Voor Brazilië breekt met verkiezing Lula nieuw tijdperk aan

Met de terugkeer van de linkse ex-president Luiz Inácio ‘Lula’ Da Silva (77) als volgende leider van Brazilië breekt er een nieuw tijdperk aan voor het land dat de afgelopen jaren juist een ruk naar rechts maakte.

Makkelijk zal het echter niet worden voor Lula, die ook al tussen 2003 en 2010 regeerde en toen Brazilië op de kaart zette als opkomende regionale grootmacht. Hij versloeg de zittende president Jair Bolsonaro zondag in de tweede kiesronde met 50,9 procent van de stemmen. Een verschil van nog geen twee procentpunt, wat illustreerde hoezeer het grootste land van Latijns-Amerika na een felle verkiezingsstrijd in twee kampen is gespleten.

De winst van Lula laat zien dat een meerderheid van de Brazilianen niet alleen een breuk wil met het hard-rechtse beleid van Bolsonaro van de afgelopen vier jaar. Het is ook een opsteker voor democratische instituties als het Hooggerechtshof en het Congres, die door de president en zijn aanhang stelselmatig werden aangevallen. Tijdens zijn eerste speech zei Lula dat er wat hem betreft maar een Brazilië bestaat, waarmee hij een eerste poging deed de polarisatie in het land te dempen door Bolsonaro’s kiezers de hand te reiken.

Eerste handreiking

De verkiezingsavond was zondag, zoals de hele campagne, spannend tot het laatste moment. Bij het binnenkomen van de stemmen zaten de twee rivalen elkaar lang op de hielen. Bolsonaro liep lange tijd voor, maar toen de uitslagen binnenkwamen uit de noordoostelijke deelstaten waar de sociaal-democratische Arbeiderspartij (PT) traditioneel veel aanhang heeft, kantelde de uitslag in Lula’s voordeel.

Nadat media Lula als beoogd winnaar aanwezen, barstte onder zijn aanhangers een feest los, dat tot diep in de nacht doorging. Bolsonaro was in geen velden of wegen te bekennen en zou zich hebben teruggetrokken in zijn woning met zijn familie, onder wie zijn drie zonen die ook in de politiek zitten.

Wel reageerden een aantal van Bolsonaro’s machtige bondgenoten. Zij bestempelden de winst van Lula als „een gevolg van de democratie”, waarmee ze de indruk wekten dat in het Bolsonaro-kamp de uitslag in elk geval wordt erkend.

De grote vraag is of de president dat in de loop van maandag ook zal doen. Hij heeft herhaaldelijk gezegd dat er voor hem maar drie opties zijn na deze verkiezingen: gevangenschap, de dood, of de overwinning. Al lange tijd zaait hij twijfel over het elektronische kiessysteem, dat volgens hem onbetrouwbaar is. Vorige week stelde zijn zoon Eduardo nog dat er vrijwel zeker gefraudeerd zou worden en dat het beter zou zijn de stembusgang uit te stellen.

Ook is het onzeker of Bolsonaro’s aanhang, die al jaren krijgt ingepeperd dat Lula „een communistisch gevaar” is en „een crimineel”, de uitslag accepteert. De angst bestaat dat Brazilië net als na Trumps verlies eind 2020, zijn eigen variant op de Capitool-bestorming wacht. Temeer omdat de machtsoverdracht twee maanden duurt: Lula inauguratie is pas op 1 januari 2023.

Een reden voor Bolsonaro om tot het einde door te vechten, is dat hij na zijn verlies een grotere kans op vervolging loopt zodra hij president-af is. Er lopen verschillende aanklachten en onderzoeken tegen hem onder meer wegens veronderstelde corruptie en ook naar zijn coronabeleid waarbij bijna zevenhonderdduizend mensen overleden en gesjoemeld werd bij de aanschaf van vaccins.

Grote uitdagingen

Zijn levensverhaal van arme schoenpoetser, die pas als tiener leerde lezen en schrijven en vervolgens via een vakbondscarrière in 2002 tot eerste linkse president werd gekozen, blijft bijzonder. Lula heeft in de campagne de Brazilianen beloofd dat hij het land zal laten terugkeren naar de gloriejaren dat hij eerder president was, van 2003 tot 2010.

Maar de tijden zijn nu anders. Brazilië kan niet meer teren op de grote grondstoffenhausse die toen voor grote rijkdom zorgde. Lula staat voor de grote uitdaging om de vastgelopen economie er weer bovenop te helpen. Er lijden rond de 33 miljoen Brazilianen honger en door het wanbeleid tijdens de pandemie staat het land er belabberd voor.

Maar bovenal zal Lula te maken krijgen met een Congres, waar rechts uitermate sterk is. Bolsonaro’s Liberale Partij (PL) werd begin deze maand, bij de eerste kiesronde, in beide kamers de grootste en ook op deelstaatniveau zijn veel bolsonaristas aan de macht gekomen.

Tegelijkertijd heeft Lula eerder in zijn politieke loopbaan laten zien dat hij een ster is in het smeden van allianties. Of hij dat kunstje uit zijn eerste termijnen kan herhalen, wordt de grote vraag. Aan Lula kleeft nog altijd het grote corruptieschandaal Lava Jato, waarin kopstukken van zijn PT en andere politieke partijen in de jaren tien verwikkeld raakten.

Lula werd in 2018 veroordeeld, waardoor hij dat jaar niet kon meedoen aan de verkiezingen – en Bolsonaro aan de macht kwam. Zijn veroordeling bleek later echter mede tot stand gekomen, doordat toenmalig onderzoeksrechter (en Bolsonaro’s later justitieminister) Sergio Moro zich partijdig had opgesteld.

Na ruim anderhalf jaar werd Lula weer vrijgelaten, nadat het Hooggerechtshof zijn veroordelingen nietig verklaarde. Dit maakte de weg vrij om aan deze verkiezingen mee te doen. Alleen daarom al is deze overwinning voor Lula ook een zoete wraak. ,,Ik ben terug en Brazilië is weer terug, ook op het internationale toneel’’, riep Lula toen hij zondagavond in zakenstad São Paulo honderdduizenden mensen toesprak na de uitslag.

Handelsverdrag

Na de uitslag stroomden internationale felicitaties binnen van onder anderen de Amerikaanse president Biden, de Franse president Macron en diverse Latijns-Amerikaanse leiders.

In Europa werd stilletjes gehoopt op een zege van Lula, omdat met hem aan het roer een belangrijk handelsverdrag met het Zuid-Amerikaanse landenblok Mercosur alsnog volledig geratificeerd kan worden. EU-landen talmden hier nog mee, omdat ze Bolsonaro’s beleid jegens de Amazone niet vertrouwden. Lula heeft beloofd de ontbossing van het regenwoud aan te pakken.

Met Lula’s terugkeer worden straks alle grote economieën in Latijns-Amerika bestuurd door linkse leiders, net als tijdens Lula’s eerste twee termijnen. Toch is ook nu de situatie anders dan twintig jaar geleden: Lula koos als vicepresidentskandidaat de centrumrechtse Geraldo Alckmin. Deze ex-gouverneur van São Paulo ligt goed bij het bedrijfsleven en de industriële elite.

Met Alckmin naast zich – en met een rechtse overmacht in het Congres – zal Lula zich niet al te links opstellen, is de verwachting. De conservatieve krachten die Bolsonaro in Brazilië heeft losgewoeld, vallen niet te onderschatten. Niet in de laatste plaats, omdat ook Bolsonaro (67) – naar Lula’s voorbeeld – na deze nederlaag kan gaan werken aan een mogelijke terugkeer in 2026.