Tot onze overwinning blijf ik in elk geval president, zegt Volodymyr Zelensky

Aan charme heeft hij nog niets ingeboet.

Begin februari bezocht Volodymyr Zelensky Oekraïense militairen in training in het Engelse Dorset. Voor een reusachtige Britse Challenger 2-tank stonden de Oekraïense president en de Britse premier Rishi Sunak de pers te woord. De vragen gingen over de oorlog, over de levering van nieuwe wapens – totdat BBC Oekraïna het woord kreeg.

„Eigenlijk zou ik u willen omhelzen”, zei de Oekraïense verslaggeefster, „maar dat mag natuurlijk niet.”

„Waarom niet?”, zei Zelensky, terwijl hij achter zijn katheder vandaan stapte. „Geef me een knuffel.”

Het leverde hem een ovatie op – de zoveelste dit afgelopen jaar. Maar Zelensky haalde zijn schouders op. „Security” mompelde hij zachtjes in het Engels: die beveiliging ook altijd.

Het ‘hartverwarmende moment’ (dixit The Huffington Post) was meer dan een pr-stuntje van een leider die weet dat het oog van de wereld op hem gericht is. Volodymyr Zelensky voelt een diepe band met zijn volk – „onze mensen” noemt hij ze steevast. Voor zijn verkiezing tot president in 2019, toen hij nog gewoon Oekraïnes bekendste komiek en acteur was, mocht hij graag kletsen met de man of vrouw in de straat. Ondanks al zijn roem en rijkdom is Zelensky naar eigen zeggen nog altijd die ‘jongen uit de provincie’, met een voorkeur voor slechte romantische komedies en junkfood van McDonald’s. Het liefste omringt hij zich de hele dag met mensen – al was het maar om zelf het hoogste woord te kunnen voeren. „In mijn eentje functioneer ik slecht”, zei hij ooit over zichzelf.

In het afgelopen jaar voelde Zelensky zich vaak afgesneden van zijn volk. Ondanks de enorme risico’s bracht hij meermaals een bezoek aan de militairen aan het front, op plekken waar soms zwaar werd gevochten. De Russische president Vladimir Poetin waagde zich slechts in een hoofdkwartier in Rostov en op een oefenterrein in de regio Rjazan, op honderden kilometers van de Oekraïense grens. Er wordt wel gezegd dat de gemobiliseerde militairen waarmee Poetin sprak in werkelijkheid figuranten.

Man van het volk

De eenzame autocraat in het Kremlin versus de man van het volk: Zelensky mag het contrast graag aanzetten. De grootste Europese oorlog sinds 1945, zo heeft hij in ontelbare interviews benadrukt, draait niet om invloedssferen of de confrontatie tussen Oost en West, maar om fundamentele waarden als vrijheid, democratie en menselijke waardigheid. „Oekraïne houdt stand”, zo zei hij afgelopen december tegen het Amerikaanse Congres. „Dit is de frontlinie tegen de tirannie, vol van wreedheid tegen de levens van vrije mensen.”

Eigenlijk was het zijn ambitie om een vredesstichter te worden. Tijdens zijn verkiezingscampagne in 2019 beloofde Zelensky niet alleen de alom aanwezige corruptie in Oekraïne te bestrijden, maar ook dat hij een einde zou maken aan de in 2014 door Rusland uitgelokte oorlog in de Donbas. Terwijl de zittende president Petro Porosjenko in 2019 campagne voerde met de slogan ‘Leger, Taal, Geloof’, sprak Zelensky over verzoening met de Russischtalige bevolking in Donetsk en Loehansk. Onder geen beding zou hij een militaire oplossing zoeken zei hij tijdens een tv-interview: „Ons doel is het om mensenlevens te redden.”

