb de partijbeginselen nooit uitgebreid bestudeerd. Tot iemand me vroeg: zie je wat daar staat? Ja, tjonge, dat is nogal wat.”
Foto Katrijn van Giel
Wat staat er volgens jou in dat artikel 10?
„Heel plat gezegd staat er: we willen je niet. Jij mag dat niet doen.”
Het beginselprogramma stamt uit 1918, het jaar dat de SGP werd opgericht. Aan artikel 7 lees je af hoe de oprichters schipperden tussen de bijbel en de wet. Ze noteren dat de man het hoofd der vrouw is én dat alles wat morrelt aan die ordening krachtig bestreden dient te worden. Maar ja, de wet. In 1917 was het algemeen kiesrecht ingevoerd. Stemrecht voor iedereen, ook vrouwen. De oprichters vonden dat een ongewenst ‘revolutionair emancipatiestreven’, maar verbieden konden ze het niet. Ze formuleerden een geitenpaadje: een vrouw moet ‘naar eigen geweten’ en ‘met inachtneming van haar door God gegeven plaats’ afwegen of ze vindt dat ze mag stemmen. Maar het artikel over passief kiesrecht – verkiesbaar stellen en verkozen worden – dat bleef zoals het was. Volgens de letter van de wet mag Lilian Janse haar werk doen, maar volgens de geest van de partij niet. En die kloof wil de SGP-afdeling Vlissingen nu dichten.
Er zijn kerkscheuringen om mindere kwesties.
„Dat is ook waar het hoofdbestuur van de partij bang voor is. Dat een minderheid de partij de rug toe zal keren. Ik sprak laatst een SGP-bestuurslid, een jongeman uit de Betuwe. Hij zegt: als jij op de Tweede Kamer-lijst komt, stap ik eruit. Ik zeg: ‘Echt? Vanwege dat ene vrouwtje? Zijn al die andere principes dan nul waard?’ Ik vind het nogal een dreigement.”
Waar is de partij bang voor?
„Als we nu een vrouw toelaten in de Kamer, denken ze, dan mag een vrouw straks ook in de kerk een ambt vervullen. Ik heb soms het idee dat de SGP zichzelf meer als kerk ziet dan als politieke partij, dat krijg je, als dominees een partij beginnen.”
Willen de weglopers een nieuwe orthodoxere partij?
„In Ede, waar SGP de grootste partij is, heeft zich eens zo’n clubje afgescheiden. Dat heeft het niet gered. Als je naar de statistieken kijkt, 51 procent van de SGP-stemmers is vrouw. Als je die tegen je hebt, scheelt dat zo een zetel, misschien wel twee.”
Is het een generatieconflict? Of vooral een regionale kwestie?
„Allebei. Al die meiden studeren tegenwoordig. Ze komen terecht in de juridische wereld, ze worden beslissers, krijgen leidinggevende functies ook.”
Op de site van de gemeente Vlissingen schrijft Lilian Janse dat zij er als zestienjarige van droomde om na de meao [voorloper van het mbo] „in mantelpakje en op pumps, gewapend met een sjiek attachékoffertje” de rechterhand te worden van een directeur van een grote multinational. Ze ging in de haven werken, tot ze op haar 23ste trouwde met Ko Janse. Eenmaal moeder van drie kinderen, bezorgde ze ’s ochtends kranten en maakte na kinderbedtijd schoon bij een tandartspraktijk.
Later, de kinderen waren al groot, reed ze als chauffeur nieuwe auto’s op containerschepen. „Stoer werk”, zegt ze. „Met alleen maar mannen, die zich ineens netjes gingen gedragen met een vrouw erbij.”
Ze heeft, zegt ze, genoeg liederlijks voorbij zien komen. „Er zitten hier honderd cafés, tig hoerententen en seksshops voor de Engelse toeristen. Vlissingen is een havenstad, we staan open voor alles en iedereen. Woon je op de Biblebelt, dan leef je als gelovige meer in een bubbel.”
