Hayri Tunc, een Turkse freelancejournalist, keek er niet van op toen de politie hem op 24 maart om half zes ’s ochtends van zijn bed lichtte en meenam naar het hoofdbureau in Istanbul. Met tientallen anderen werd hij daar vier dagen vastgehouden. Zijn misdaad: hij had bij het stadhuis een door de autoriteiten verboden protestdemonstratie tegen de arrestatie van de populaire burgemeester Ekrem Imamoglu bijgewoond en er foto’s van gemaakt.
„Zo gaat het in Turkije”, zucht Tunc, een man met een stevig postuur en een schipperstrui. Hij is net terug van een zitting voor de rechtbank over zijn zaak. „Demonstreren mag niet meer en als je over je rechten als burger begint, accepteren ze het niet. Ze beschouwen je als een vijand als je niet aan hun kant staat”, vertelt hij tijdens een bezoek aan het kantoor van mensenrechtenorganisatie IHD, dichtbij het centrale Taksim-plein.
Tunc heeft al vier keer gevangen gezeten, soms enkele maanden achtereen. „Met zijn zestigen in zalen die berekend waren op dertig man. Het wemelde er van het ongedierte.” Desondanks blijft hij zich voor een meer democratisch Turkije inzetten.
Juist tijdens de politieke spanningen van de laatste weken worden de Turken er pijnlijk aan herinnerd dat de controle over het justitiële apparaat volledig in handen is geraakt van president Erdogan en diens AKP, een afkorting die ironisch genoeg staat voor Partij voor Rechtvaardigheid en Ontwikkeling. De president en zijn partij aarzelen niet om justitie als een wapen in te zetten tegen politieke tegenstanders.
Vooral in Istanbul, veruit de belangrijkste stad van Turkije, is dat voelbaar. Een sleutelfiguur daarbij is de vorige herfst door de regering benoemde hoofdaanklager bij het lokale parket, Akin Gürlek. Diens specialisme is juridisch kwetsbare plekken bij de tegenstanders van Erdogan op te sporen en hen vervolgens op te pakken, zodat ze de president niet langer in de weg staan.
‘Mobiele Guillotine’
Dat deed Gürlek, die de bijnaam ‘Mobiele Guillotine’ geniet, eerder al met de Koerdische leider Selahattin Demirtas – toen als rechter – en ook wees hij een verzoek om vrijlating van de bekende zakenman, filantroop en burgerrechtenactivist Osman Kavala af. Beiden zitten al jaren gevangen. Dat het Europese Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg de vrijlating van dit tweetal gelastte, legde Turkije domweg naast zich neer.
Imamoglu zou bij corrupte praktijken betrokken zijn geweest. Daarnaast eist de aanklager een straf van ruim zeven jaar tegen de burgemeester omdat deze Gürlek eerder dit jaar zou hebben beledigd en bedreigd. Imamoglu had zich dus bezondigd aan een terroristisch vergrijp, waarvan Gürlek het slachtoffer was, redeneerde het Openbaar Ministerie.
„Het is een nachtmerrie sinds Gürlek hier zit”, zegt Milena Buyum een medewerker van Amnesty International die in de stromende regen in het centrum van Istanbul een wekelijks kort protest bijwoont van de zogenoemde Zaterdagmoeders. Al sinds de jaren negentig eist deze groep familieleden en sympathisanten tevergeefs opheldering van de regering over de verdwijning in de jaren tachtig van talrijke, vooral Koerdische jonge mannen en vrouwen. Ook deze demonstranten zijn al dikwijls opgepakt, hoewel ze zelfs volgens het Turkse constitutionele hof in hun recht staan.