Het besef dat Oekraïne vecht voor zijn voortbestaan als natie, rust zwaar op de schouders van Zelensky

Toen het Russische leger zich begin 2022 in volle slagorde had opgesteld aan de Oekraïense grens en Washington openlijk waarschuwde voor een op handen zijnde invasie, bleef Zelensky volhouden dat oorlog niet onafwendbaar was – tegen beter weten in. Zelfs toen de Russische tanks de voorsteden van Kyiv binnenreden, bleef zijn regering met het Kremlin onderhandelen over een wapenstilstand. De Russische aftocht uit het noorden eind maart – een ‘gebaar van goede wil’, zo beweerde Moskou – vervulde de regering-Zelensky zelfs met enig optimisme, maar de ontdekking van vele tientallen geëxecuteerde burgers in Boetsja en Hostomel sloeg elke hoop de bodem in. „Na Boetsja was het duidelijk dat onderhandelingen slechts leiden tot uitstel van de genocidale vernietiging van Oekraïne”, zo zei Zelensky’s adviseur en onderhandelaar Michailo Podoljak.

Het besef dat Oekraïne vecht voor zijn voortbestaan als natie, rust zwaar op de schouders van Zelensky. De president krijgt alle oorlogsgruwelen onder ogen – zelfs de foto’s van de opgegraven lichamen uit Boetsja of Izjoem. „Ik kijk alles”, zei hij in een tv-interview met het Australische tv-programma 60 minutes. „Niet alleen omdat ik wil weten wat er aan de hand is, maar omdat ik wil meeleven met de slachtoffers.” Zelensky was openhartig over zijn gevoelens bij het zien van de lijken: „Ik voel haat, ik wil me wreken. Maar als de eerste emotie is geweken, maakt de haat plaats voor onbegrip. Hoe kun je zo met mensen omgaan?”

Tien jaar ouder

Het lijden van het Oekraïense volk is Zelensky aan te zien. In twaalf maanden oorlog lijkt de jongste president uit de Oekraïense geschiedenis (45) tien jaar ouder geworden. De kwikzilverige, behaagzieke entertainer is veranderd in een oorlogsleider met gravitas, klein van gestalte maar met indrukwekkende biceps onder zijn eeuwige legergroene T-shirts. In zijn talloze optredens voor het wereldtoneel weet Zelensky steeds weer de juiste toon te vinden – in het Britse Lagerhuis, in het Europees Parlement en in de Tweede Kamer.

In zijn persoonlijke contacten is hij echter vaak ongeduldig, soms zelfs onbehouwen – hoewel hij probeert daaraan te werken. Zelensky wil méér wapens, niet morgen, maar nú. „Jullie moeten geen uitvluchten proberen te verzinnen”, zei hij tegen een journalist van de Duitse zender ARD, toen de regering-Scholz aarzelde over de levering van Leopardtanks. „De Oekraïners hebben geen tachtig jaar nodig om te begrijpen wat een tank is.”

Lees ook dit interview met presidentsvrouw Olena Zelenska

Zijn vuurproef kwam al op dag 1 van de oorlog, toen Russische luchtlandingstroepen het Antonov-vliegveld onder de rook van Kyiv hadden veroverd, en Russische special forces optrokken naar het centrum van de Oekraïense hoofdstad – op zoek naar Zelensky. Terwijl zijn lijfwachten kogelvrije vesten en kalasjnikovs uitdeelden aan beduusde stafmedewerkers, hing de Oekraïense president aan de telefoon met Londen en Washington. De Amerikanen adviseerden onmiddellijke evacuatie, en boden hun hulp aan. Maar Zelensky realiseerde zich meteen dat daarmee de oorlog verloren zou zijn. Ook toen er geschoten werd rond het presidentiële paleis in het centrum van Kyiv, bleef Zelensky op zijn post. Op de avond van 25 februari glipte hij met enkele medewerkers even naar buiten voor de kortste maar ook belangrijkste rede uit zijn loopbaan. „De president staat hier”, zei Zelensky in het licht van zijn eigen smartphone: „Onze strijdkrachten zijn hier, met onze samenleving. Wij verdedigen onze onafhankelijkheid.” Het was een moment van Churchilliaanse onverzettelijkheid, waarmee Zelensky in één klap de bekendste Oekraïner uit de geschiedenis werd – man van het jaar, volgens Time Magazine.