Haar ouders hadden kennissen die niet geloofden, van haar vijf beste vriendinnen is er maar eentje kerkelijk.
En Vlissingse SGP’ers vinden dat het moet kunnen, een vrouw in de politiek?
„SGP Vlissingen vindt het hypocriet dat er in de statuten A staat, maar in de beginselen B. Ze dienen de motie niet in voor mij, maar voor mijn soort. En ik ben niet meer de enige vrouw die dit werk doet. In Dordrecht is nu een vrouw raadslid, in de Noord-Oostpolder. Er was zelfs een vrouw even wethouder in Zierikzee. Ik ben degene die durft te zeggen: zet mij maar op de lijst voor de Tweede Kamer. Ik weet dat de SGP-fractie in Den Haag het risico, of nee, de kans groot acht dat er bij nieuwe verkiezingen een vrouw in de Kamer wordt gekozen. En zij willen dan liefst een vrouw met politieke ervaring, dus is mij gevraagd of ik daarover wilde nadenken.”
Wie heeft je gevraagd?
„Ik heb beloofd geen namen te noemen. Maar de kans is één op drie dat je het goed raadt.” De SGP heeft drie zetels in de Tweede Kamer. Fractievoorzitter Chris Stoffer, André Flach en Diederik van Dijk.
En waarom denk jij zelf dat een vrouw de politiek in mag en kan?
„Nou ja, ze beginnen altijd over de scheppingsorde. Maar het is maar net hoe je de bijbel leest.” In de hoofdstukken 1 en 2 van Genesis schept God de mens. Eerst Adam, dan Eva. En zij leest in vers 18: ‘Ik zal hem een hulpe maken, die als tegen hem over zij’. „Dus God zet de vrouw tegenover de man, niet ónder. En wanneer heeft iemand hulp nodig? Als je het niet alleen kan. God draagt de mens op de aarde te bouwen en te bewaren. Sámen.”
Als de man leidend zou zijn, had Adam moeten zeggen: nee schat, dat ga ik niet doen, die vrucht eten
Maar de vrouw heeft het verbruid door van de verboden vrucht te eten…
„Adam at er óók van. Als de man leidend zou zijn, had hij moeten zeggen: nee schat, dat ga ik niet doen. De zondeval, alles wat de mens treft vanaf hoofdstuk 3, is het gevolg van hún fout, niet alleen die van haar. Zo zie ik het.”
Je kunt ook denken: ik sluit me aan bij de ChristenUnie, CDA desnoods?
„Nee, nee. ChristenUnie is me te soft, te links. CDA al helemaal.”
Bij de SGP word jij als progressief gezien.
„Qua politieke standpunten kan ik gewoon ontzettend conservatief zijn, hoor. Echt SGP.” Tegen abortus, voor de doodstraf. Voor beperking van asielinstroom, tegen al te veel milieuregels.”
Foto Katrijn van Giel
Het was in 2013 je vaders idee om jou voor te dragen als SGP-lijsttrekker. Hoe ging dat?
„Al zolang ik me kan herinneren zat mijn vader in de politiek. Als meisje tikte ik zijn toespraken uit, ik wist precies wat er in de Algemene Beschouwingen stond. In 2013 waren er gemeenteraadsverkiezingen, mijn vader had zes mannen gevraagd lijsttrekker voor de SGP te worden, maar allemaal zeiden ze nee. Hij zat hier, bij mij op de bank, z’n beklag te doen dat niemand wilde. Toen zei ik, spontaan: dan doe ik het wel.”
En hij vond dat een goed idee?
„Hij was even stil. En toen zei hij: is goed. Mijn vader zat in de ketelbouw, hij heeft de Amercentrale nog helpen bouwen. Hij was gewend om ook met vrouwen te werken. Vaak zat hij weken lang in het buitenland, in Oman, Koeweit, Polen en dan runde mijn moeder het thuis in haar eentje. Zelfstandige vrouwen hoor, hier in Vlissingen. De vrouw van Michiel de Ruyter, in zestien zoveel, die zat soms een jaar alleen én managede ook de inkoop voor de vloot, hè. Maar goed, toen moest mijn vader het bestuur informeren, eerst in Vlissingen, daarna het landelijke. De partijvoorzitter toen, Maarten van Leeuwen, zei dat hij echt tégen was. De hele wereld viel over ze heen. Of eigenlijk over mij heen.”
