Tachtig jaar herdenken

Als kind kon ik diep verontwaardigd zijn als iemand op 4 mei de euvele moed had om niet de twee minuten stilte in acht te nemen. Een auto die doorreed, een fietser die niet afstapte, iemand die maar doorkletste: alsof er gespot werd met ons verdriet. Voor mij waren de twee minuten heilig. Nog altijd trouwens. 

Maar er was nog iets. Een gevoel van onbehagen dat ik niet kon thuisbrengen. Omdat de oorlog meer was – zo had ik van mijn ouders begrepen – dan een noodlottige ontsporing van de geschiedenis. Er zat een giftig idee achter, willens en wetens opgelegd. Een kwaadaardige Triumph des Willens. 

Die oorlog had mijn ouders een kind ontnomen en daarmee op de meest dramatische wijze geconfronteerd met de gevolgen van een falende democratie. Dat was wat ze op ons overbrachten. 

Ik kom uit een gewoon gezin en ben geboren in Utrecht aan de vooravond van de Hongerwinter. Om de hoek een kerk en een park, beide vernoemd naar Gerardus Majella, patroonheilige van kleermakers, portiers en zwangere vrouwen. 

Wat dat betreft zat mijn moeder goed. 

Drie jongens waren we nu. En de poes Tommie. Mooi gezin. Vol levenslust. Ongeschonden. 

Nog wel. 

Tussen de bosjes in het park stond een flak, een stuk Duits afweerschut dat met agressief geblaf de buurt terroriseerde bij geallieerde aanvallen op de nabije spoorbrug over het Amsterdam-Rijnkanaal. 

Bij zo’n aanval dook mijn moeder met beide broers in een verdiepte gangkast, die ik me vooral herinner van de broodtrommel die er stond. En weckflessen met groente. Een koele ruimte, geschikt voor van alles en nog wat. Behalve als schuilkelder. 

Kort na mijn geboorte begon de langste spoorwegstaking die Nederland ooit heeft gekend. Mijn vader bleef voortaan thuis. Een geheimzinnige onbekende schoof elke maand een enveloppe met zijn salaris door de brievenbus. Geen mens die er toen aan twijfelde dat de NS een heldenrol vervulde. 

Voldoende te eten

In de Hongerwinter werd de situatie zo nijpend dat mijn ouders in januari 1945 besloten om mijn broers Jan, nog net geen tien, en Joop, in april zou hij zeven worden, naar mijn grootouders in Groningen te sturen. Daar was nog wel voldoende te eten.  

Er was één laatste transport naar het noorden. Met een vrachtwagen van Van Gend & Loos. Een lange nachtelijke reis, vol risico. 

Jantje en Joke, zoals de nog kleine jongens werden genoemd, hadden het naar hun zin in Groningen. Ze gingen er naar school en moesten erg lachen om het ongepolijste gedrag van de boerenjongens uit de regio. „Meester, ik mot pissen”, had er een geroepen toen hij naar ‘achteren’ moest.  Dat was voor hen zoiets ongewoons dat Joop de anekdote nog altijd graag vertelt. 

Half april stonden Canadese troepen plotseling in het Groningse Stadspark. Maar het duurde vier lange dagen voor de stad definitief in hun handen viel. 

Toen leefde Jantje al niet meer. 

In de verwarring van welke straat nou wel en welke niet ‘bevrijd’ was, werd Jantje door ‘friendly fire’ getroffen. Een ‘verdwaalde kogel’ werd het jarenlang genoemd. Hij zei nog: „Oma, ik ben getroffen”, en viel neer. Op slag dood. 

Er zijn nog een paar kartonnen dozen met stille getuigen. De sandaaltjes van Jantje, als relikwieën door mijn moeder bewaard. Zijn tekeningen met luchtgevechten rond de toren van de Majellakerk. Berichten van een broer die ik nooit heb gekend. Ik vind ze hartverscheurend. 

Het is een alom bekende Talmoedische spreuk: „Wie één mens redt, redt de hele wereld.” Als dat klopt, geldt ook het omgekeerde. Dan vergaat de hele wereld als één mens wordt gedood. Dat is precies wat er bij mij thuis gebeurde toen mijn ouders na de bevrijding de mededeling kregen dat Jantje, al bijna een maand daarvoor, was omgekomen bij de strijd om Groningen. Gesneuveld, zei mijn moeder, opdat zijn dood niet betekenisloos zou zijn. 

In dienst van de samenleving

Het heeft lang geduurd voordat vooral mijn moeder de wereld weer aan kon. Een pijnlijk proces, maar uiteindelijk heeft ze haar immense verdriet overwonnen. In de vaste overtuiging dat oorlog kon worden voorkomen met een samenleving die menselijk en daardoor vreedzaam zou zijn. 