Van de eerste dagen en weken na de invasie herinnert hij zich slechts flarden. Nadat om vijf uur ’s ochtends de eerste Russische kruisraketten waren ingeslagen, verliet Zelensky zijn gezin in de presidentiële residentie buiten Kyiv – om nooit meer terug te keren. Zijn vrouw Olena ziet hij vaker dan zijn dochter Oleksandra en zijn zoon Kyrylo, maar hij probeert elke tien dagen te eten met het gezin. De gesprekken zijn luchtig, er worden grappen gemaakt, zo zei hij tegen Sky News: „Met humor laat je zien dat het goed met je gaat, dat je sterk bent en controle hebt over de situatie.” In werkelijkheid maakt hij zich zorgen over kinderen. „Mijn zoon is negen”, vertelde Zelensky in een interview met David Letterman, „maar hij kent alle wapens uit zijn hoofd. Poetin heeft onze kinderen hun jeugd ontnomen.”

Ik voel haat. Maar als de eerste emotie is geweken, maakt haat plaats voor onbegrip

De chaos van de eerste dagen en weken, toen Kyiv nog direct werd bedreigd, bestreed Zelensky met zijn kenmerkende ijzeren discipline en arbeidsethos. Een gemiddelde werkdag bestond uit twee zittingen van zijn kabinet – via beveiligde videoverbinding, want om veiligheidsredenen waren veel ministers geëvacueerd naar de provincie. Daarnaast voerde Zelensky elke dag zo’n tien videoconferenties met buitenlandse regeringsleiders – gesprekken die stuk voor stuk zorgvuldig moesten worden voorbereid. Per etmaal bleef voor de president 3 à 4 uur over om te slapen – op verschillende tijden van de dag, als er een gaatje was in zijn agenda. Terugkijkend, zei stafchef Andri Jermak onlangs, lijkt de oorlog nog het meest op „één langgerekte dag, die op 24 februari is begonnen”.

Vergulde lambrizeringen

Nu Kyiv weer min of meer veilig is werkt Zelensky weer in het presidentiële kantoor met de vergulde lambrizeringen, dat hij vervloekt en ooit nog eens wil verruilen voor een modern kantoor buiten het centrum. Op zijn eikenhouten bureau staat de Oscar die acteur Sean Penn hem cadeau deed bij een solidariteitsbezoek, maar voor de ramen liggen de zandzakken nog altijd hoog opgestapeld. Zelensky’s werkritme is veranderd: geen tien, maar hoogstens vijf diplomatieke telefoongesprekken per dag. De adrenaline bij de president en zijn staf is gezakt, zei journalist Arkady Ostrovsky (The Economist), die Zelensky twee keer interviewde. „Hij begrijpt dat hij geen sprint maar een marathon moet lopen en dat hij zijn krachten goed moet doseren.”

De oorlog heeft ook zijn tekortkomingen versterkt. Zelensky blijft een ongeduldige en veeleisende micromanager, die overheidsfunctionarissen in een vloek en zucht kan ontslaan. Dat ervoer bijvoorbeeld het hoofd van het OM, Iryna Venediktova, die internationaal veel aandacht kreeg met haar voortvarende aanpak van Russische oorlogsmidaden, maar in juli aan de kant werd gezet. Volgens bronnen van de Oekraïenska Pravda liep de procureur-generaal te hard van stapel: Zelensky had de Russische krijgsgevangenen nodig om te ruilen voor Oekraïners – zijn mensen. Dat niet de president, maar het Openbaar Ministerie gaat over de vervolging van strafbare feiten was Zelensky even ontgaan.

Hij begrijpt dat hij geen sprint maar een marathon moet lopen en dat hij zijn krachten goed moet doseren

Journalist Arkady Ostrovsky

Al voor de oorlog was Zelensky steeds meer gaan leunen op een kleine kring van vertrouwelingen. In Oekraïne is van oudsher een grote rol weggelegd voor de minster-president, maar premier Denys Sjmyhal is een loyale manager zonder politieke ambities – precies zoals Zelensky het graag heeft. Het Oekraïense kabinet staat daarmee volledig onder de controle van het presidentiële apparaat van de ‘grijze kardinaal’ Jermak, die het afgelopen jaar nog meer macht naar zich toe heeft getrokken. Oekraïense kranten berichten wekelijks over geplande reshuffles binnen het kabinet of het dreigende ontslag van ministers.

