Poetin smeedt van Oekraïne onbedoeld een hechte staat

Als de oorlog in Oekraïne het afgelopen jaar iets heeft laten zien, dan is het wel dat alle clichés over de etnische verdeeldheid van dat land tot het verleden zijn gaan behoren. Want niet eerder sinds de Oekraïense onafhankelijkheid van 1991 heeft zo’n groot gedeelte van de bevolking zich Oekraïner gevoeld als in deze maanden van nationale rampspoed. En dat terwijl Oekraïne jarenlang een verdeeld land was, met onoverbrugbare verschillen tussen enerzijds de Oekraïens-sprekenden in het midden en westen, die pro-EU en pro-NAVO waren, en anderzijds de Russisch-sprekenden in het zuiden en oosten, die vooral naar hun oosterbuur Rusland keken en hun regio’s wilden afscheiden van de rest van Oekraïne.

Het begon in 2014

De versnelde ontwikkeling van de Oekraïense nationale identiteit dateert al van negen jaar geleden, toen Russische troepen in het kielzog van de Majdan-opstand de Krim bezetten en de Donbas binnenvielen. Sindsdien zijn de Oekraïners steeds meer aaneengesmeed.

Lees ook: De Russen hebben de vuurkracht, de Oekraïners het moreel

In steden met een overwegend Russisch-sprekende bevolking buiten die gebieden, zoals Charkiv en Odesa, was die ontwikkeling het duidelijkst waarneembaar. Toen pro-Russische separatisten ook daar begin 2014 de macht probeerden over te nemen, stuitten zij op verzet van een meerderheid van de bevolking. Dat was iets wat zeker in West-Europa en de VS, die weinig vertrouwen hadden in een Oekraïense natiestaat, niemand had verwacht.

Op zich was dat wantrouwen niet vreemd. Tenslotte is de Oekraïense staatsvorming in de twintigste eeuw diverse keren erbarmelijk mislukt. Zo liepen de inspanningen van Oekraïense nationalisten in respectievelijk 1918, 1939 en 1941 om de onafhankelijkheid uit te roepen, telkens op niets uit. Zolang de Sovjet-Unie bestond leek een zelfstandige Oekraïense natie steeds minder tot de mogelijkheden te behoren, ook omdat ieder onafhankelijkheidsstreven door Moskou de kop werd ingedrukt.

Pas toen op 24 augustus 1991, een paar dagen na de mislukte coup tegen Gorbatsjov, de macht van het Moskouse centrum ineens verdampte, grepen de Oekraïners hun kans. Bijna unaniem stemde de Opperste Sovjet van Sovjet-republiek Oekraïne voor losmaking uit de Sovjet-Unie.

De onderlinge verdeeldheid bleef desondanks groot. De kersverse onafhankelijkheid leek vooral een recept voor nieuwe problemen te zijn. Een referendum dat op 1 december van datzelfde jaar over de onafhankelijkheid werd gehouden, was echter reden tot optimisme. Bij een opkomst van 84 procent steunde ruim 90 procent (in de Donbas-regio 83 procent, waarvan 54 procent Russisch-sprekenden) de nieuwe staat.

Tot grote ergernis van de nieuwe Russische president Boris Jeltsin was hiermee de kans op een voortzetting van de Moskouse dominantie over Oekraïne verkeken. Aanvankelijk dreigde hij er nog mee dat Rusland de grenzen van het nieuwe Oekraïne ter discussie zou kunnen stellen. Zo zou Rusland de Krim en de oostelijke delen van het land, inclusief de Donbas, kunnen opeisen. Maar Oekraïne zwichtte niet voor die chantage en Jeltsin bond in, alhoewel hij met zijn optreden de basis legde voor de latere anti-Oekraïnepolitiek van zijn opvolger Poetin.

In de hierop volgende jaren kwam de Oekraïense natievorming matig op gang. Dat kwam vooral doordat de democratisch gekozen machthebbers aan de touwtjes van oligarchen hingen, die soms vanuit Moskou werden aangestuurd. Maar toch werd het land moderner, dankzij contacten met EU-lidstaten als Polen. In het westelijke en centrale deel van het land groeide dan ook het al uit de negentiende eeuw stammende verlangen om bij Europa te behoren, omdat alleen op die manier een tegenwicht kon worden geboden aan de politieke, economische en culturele invloed van Rusland. Een toekomstig lidmaatschap van de EU gold in het vervolg als de beste bescherming van de Oekraïense soevereiniteit.

Weggemoffelde hongersnood

De Oekraïense natievorming ging in 2004 een nieuwe fase in, toen in Kyiv een opstand uitbrak na de presidentsverkiezingen waarin de pro-Russische kandidaat Viktor Janoekovitsj had gefraudeerd. Voor het eerst leek nu ook het Westen te beseffen dat er een onafhankelijk Oekraïne bestond. De eigenlijke winnaar, de pro-westerse Viktor Joesjtsjenko, zette zich in de hierop volgende jaren als president in om verder te bouwen aan de Oekraïense nationale identiteit.

Hij riep een jaarlijkse nationale herdenking in het leven van de Holodomor, de door Stalin tussen 1932 en 1933 kunstmatig gecreëerde hongersnood in Oekraïne, die aan 4 miljoen Oekraïners het leven kostte en in de Sovjetgeschiedschrijving was weggemoffeld. Ook schonk hij aandacht aan de massamoord door de nazi’s op de Kyivse Joden in het ravijn van Babi Jar en hief hij het nationalistische guerrillaleger van de radicale nationalist en antisemiet Stepan Bandera op het schild, dat zowel tegen het Sovjet-regime als tegen de nazi’s had gevochten. Maar nog altijd konden de bestaande spanningen tussen het westen en het zuidoosten van het land er niet door worden getemperd.