En dus stelden mijn ouders zich op hun bescheiden niveau in dienst van de samenleving. Ze waren actief in het verenigingsleven, mijn moeder was tientallen jaren lid van de Utrechtse gemeenteraad. Met een scherp oog voor de waardigheid van gewone mensen. 

Mijn ouders vonden dat iedere burger, hoe gewoon ook, een eigen politieke verantwoordelijkheid heeft en het zijne hoort bij te dragen aan de samenleving. Rekening houden met het algemeen belang. Accepteren dat we met z’n allen een gecompliceerde machinerie zijn van tegengestelde belangen. Je niet laten meeslepen in gemakkelijke redeneringen. Onderbuikgevoelens op afstand houden. Argwanend zijn ten opzichte van het niet voor niets uit het Duits geleende gesundes Volksempfinden.  „Politiek denken”, zoals mijn broer dat uitdrukt. 

Niet dat mijn vader en moeder pacifisten waren, maar anderen met wapens bedreigen zagen ze als een uiting van machtsmisbruik

Voortaan was de oorlog deel van onze opvoeding. Spelen met oorlogstuig was taboe. Ik heb nooit een leuke tank of mini-snelvuurkanon cadeau gekregen. Ook geen pistool. Zelfs niet om cowboytje te spelen. 

Niet dat mijn vader en moeder pacifisten waren, maar anderen met wapens bedreigen zagen ze als een uiting van machtsmisbruik. Van rechteloosheid, van totalitarisme. Misschien heb ik dat toen niet zo begrepen, maar wel gevoeld. 

Al was het maar vanwege Jantje. 

Vrede der dapperen

Na de Tweede Wereldoorlog is de democratie door rechts en links omarmd. In letter en geest. Een alom geaccepteerde methode om ontsporingen als in het verleden te voorkomen. 

De vrede der dapperen werd gesloten. De oude vijanden werden nieuwe vrienden. Met vrede en welvaart als wuivend perspectief. Het is ze nog gelukt ook. Zozeer zelfs dat er vervolgens een beetje lacherig werd gedaan over de lessen van toen. 

Het schijnt dat we de afgelopen decennia vooral bezig zijn geweest met innen van het dividend van de vrede en winstwaarschuwingen gemakzuchtig hebben weggewuifd. Het ‘einde van de geschiedenis’ werd aangekondigd. De democratie met haar liberale rechtsregels had getriomfeerd. 

Klaar. 

Niet meer zeuren over de bruine spoken uit het verleden. 

En ach, is democratie niet een speeltje van de elite? Een interessant hersenspinsel, maar weinig efficiënt als je snel met resultaat wilt triomferen. 

Als we op 4 mei even stil zijn, denk ik vooral aan Jantje. Aan het verdriet van mijn vader en moeder. Aan Joop die zich zo verlaten voelde. 

Zoals anderen ongetwijfeld hun eigen gedachten hebben. 

Niet vergeten. 

Herdenken om na te denken. Goed na te denken. 

Zoals mijn ouders me dat hebben geleerd. 

Men zegt nog weleens: kennis van het verleden is als lessen voor de toekomst. 

Ik hoop het van harte … 

Deze tekst is zondag 4 mei 2024 uitgesproken in de Nieuwe Kerk te Amsterdam ter gelegenheid van de Nationale Dodenherdenking.

Delen

Mail de redactie

Midden jaren zestig overwoog het Nederlandse kabinet de Nationale Herdenking op 4 mei af te schaffen. Was het nog nodig te herdenken? De elementen van de herdenking – de twee minuten stilte, de taptoe, en de stille tochten – waren in 1946 bedacht door verzetsman Jan Drop. Hij zag het als zijn opdracht dat de gevallenen niet zouden worden vergeten, en slechts ‘een uurtje’ kregen op 5 mei.

Maar de belangstelling nam af, ooggetuigen van toen wilden de oorlog liever vergeten en deden er het zwijgen toe. De interesse neemt sinds de jaren tachtig weer toe, met elk decennium zijn eigen discussie over wie en wat er mag worden herdacht. Het officiële memorandum – de tekst die bij het monument op de Dam wordt voorgelezen – veranderde ook een aantal keer.

Nu luidt dat: “Tijdens de Nationale Herdenking herdenken wij allen – burgers en militairen – die in het Koninkrijk der Nederlanden of waar ook ter wereld zijn omgekomen of vermoord; zowel tijdens de Tweede Wereldoorlog en de koloniale oorlog in Indonesië, als in oorlogssituaties en bij vredesoperaties daarna.” 