Ko Janse komt erbij zitten. Hij is zestien jaar ouder en gepensioneerd vlamspuiter van scheepsmotoren. Hij zegt: „Ze kon zelfs PowNews aan, met Rutger van Castricum.” Zij: „Die probeerde me op te kast te krijgen. Ik mocht hem niet aankijken, want, zei hij, SGP-vrouwen hoorden toch niet met mannen te praten?” Ze heeft zich, zegt ze, nooit echt bedreigd gevoeld. Ze kreeg lelijke mails, dat wel. Ze herinnert zich een preek die ze op haar achttiende hoorde. „De dominee zei: Kapers gaan pas de zee op als een schip diep geladen ligt. Wat hij ermee bedoelde was: als je lading hebt, heb je inhoud en dan word je vaak bestreden. Soms van buitenaf, soms van binnenuit, en dat heb ik nu. Een broeder die me met een bijbeltekst onderuit probeert te halen, dat vind ik pijnlijk.”
Is het geen provocatie om toch op die lijst te willen?
„Nee, dat is geen provocatie. Ik vind het mooi hoe Vlissingen de motie verwoordt. Niet zo van: jullie zitten fout, en wij eisen dit. Nee, ze zeggen: ‘Erken dat er verschillend over vrouwen kan worden gedacht, net als over vaccineren en verzekeren.” Die kwesties zijn ‘opgelost’ door vast te leggen in de beginselen dat ze overeenkomen dat ze het onderling oneens zijn.”
Zul je zien dat je straks op een onverkiesbare plek 36 komt te staan.
Ko Janse: „Dat is geen probleem.” Lilian Janse: „Als ik er maar op sta. Een vrouw kan er met voorkeurstemmen in worden gestemd, dat is ook de verwachting. Alleen al hier in Vlissingen zijn er zoveel mensen, ook van VVD of D66, die zeggen: als jij erop staat, stem ik op jou.”
En wat als je wordt gekozen?
„Dan ga ik. Ko en ik hebben het er uitgebreid over gehad, want privé verandert er veel voor ons als ik naar Den Haag ga. Ik heb gezegd: ‘Ik ga alleen met jouw toestemming. Mijn huwelijk en mijn gezin staan op één’.”
En Ko vindt het goed?
Ko Janse: „Ik doe de volledige huishouding al. Wasjes, stofzuigen, koken. Lilian hoeft niks meer te doen. Als zij doordeweeks in Den Haag bezig is, vermaak ik me wel.”
Ga je op 24 mei naar het partijcongres in Nieuwegein?
„Er gaan vier leden uit Vlissingen. Dat is een auto vol, mooi, hoef ik niet.”
In hun pre-advies ontraadt het SGP-hoofdbestuur de leden om de motie te aanvaarden.
„We gaan er niet uitkomen, uit deze discussie. Blijkbaar is het voor de SGP nog te vroeg.”
Bij meerdere orkesten onder dirigent Jaap van Zweden is sprake geweest van grensoverschrijdend gedrag, concludeert onderzoeksprogramma Pointer (KRO-NCRV) in een uitzending die deze donderdagmiddag op YouTube is verschenen. De onderzoeksredactie van het programma sprak de afgelopen maanden meer dan vijftig musici, directie- en stafleden uit zeven van de orkesten die Van Zweden de afgelopen 25 jaar dirigeerde en ziet een „patroon van angst”.
Mensen die met Van Zweden hebben gewerkt, spreken over zijn „harde, intimiderende omgangsvormen”, schofferingen en kleineringen. Voor een aantal mensen heeft het werken met Van Zweden „blijvende impact” gehad, aldus Pointer. In de uitzending vertellen musici dat ze zich ziek melden als Van Zweden dirigeert, of hun toevlucht nemen tot kalmerende medicijnen, of alcohol om in slaap te kunnen komen.