Honderden anderen zijn de laatste weken voor dag en dauw aangehouden omdat ze betrokken waren bij protestdemonstraties tegen de arrestatie van burgemeester Imamoglu, de belangrijkste rivaal van president Erdogan. Studenten, journalisten, activisten voor burgerrechten en advocaten, allemaal verdwenen ze achter de tralies, waarbij de politie volgens getuigenissen geweld soms niet schuwde. Afgelopen vrijdag verschenen er 189 verdachten, onder wie Hayri Tunc, voor de rechter. Ze kunnen straffen tot vijf jaar krijgen voor deelname aan verboden betogingen.
„Zo is het klimaat van angst dat er toch al heerste nog verergerd”, zegt Gülseren Yoleri (60), de frêle leider van de Turkse mensenrechtenorganisatie IHD in Istanbul. De juriste is tevens een frequente deelnemer aan de protesten van de Zaterdagmoeders. „Elke ochtend weer wachten we thuis met spanning af of politieagenten ons komen oppakken of niet”, zegt ze, nippend aan een theeglaasje in het knusse IHD-kantoor.
Vanuit haar huidige woonplaats New York volgt ook de Turkse mensenrechtenadvocaat Ayse Bingöl de zorgelijke ontwikkelingen in eigen land op de voet. „De rechterlijke macht zelf schendt het recht op allerlei manieren, waardoor het vertrouwen van de burgers in de rechtsstaat ernstig is aangetast”, zegt ze telefonisch. „Daardoor is er een cruciale pijler onder de Turkse democratie weggeslagen.”
Stapsgewijs sinds 2013
Weliswaar houdt de regering stug vol dat de Turkse rechterlijke macht geheel onafhankelijk is en dat zij niet de hand heeft gehad in de arrestatie van Imamoglu en veel van zijn medestanders. Maar slechts weinig Turken nemen dat nog serieus.
Stapsgewijs heeft Erdogan zijn greep op het justitiële apparaat versterkt. Na beschuldigingen aan zijn adres van corruptie en machtsmisbruik, in 2013, organiseerde hij een eerste zuivering onder de rechters en de aanklagers. Nog radicaler ging hij te werk na de mislukte coup tegen zijn regering van 2016. In totaal kregen toen meer dan 4.300 rechters en aanklagers hun congé. Ze zouden hebben geheuld met Erdogans rivaal Fethullah Gülen, volgens de president de aanstichter van de coup.
Vaak doet het er helemaal niet meer toe of je de wet goed kent of niet. De rechter luistert toch niet naar je argumenten, het vonnis is vooraf al bepaald
De invoering van een presidentieel systeem, na 2016, was een volgende stap. Daarbij worden verkiezingen voor het presidentschap en voor het parlement gelijktijdig gehouden, zodat de president doorgaans kan rekenen op een meerderheid in de volksvertegenwoordiging. Zo kon Erdogan in 2017 een wet laten aannemen die de president en zijn minister van Justitie vergaande bevoegdheden over benoemingen bij de rechterlijke macht gaf.
„Aspirant-rechters moesten voortaan niet alleen een schriftelijk, maar ook een mondeling examen afleggen”, aldus Bingöl. „Veel kandidaten die het schriftelijk uitstekend doen, vallen sindsdien toch af door het mondelinge examen. In de commissie die daarover gaat, zitten namelijk vooral regeringsgezinde mensen. Het besluit wie rechter kan worden, is vaak al vooraf genomen.”
Eenmaal in functie weten rechters dat ze maar beter niet tegen de wensen van de minister van Justitie, een vertrouweling van Erdogan, kunnen ingaan. „Doen ze dat wel, dan dreigen ze te worden overgeplaatst naar onaantrekkelijke posten of hangen hun zelfs disciplinaire maatregelen boven het hoofd”, zegt Bingöl. Een rechter die zich tegen de veroordeling van Kavala had verzet, werd bijvoorbeeld later uit zijn functie gezet.