Een tijdelijk monument

Direct na de bevrijding werd het plantsoen aan de oostzijde van de Dam in Amsterdam door velen gezien als de ideale locatie voor een Nationaal Monument ter herdenking van de oorlogsslachtoffers. In juni 1945 werd een stellage opgericht met vlaggen van de geallieerden en de tekst ‘Wij hebben jaren verloren. Wij hebben een eeuw te winnen’.

Op de voorgrond een beeld van de Phoenix, zinnebeeld van het herrijzend Amsterdam. Deze stellage stond voor een tijdelijk, bakstenen mausoleum. Met de officiële inwijding begonnen de bevrijdingsfeesten van 26 tot 28 juni 1945.

In 1956 werd het huidige Nationaal Monument op de Dam onthuld. Ook hierin werden in nissen de urnen met aarde van fusillade- en erebegraafplaatsen uit de provincies en van 22 erevelden uit het voormalig Nederlands-Indië geplaatst.

Foto Nationaal Archief/Collectie Spaarnestad/ANP

Op de Waalsdorpervlakte tussen Den Haag en Wassenaar werden in de Tweede Wereldoorlog meer dan 250 mensen geëxecuteerd, vooral verzetsstrijders die in het nabijgelegen Oranjehotel zaten – zoals de gevangenis op Scheveningen door hen werd genoemd. De herdenking ontstond in 1946 spontaan, nu is het een van de officiële herdenkingsplaatsen.

Het memorandum, de officiële tekst over wie er wordt herdacht, veranderde een aantal keer. Op verzoek van veteranen worden sinds 1961 alle Nederlandse oorlogsslachtoffers herdacht die zijn omgekomenen – waar ook ter wereld – sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog.

Bij de Dodenherdenking van 1970 willen enkele leden van de Jongeren Aksiegroepen Homoseksualiteit zonder toestemming een krans leggen, ter nagedachtenis van in de oorlog vervolgde en omgekomen homoseksuelen. Tussen de 5.000 en 15.000 – vooral Duitse – homo’s kwamen in een concentratiekamp terecht. De actievoerders worden hardhandig weggedragen. In 1987 zou op de Westermarkt in Amsterdam het Homomonument worden onthuld.

Met een luide schreeuw verstoorde een 40-jarige man in 2010 de Nationale Dodenherdenking op de Dam. In de paniek die daarop volgde – veel mensen hadden nog Koninginnedag een jaar eerder in hun hoofd, toen een auto inreed op de stoet – liepen 63 mensen verwondingen op. De ‘Damschreeuwer’ werd uiteindelijk veroordeeld tot zestien maanden cel, waarvan acht voorwaardelijk voor verstoring van de openbare orde en het veroorzaken van lichamelijk letsel.

2020: Coronacrisis, een lege Dam door de lockdown. Het had, 75 jaar na de bevrijding, een grootse herdenking moeten worden. Het was de meest sobere ooit, omdat de lockdownregels mensenmassa’s verboden.

Koning Willem-Alexander, sprak in een zeer persoonlijke toespraak over wegkijken, over collectieve schuld én over de verantwoordelijkheid ook in het heden „niet ‘normaal’ [te] maken wat niet normaal is”. „Sobibor begon in het Vondelpark”, waarschuwde hij.

Alleen koning Willem-Alexander, koningin Máxima, voorzitter van het Nationaal Comité 4 en 5 mei Gerdi Verbeet, premier Rutte, burgemeester van Amsterdam Femke Halsema, en de adjudant-generaal van de koning, Ludger Brummelaar, waren op de Dam aanwezig.

In 2024 treft de Amsterdamse burgemeester Halsema extra veiligheidsmaatregelen, vanwege de kans op onaangekondigd pro-Palestijns protest. Rondom de Dam geldt altijd een noodverordening. Dat jaar worden er minder mensen toegelaten en zij worden gefouilleerd om te voorkomen dat ze vlaggen of protestborden meenemen. In maart klonk tijdens de opening van het Nationaal Holocaustmuseum luid protest tegen de aanwezigheid van de Israëlische president Isaac Herzog. Naderhand kreeg Halsema het verwijt dat demonstranten onvoldoende op afstand waren geplaatst.

Delen

Mail de redactie

Herdenken is niet vrijblijvend. Die twee minuten stilte op 4 mei hebben een doel: wie herdenkt, wie denkt aan en over de slachtoffers van oorlog – specifiek de Tweede Wereldoorlog – kan de vrijheid vieren waarin we nu in Nederland leven. Die beseft wat het waard is om te zeggen wat je wilt, wanneer je wilt en tegen wie je dat wilt. Beseft dat het niet altijd vanzelfsprekend is om te zijn wie je bent, te geloven waarin jij gelooft en je leven te delen met wie jij samen wil zijn. Dat het de moeite waard is om in verzet te komen als de rechtstaat in gevaar is.