Pointer sprak mensen die psychologische hulp zochten na met Van Zweden te hebben gewerkt, bijvoorbeeld iemand die een behandeling voor posttraumatische stressstoornis (PTSS) nodig had na samenwerking met Van Zweden.
Een onveilige werksfeer is een breder probleem voor professionele orkestmusici. Eén op de vijf voelt zich onveilig op het werk, bleek in april uit een onderzoek in opdracht van de Vereniging voor Nederlandse Orkesten.
Intimiderend
De bekendheid van Jaap van Zweden (64) als dirigent reikt ver buiten de wereld van klassieke muziekliefhebbers. De geboren Amsterdammer was van 1979 tot 1995 eerste concertmeester van het Koninklijk Concertgebouworkest. Hij was tot in 2024 chef-dirigent van het New York Philharmonic en heeft een contract getekend om vanaf september 2026 het Orchestre Philharmonique de Radio France te leiden.
Tussen 2008 en 2018 was Van Zweden chef-dirigent van het Dallas Symphony Orchestra. Zijn gedrag was toen ook onderwerp van onderzoek. The Dallas Morning News publiceerde een artikel waarin hij ervan werd beschuldigd intimiderend te communiceren met orkestleden. Van Zweden blikte in 2023 in NRC terug op die onthullingen. „[…] een orkest is een raar ding, hè. Want als ik meelevend ben, zeggen ze: hij pakt niet door. En als ik doorpak, zeggen ze: hij is veel te fanatiek. Ik begeef me op een fine line. Die ben ik nu echt aan het ontdekken. Dat vind ik heel leuk.”
Lees ook
Het interview met Jaap van Zweden uit 2023.
Een musicus uit Hongkong die, net als de meeste van de bronnen, anoniem spreekt, vertelde Pointer: „Het is niet alleen het orkest, iedereen is bang voor hem. Tot de directie aan toe.” Iemand die van 2012 tot 2022 samenwerkte met Van Zweden in Hongkong, omschrijft hem als een „maffioso” die een „omgeving probeert te creëren waarin hij de baas is van de familie”.
Toen Van Zweden vorig jaar in Nederland als gastdirigent bij het Radio Filharmonisch Orkest zou optreden, ontstond er onrust binnen het orkest. Een deel van de musici wilde niet met hem werken.
Zelden klachten
Zes orkestbestuurders, van wie sommigen niet meer in functie, geven tegenover Pointer aan ‘informeel’ op de hoogte te zijn van de werkcultuur onder Van Zweden, maar zelden klachten te hebben ontvangen over zijn functioneren. Ze noemden ook de „muzikale en commerciële successen” die onder zijn leiding behaald zijn.
Dirigent Van Zweden reageert ook in de uitzending. Hij zegt de feitelijkheid van de getuigenissen niet goed te kunnen beoordelen, maar toont zich wel geschokt door het beeld dat uit die verhalen naar voren komt. „Mijn stijl van leidinggeven mag nooit aanleiding zijn voor ongezonde stress of slapeloze nachten.”
Hij benadrukt ook dat zijn carrière dertig jaar omspant, en dat hij met ruim vijfduizend orkestleden heeft gewerkt, „de ene dag in New York, de andere dag in Seoul”.
„De realiteit is dat ik als dirigent voortdurend mensen aanspreek op wat we kunnen verbeteren. Soms gebeurt dat op intense toon en als dat in het bijzijn is van 120 andere musici, is dat niet altijd even prettig. Ik weet dat ik veeleisend kan zijn, maar dat is altijd gericht op het collectief, en nooit op de persoon. Overigens, Amsterdamse directheid is mij ook niet vreemd. Dat mag echter nooit een excuus zijn voor een werkomgeving die tot verkramptheid leidt of het gebruik van kalmeringsmiddelen.”