Ook het Oekraïense parlement, de Verchovna Rada, waar regeringspartij ‘Sloeha Narodoe’ (Dienaar van het Volk) een absolute meerderheid heeft, wordt strak onder controle gehouden. De tijden dat parlementariërs tegen betaling tégen wetgeving van hun eigen president en partijleider Zelensky stemden, is verleden tijd. Buiten het parlement blijft de corruptie echter welig tieren. Afgelopen januari berichtten Oekraïense media dat het ministerie van Defensie soldatenrantsoenen te duur aanbesteedde, zodat ambtenaren het verschil in hun zak konden steken. Plaatsvervangend minster van Infrastructuur Vasyl Lozynsky werd aangehouden omdat hij steekpenningen zou hebben aangenomen bij de aanschaf van stroomgenerators. Zelensky greep keihard in en ontsloeg behalve Lozynsky ook verschillende aanklagers, de plaatsvervangend minster van Defensie en Kyrylo Tymosjenko, het plaatsvervangend hoofd van de presidentiële administratie. Tymosjenko viel misschien niet direct iets te verwijten, maar hij was wel in opspraak gekomen door zijn voorliefde voor dure auto’s. Bovendien concurreerde hij met Jermak – wat slecht is voor je carrière.

Minister van Defensie Reznikov bleef op zijn post, ondanks dagenlange speculaties over zijn aftreden. Reznikov heeft nauwe banden opgebouwd met zijn westerse counterparts en is daarmee cruciaal voor het op gang houden van de wapenleveranties. Bovendien is hij uitgegroeid tot een vertrouweling van Zelensky.

Naarmate de oorlogsdagen zich aaneenrijgen, leunt de president steeds meer op de vier mannen die om hem heen stonden op de video die hij maakte op dag 2 van de oorlog: chefstaf Jermak, spindoctor Podoljak, fractieleider Davyd Aramachia en premier Denys Sjmyhal. Zelensky’s critici maken zich er zorgen over: het land mag dan voorlopig zijn gered, Zelensky heeft intussen zó veel macht naar zich toegetrokken dat Oekraïne’s politieke stelsel volledig op zijn kop lijkt gezet. Zelfs de ooit almachtige oligarchen zijn niet meer wat ze geweest zijn. Rinat Achmetov, de rijkste man van Oekraïne, heeft door de oorlog miljarden verspeeld. Zakenman Ihor Kolomojsky kreeg deze maand de geheime dienst op bezoek wegens een onderzoek naar fraude bij oliebedrijf Oekrnafta. Zo lijkt Zelensky’s grote doelstelling – een einde maken aan de corruptie – ineens geen onbereikbare droom meer.

Lees ook dit profiel van Vladimir Poetin

Volgend jaar loopt Zelensky’s termijn af. Tijdens zijn verkiezingscampagne in 2019 beloofde dat hij niet meer dan vijf jaar zou blijven. Een jaar later meldde Zelensky dat het hem minstens twéé termijnen nodig zou hebben om korte metten te maken met de corruptie in zijn land. Inmiddels kijkt Zelensky naar eigen zeggen niet te ver vooruit. „Tot onze overwinning blijf ik elk geval president”, zei hij tegen David Letterman. „Wat er daarna gebeurt – daar denk ik nog niet aan, daar durf ik nog niet aan te denken. Ik zou heel graag naar het strand willen, als we eindelijk hebben gewonnen. Een biertje drinken.”

Hij is nog steeds dezelfde jongen als die ik ontmoette toen we 17 jaar waren. Met misschien een klein verschil: je lacht nu een stuk minder

Olena Zelenska

De mensen die Volodymyr Zelensky goed kennen zullen hebben geglimlacht bij het horen van die uitspraak. Als Zelensky íets niet kan is het stilzitten.

Op 25 januari, ter gelegenheid van zijn 45ste verjaardag, publiceerde zijn vrouwe Olena Zelenska haar persoonlijke felicitaties aan haar man. „Men vraagt mij vaak of je bent veranderd”, schreef Zelenska. „Dan antwoord ik steeds: hij is nog steeds dezelfde jongen als die ik ontmoette toen we 17 jaar waren. Met misschien een klein verschil: je lacht nu een stuk minder.”