Herdenken is niet vrijblijvend. Niet in een land waar de trauma’s van de oorlog tachtig jaar na dato nog voelbaar zijn. De directe pijn en rouw vervagen misschien nu de laatste ooggetuigen overlijden, kinderen nog toen Nederland bezet was. Maar hun kinderen leerden leven met de zwijgzaamheid van oudere generaties, kwamen er soms pas later achter wát zich had afgespeeld, en baseerden hun idealen daarop.

Hun kinderen weer, leerden vragen stellen en kregen antwoorden waaruit bleek dat oorlog noch vrijheid zwart-wit zijn. Goed was niet altijd goed, en fout niet altijd even fout. En nooit meer oorlog bleek helaas een mythe.

Voor hun kinderen is de Tweede Wereldoorlog een oorlog die misschien ver weg voelt. Maar het blijft belangrijk open te staan voor de verhalen van toen, zeker dit jaar, nu de laatste nog levende veteranen die kunnen vertellen. Belangrijk om je bewust te worden en je bewust te zijn van de invloed die de bezetting had en heeft op Nederland.

Net als beseffen dat herdenken niet alleen is bedoeld om terúg te denken, maar ook om te leren van de geschiedenis. In haar 5 mei-lezing in 2021 verwees de toenmalige Duitse bondskanselier Angela Merkel daar expliciet naar. Ze zei: „Wij zullen nooit vergeten dat wij het verleden niet ongedaan kunnen maken. Wij kunnen en moeten er de juiste lessen uit trekken.”

Het ongemak dat sommigen dit jaar voelen, gaat dáár over. Hoe betekenisvol is immers een herdenking van het verleden als er in het heden, onder meer in Gaza, dagelijks mensen sterven door oorlogsgeweld? Hoe is te rijmen dat één van de lessen van de Tweede Wereldoorlog is dat we niet mogen wegkijken, terwijl dat nu wel gebeurt.

De pijnlijkheid daarvan werd afgelopen week expliciet. Het Wereldvoedselprogramma en VN-Kinderfonds Unicef meldden dat gaarkeukens in Gaza hun laatste voorraden kregen, na een inmiddels twee maanden durende grensblokkade door Israël waarin er geen eten of andere noodhulp wordt doorgelaten.

Nederland herdacht op hetzelfde moment Operatie Manna, waarbij tachtig jaar geleden Britten, Polen, Australiërs en Amerikanen met voedseldroppings de vele honderdduizenden inwoners van West-Nederland aan eten hielpen, na een maandenlange Duitse blokkade. Het akkoord daarover tussen geallieerden en bezetter zou de aanloop zijn naar de capitulatiebesprekingen.

Het is goed een discussie op te werpen of dit te vergelijken is. Voor sommige mensen zal dat een affront zijn, zoals zij het ook verwerpelijk zullen vinden dat er zondag een alternatieve herdenking is waarbij juist de aandacht op Gaza wordt gevestigd. Zij vinden dat de dodenherdenking zou moeten gaan over de slachtoffers van de nazi’s – en dan met name de opzettelijke vervolging van en moord op ongeveer zes miljoen Joden.

De afgelopen tachtig jaar is er vaker (luidruchtig) gedebatteerd over wie er herdacht wordt. Of zou mogen worden herdacht.

Dé Dodenherdenking heeft nooit bestaan. In de eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog herdachten verzetsstrijders hun omgekomen kameraden, pas in de jaren zestig kwam daar de aandacht voor de slachtoffers van de Holocaust bij, meest recentelijk ook de slachtoffers die vielen tijdens de koloniale oorlog in Indonesië. In de jaren tachtig lag de nadruk op de verbinding met eigentijds racisme en het waarschuwen voor vreemdelingenhaat. In de jaren negentig legde de burgemeester van Amsterdam de link met de oorlog in Joegoslavië, twee jaar geleden met de oorlog in Oekraïne.

Het mooie van die twee minuten is dat ze stil zijn. Niet elke inwoner van dit land zal aan hetzelfde denken, en is dat ook niet verplicht. Zolang niemand maar bang hoeft te zijn dat die twee minuten niét stil blijven.

Tweemaal zestig seconden per jaar is bovendien slechts een ogenblik in een leven. Het gaat uiteindelijk om ieders inzet in de rest van de tijd.

Delen

Mail de redactie