Schijnvertoning
Het hele normale juridische proces is hierdoor tot een schijnvertoning verworden. „Doordat rechters niet tegen de lijn van de regering durven in te gaan, is het leven van advocaten ook steeds moeilijker geworden”, zegt een vooraanstaand advocaat telefonisch vanuit Ankara. Hij behandelt dikwijls politiek gevoelige zaken, maar houdt zijn naam liever uit de krant. „Vaak doet het er helemaal niet meer toe of je de wet goed kent of niet. De rechter luistert toch niet naar je argumenten, het vonnis is vooraf al bepaald.”
Bij de veroordeling van zulke verdachten wordt er dikwijls gebruikgemaakt van geheime getuigen, die soms zelf ook gedetineerd zijn. Als ze willen getuigen tegen zo’n verdachte, krijgen ze vaak strafvermindering in het vooruitzicht gesteld. Ook in het geval van Imamoglu wordt er met zulke geheime getuigen gewerkt.
Een belangrijke functie van de tegenwoordige rechtsspraak is om tegenstanders van de regering te intimideren. „Rechtszaken slepen zich vaak eindeloos voort, soms wel acht of negen jaar”, zegt de advocaat uit Ankara. „Zo was er een groep moedige academici die kritiek op de regering liet horen. Zij werden als verdachten jarenlang uit hun functie gehouden. De boodschap voor anderen was duidelijk: als je je stem verheft, kun je zulke lange processen tegemoetzien.”
Advocaten worden niet meer gezien als verdedigers van burgerrechten maar als politieke tegenstanders
Advocaten gearresteerd
De gevreesde aanklager Gürlek richt zijn vizier soms ook op advocaten. „Het is tegenwoordig geen uitzondering meer dat advocaten worden gearresteerd”, constateert Ibrahim Özden Kaboglu, de bejaarde deken van de Orde van Advocaten in Istanbul en tevens hoogleraar constitutioneel recht. „Advocaten worden niet meer gezien als verdedigers van burgerrechten maar als politieke tegenstanders.”
Ook de orde en Kaboglu zelf zijn aangeklaagd, omdat ze kritiek hadden geuit op de dood, in december 2024, van twee Koerdische journalisten in Noord-Syrië, door toedoen van een Turkse drone. De orde waarschuwde de regering toen dat het doden van niet-betrokken burgers bij een conflict een oorlogsmisdaad kan zijn. Volgens de regering was het tweetal echter lid van de verboden PKK geweest. Daarom daagde ze de orde voor de rechter op verdenking van propaganda voor een terroristische organisatie en desinformatie. Het kan Kaboglu en andere bestuurders van de Orde van Advocaten op twaalf jaar celstraf komen te staan.
Op 29 mei dient de zaak. „Wij ontkennen de beschuldigingen, maar het is een hard politiek-juridisch gevecht”, zegt Kaboglu, zittend voor een Turkse vlag en een groot zwart-wit portret van Atatürk, de stichter van het moderne Turkije. „Waarbij al bij voorbaat vaststaat dat het geen eerlijke strijd zal worden.”
Verschillende collega’s uit het buitenland, onder meer uit Italië en Nederland, hebben Kaboglu de laatste weken bezocht om hun steun te betuigen. Toch zit het veel juristen in Istanbul hoog hoe weinig steun er van officiële Europese zijde is gekomen bij hun strijd voor behoud van de rechtsstaat. Een veeg teken was in dit opzicht volgens hen al eerder hoe weinig druk er op Turkije is uitgeoefend om de eerder genoemde uitspraken van het Europese Hof in Straatsburg uit te voeren.
„Daardoor hebben we het vertrouwen in de Europese rechtsmechanismen verloren”, zegt Gülseren Yoleri van mensenrechtenorganisatie IHD. „We zien dat de Europese staten zich meer om hun eigen belangen bekommeren dan om die van burgers. Heel teleurstellend!”
Lees ook
Lees ook: Zeynep weet hoe pepperspray voelt, maar stapte toch naar voren. ‘In één klap werd alles donker’
