Bij de aanbieding van het Verantwoordingsonderzoek 2024 aan de Tweede Kamer heeft Pieter Duisenberg meerdere ongemakkelijke boodschappen.
Met „enig gemak”, zegt de Rekenkamer-president, kon zijn organisatie binnendringen bij commandocentra, fregatten en munitiedepots van Defensie.
Bij minimaal 867 strafzaken waren namen verwisseld, blijkt na controle van de boeken van Justitie en Veiligheid. Daardoor kunnen daders van zeden- en geweldsdelicten vrij blijven rondlopen.
En het ministerie dat over diplomatie gaat, Buitenlandse Zaken, heeft geen goed zicht op de eigen financiële verplichtingen, door een krakkemikkig ict-systeem.
Rusland en Oekraïne zijn in oorlog aan de oostgrens van Europa, en militaire steun vanuit de Verenigde Staten in NAVO-verband is onzeker.
En de Rekenkamer signaleert problemen bij de drie ministeries die over veiligheid van Nederland gaan.
400 miljard
Iedere derde woensdag in mei presenteert de Algemene Rekenkamer een onderzoek naar de boeken van de overheid. Waar op Prinsjesdag de plannen van het kabinet worden gepresenteerd, is op Verantwoordingsdag (ook wel bekend als gehaktdag) de centrale vraag: wat komt er terecht van de beloften die politici en kabinetten doen, als je kijkt naar de jaarrekeningen? En wordt de ruim 400 miljard euro aan uitgaven effectief en doelmatig besteed?
De conclusies deze woensdag, gepresenteerd door Duisenberg in de Tweede Kamer, zijn hard. Het blijkt voor de Rekenkamer allereerst lastig te achterhalen hoe het met resultaten van de eerder afgesproken plannen staat. Bij de doelen die wel duidelijk zijn, blijkt dat ze vaak niet behaald worden.
De Rekenkamer ziet daarnaast een „kwetsbare” overheid in de bedrijfsvoering, omdat de overheid de burger veel meer belooft dan ze in de praktijk kan uitvoeren. Die problemen zijn het ernstigst bij de ministeries van Justitie en Veiligheid, Defensie en Buitenlandse Zaken.
Binnendringen
Bij Defensie schiet de beveiliging van locaties en het veiligheidsbewustzijn van medewerkers behoorlijk tekort. Twee jaar eerder rapporteerde de Rekenkamer hier ook al over, maar ook afgelopen jaar bleek de veiligheid nog niet op orde.
„Wij konden, met hulp van geïnformeerde mensen bij Defensie, met enig gemak binnendringen. In deze tijd hoeven we niet uit te leggen hoe belangrijk dit is”, zegt Duisenberg. Precieze locaties maakt de Rekenkamer omwille van de veiligheid niet bekend.
Bij Buitenlandse Zaken gaat het vooral om administratie die niet op orde is. Het ministerie heeft slecht zicht op de financiële verplichtingen van 11,6 miljard euro. Geld dat onder meer bedoeld is ter bevordering van de internationale stabiliteit en veiligheid.
Onder andere de hulporganisaties die geld krijgen van Buitenlandse Zaken kunnen te maken krijgen met vertraagde betalingen. Ook is niet altijd duidelijk waarvóór Buitenlandse Zaken het geld overmaakt naar deze organisaties.
Coronacrisis
Bij Defensie en Buitenlandse Zaken zijn de problemen zo ernstig dat bezwaar is aangetekend door de Rekenkamer.
Het aantekenen van het bezwaar is het zwaarste instrument van de Rekenkamer om aan te geven dat dringend maatregelen nodig zijn om bepaalde problemen te verhelpen. De laatste keer dat de Rekenkamer een enkel bezwaar uitgaf, was tijdens de coronacrisis op het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Hun bonnetjes voor uitgaven waren in die hectische tijd lastig navolgbaar. De laatste keer dat de Rekenkamer op twee ministeries tegelijkertijd bezwaar aantekende, kan de president zich niet heugen.
De problemen die de Rekenkamer signaleert bij de drie ministeries, ziet Duisenberg niet als individuele problemen. De veiligheidsproblemen bij Defensie, de naamsverwisseling bij de strafzaken en de ict-chaos bij Buitenlandse Zaken zijn „symptomen” van een veel bredere kwetsbare basis in de bedrijfsvoering van ministeries.
De controleur van het kabinet ziet dat de politiek veel wetgeving, wensen en complexe regels uitstort op de uitvoering, terwijl die de wensen nauwelijks kan absorberen. Een overheid bovendien, die werkt met gammele ict-systemen.
NAVO-norm
Afgelopen jaar bleef opnieuw veel geld op de plank liggen – een ander symptoom van te veel wensen versus wat in de praktijk kan. In 2024 ging dat om 6 miljard euro. Ook besluit het kabinet om steeds meer geld op een later moment uit te geven, omdat het voorziet dat het niet lukt om het geld te besteden. In 2024 gaat het om 15,2 miljard euro. In 2018 schoof het toenmalige kabinet nog 2 miljard euro naar de toekomst.
Ook lastig uit te geven geld levert zorgen op voor de veiligheid van Nederland. Twee procent van het bruto binnenlands product moet worden besteed aan defensie, is de afspraak. Dat is in 2024 niet gelukt, berekende de Rekenkamer. De defensieuitgaven bleven steken op 1,79 procent.
Terwijl de níéuwe NAVO-doelstelling, die komende zomer op een top in Den Haag wordt vastgesteld, naar verwachting op 3,5 procent ligt. Jaarlijks betekent dat een extra uitgave van 16 tot 19 miljard euro aan defensie, schreef minister Ruben Brekelmans (Defensie, VVD) dinsdag in een Kamerbrief.
Vereenvoudigen
Hoe worden deze problemen opgelost? De ministers van Defensie, Justitie en Veiligheid en Buitenlandse Zaken beloven beterschap. De militaire locaties zullen beter worden beveiligd, de strafzaken beter geregistreerd en Buitenlandse Zaken maakt werk van het ict-systeem.
Breder is de boodschap aan de politiek: zorg dat die basis van regels, processen en ict-systemen op orde komt. De Rekenkamer adviseert om extra gewicht toe te kennen aan uitvoeringstoetsen, zodat vooraf al duidelijk wordt of plannen van het kabinet uitvoerbaar zijn. Duisenberg: „Er kwamen vooral regels bij.” Om te kunnen doen wat het kabinet belooft, moet het „systemen, processen en regels sterk vereenvoudigen en integreren”.
Anders, is de conclusie uit de rapporten op Verantwoordingsdag, blijft de basis voor de Nederlandse veiligheid in een geopolitiek roerige tijd niet op orde.