Van Zweden geeft aan graag te horen hoe het in het vervolg beter kan: „De verhalen raken me, want een dirigent moet zijn orkest altijd goed aanvoelen. Alleen dat leidt tot een perfecte harmonie. Ik sta natuurlijk open voor kritiek. Als mijn manier van werken beter kan, hoor ik dat graag.”
Lees ook
Een psycholoog over hoe grensoverschrijdend gedrag op het podium ontstaat, en kan blijven bestaan.
Minister Femke Wiersma (Landbouw, BBB) gaat de publicatie van uitstootgegevens van veehouders toch met maanden uitstellen, ondanks een kritisch advies van het adviescollege voor openbaarheid, het ACOI. De minister wil 60.000 veehouders, onder wie ook hobbyisten, per brief vragen of zij bezwaar hebben tegen de openbaarmaking van hun gegevens.
Om alle veehouders te informeren en hun klachten te beoordelen moet een speciaal team worden opgericht. Het duurt waarschijnlijk zes tot acht maanden voor alle klachten zijn afgehandeld. Dat kost tussen de 5 en 14 miljoen euro.
Het ACOI (voluit het Adviescollege Openbaarheid en Informatiehuishouding) vindt dat „onnodig” en in strijd met „behoorlijk bestuur en zorgvuldige besluitvorming”, omdat het de indruk wekt dat boeren op die manier kunnen voorkomen dat hun gegevens kunnen worden gepubliceerd. De wet laat daar echter geen ruimte voor, valt in het advies te lezen. Nederland heeft een internationaal verdrag ondertekend waarin is vastgelegd dat alle uitstootgegevens openbaar moeten worden, onder meer omdat omwonenden recht hebben op informatie over gezondheidsrisico’s.
Wie kwaad in de zin heeft, kan zeker ook zonder deze openbaarmaking grote of specifieke veehouderijen vinden en benaderen
Wiersma legt dit advies naast zich neer, schrijft ze in een brief aan de Tweede Kamer. Ze stelt dat er te weinig rekening wordt gehouden met „een gevoel van onveiligheid” van veehouders. Zij wonen vaak bij hun bedrijf, en ook de locaties zouden openbaar worden gemaakt.
Bedreigingen
Het ACOI begrijpt de zorgen van de veehouders, maar de gegevens niet publiceren is „geen oplossing”, schrijft het adviescollege. „Wie kwaad in de zin heeft, kan zeker ook zonder deze openbaarmaking grote of specifieke veehouderijen vinden en benaderen.” Bovendien staat niet vast dat de publicatie van de gegevens daadwerkelijk tot meer bedreigingen leidt. Het ACOI adviseerde de minister daarom andere maatregelen te nemen om de „(ervaren) sociale onveiligheid” bij boeren te verminderen.
ACOI-voorzitter Ineke van Gent zou volgende week eigenlijk met minister Wiersma spreken over het advies. Die afspraak heeft Wiersma afgezegd, meldt Follow the Money. In de brief aan de Kamer gaat de minister niet in op de kritiek van het ACOI. Wel stelt de minister dat de openbaarheid van overheidsinformatie „een groot goed” is en zij „veel waarde” hecht aan een „open overheid”.
Drie informatieverzoeken
Het advies volgde op drie informatieverzoeken. Follow the Money, Omroep Gelderland en NRC dienden eind 2022 onafhankelijk van elkaar een verzoek in om de gegevens van veehouders te openbaren. Op basis van die gegevens kan onder meer de effectiviteit van stikstofmaatregelen worden berekend. De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO), dat de gegevens beheert, besloot eerder de data openbaar te maken. Daarvoor had het ook al klachten van veehouders verzameld, door een oproep in de Staatscourant te plaatsen en LTO, de grootste boerenbelangenorganisatie van Nederland, te informeren. Wiersma maande het RVO persoonlijk om dat besluit in te trekken.
Lees ook
Landbouwminister Wiersma krijgt tik op vingers van adviescollege voor openbaarheid vanwege ‘langdurige en kostbare procedure’