Toch ging de ontwikkeling van een nationaal zelfbewustzijn door. Zo benadrukte de Oekraïense schrijver Joeri Androechovitsj in zijn essaybundel Engelen en demonen van de periferie uit 2006 dat Oekraïne een land op zichzelf was, los van Rusland en Europa, net als de rest van Midden- en Oost-Europa. Hoogstens zochten de landen die deel uitmaakten van deze aparte wereld bescherming onder de paraplu van de EU. Verder schreef hij: „Als grootste zonde van de op 1 mei 2004 voltrokken uitbreiding van de Europese Unie [toen tien landen tot de EU werden toegelaten, red.] zullen toekomstige historici de omstandigheid beschrijven dat dit territorium, mijn Oost-Europa, tussen verschillende centra verscheurd en verdeeld werd, waarvan er één – Moskou – praktisch geen centrum meer is, maar koste wat het kost de schijn daarvan wil ophouden, waarin het deels ook slaagt.”

Androechovitsj, een van de meest vooraanstaande intellectuelen van Oekraïne, had in 2006 ook een goed oog voor het sterke contrast tussen het westen en midden van zijn land en de zuidoostelijke regio’s. De bevolking van dat laatste gebied „haat of minacht in ieder geval al het westerse: Europa is te ver weg, te zelfgenoegzaam, te gemoedelijk en te weinig reëel, Europa heeft men in Kyiv bedacht, om zich het hoofd op hol te laten jagen, Europa bestaat niet, want het kent slechts verraad.”

Door zulke woorden begrijp je hoe eenvoudig het voor Poetin was om die gebieden met gestook deels naar zijn hand te zetten. Zeker toen hij vanaf 2012 begon te ijveren voor een reïntegratie van de post-Sovjetruimte, die net als voor Jeltsin in 1991 zonder Oekraïne niet compleet was.

Majdan

Alles veranderde toen in 2014 de Majdan-revolutie uitbrak. De zittende president Janoekovitsj, die 70 miljard dollar uit de staatskas had gestolen, werd afgezet door betogers die politieke hervormingen en een einde aan de overheidscorruptie eisten. Ook moesten de banden met de EU worden aangehaald, die door Janoekovitsj, onder druk van Moskou, waren verbroken.

Volgens het Kyivse Internationaal Instituut voor Sociologie steeg tussen januari en maart 2014 de steun voor de onafhankelijkheid van 84 naar 90 procent. Omgekeerd daalde de aanhang voor aansluiting bij Rusland van 10 naar 5 procent.

Wapenfeiten zoals de heldhaftige verdediging van het vliegveld van Donetsk tegen een grote Russische legermacht tussen mei 2014 en januari 2015, droegen verder bij aan de mythevorming van het verenigde Oekraïne dat streed tegen zijn grote buur. Hetzelfde gold voor het massaal verwijderen van Leninstandbeelden, het samenvoegen van twee Oekraïens-orthodoxe kerkgenootschappen en het omdopen van steden met Sovjet-namen.

Door de Russische reactie op die revolutie werd de Oekraïense nationale identiteit verder verstevigd, met name in Russischtalige steden. In de hierop volgende negen jaar zijn veel politieke en etnische tegenstellingen, die dit proces in de weg zaten, vrijwel verdampt.

Lees ook: De jonge jaren van Volodymyr Zelensky: op tournee met spek en aardappels

De huidige anti-Russische houding van een stad als Charkiv spreekt in dat opzicht boekdelen. Naarmate daar meer Russische raketten inslaan, lijkt de vastberadenheid van de bevolking om stand te houden alleen maar toe te nemen.

Een groot deel van de Oekraïners, met of zonder militaire training, heeft inmiddels de wapens opgepakt. In Kyiv alleen al werden aan het begin van de oorlog tienduizenden kalasjnikovs aan gewone burgers uitgedeeld. In schuilkelders worden tijdens raketaanvallen concerten gegeven en klinkt het volkslied.

Indrukwekkend is ook de omgang met de gesneuvelden. Als hun stoffelijk overschot door de straten wordt gevoerd, knielen omstanders uit respect voor hun helden.

De leidsman van de Oekraïners is sinds 24 februari Volodymyr Zelensky, een Russischtalige Oekraïner die zichzelf op latere leeftijd Oekraïens heeft geleerd. In 2019 werd hij met 73 procent van de stemmen tot president gekozen op grond van zijn belofte om de grootschalige corruptie aan te pakken en de oorlog in de Donbas te beëindigen. Van die plannen was drie jaar later niets terechtgekomen, waardoor zijn populariteit met 23 procent op een dieptepunt stond. Maar vanaf de eerste dag van de invasie schoot die omhoog.

Zelensky bleef op zijn post in Kyiv, ook al probeerden de Russen hem diverse keren te vermoorden. Met veel pathos riep hij het Westen om hulp en ontwikkelde hij zich tot een staatsman van wereldformaat. De Russische oorlogsmisdaden deden de rest. Na de gruwelen in Marioepol, Boetsja en Cherson beseften de Oekraïners dat ze zich geen nederlaag konden veroorloven. Sindsdien vechten ze voor hún land, dat dankzij Poetin meer verenigd is dan ooit.

Er zijn tal van boeken, podcasts en documentaires die inzicht geven in het verloop van de oorlog. In deze gids zetten we op een rij welke de moeite waard zijn.