‘Waarom zeg je niet gewoon: is het niet geweldig dat we criminelen buiten ons land houden?” Met die opmerking snoerde president Donald Trump de journalist de mond die hem er deze week op wees dat hij eerder expliciet had beloofd uitspraken van het Hooggerechtshof te volgen. En zo kwam een eind aan de discussie in de Oval Office over het lot van de 29-jarige Kilmar Abrego Garcia, die zonder juridische grondslag op 15 maart van de VS naar El Salvador werd gedeporteerd en sindsdien vastzit in de beruchte Cecot-gevangenis.
Tot aan het Hooggerechtshof werd er geprocedeerd over deze zaak en zelfs dat Hof, vol door Trump benoemde rechters, kwam tot de conclusie dat de regering Abrego Garcia’s terugkeer mogelijk moest maken. Maar die weigert.
Is dit het? Als de regering zich zo openlijk niets aantrekt van de uitspraken van het Hooggerechtshof – markeert dat dan het einde van de Amerikaanse democratie?
De vrees voor het eind van die democratie kwam al verhevigd op bij de verkiezing van Trump in 2016. In 2018 verscheen een rits boeken van gerenommeerde historici en politicologen, met titels als How Democracies die, How Democracy Ends en The Road to Unfreedom. Timothy Snyder, auteur van de laatste, schreef naar aanleiding van de zaak-Abrego Garcia dat dit het begin markeert „van een Amerikaans beleid van staatsterreur”. Steven Livetsky, een van de auteurs van How Democracies Die, liet al in maart aan Der Spiegel weten dat wat hem betreft het einde van de democratie was ingezet.
Guantánamo Bay
Al ver voor de verkiezing van Trump waren de Amerikaanse rechtsstaat en democratie gemankeerd: van de zwaar gepolitiseerde benoemingen van rechters tot de rechteloosheid van terrorismeverdachten in Guantánamo Bay. Maar Trump gaat verder dan zijn voorgangers. Hij maakt van de overheid een verlengstuk van zijn wensen, drukt tegenspraak de kop in. Onafhankelijke persbureaus AP, Reuters en Bloomberg verloren hun vaste plek bij persconferenties, musea worden ideologisch gecureerd, universiteiten moeten zich op straffe van subsidieverlies onderwerpen aan verregaande inhoudelijke bemoeienis, politieke tegenstanders worden strafrechtelijk onderzocht of raken hun beveiliging kwijt, de inspecteur-generaal is ontslagen en het overheidsapparaat wordt gezuiverd van mensen die niet loyaal zouden zijn. En nu worden dus openlijk gerechtelijke uitspraken genegeerd.
The Washington Post reageerde in 2017 op de verkiezing van Trump door in 2017 de slogan ‘Democracy dies in darkness’ te voeren. Het tegendeel blijkt nu het geval. Democratie sterft op klaarlichte dag, recht voor je ogen.
Electorale autocratie
Als het zo doorgaat verwacht Staffan Lindberg, hoogleraar politicologie aan de Universiteit van Gothenburg en directeur van het V-Dem Instituut dat elk jaar rapporteert over de democratie wereldwijd, niet dat de VS in zijn volgende rapport nog geldt als democratie. „Misschien zijn ze de drempel al over.”
Democratie is in de kern een systeem waarbij leiders verantwoording afleggen, benadrukt Lindberg, en zo nodig kunnen worden weggestuurd. In de VS wordt de president gecontroleerd door het Congres en kan hij worden teruggefloten door de gerechtshoven. „Maar met een Republikeinse meerderheid doet het Congres niets om Trumps macht te controleren. Trump regeert de facto per decreet. Er lopen momenteel meer dan 200 rechtszaken tegen de regering voor het overtreden van wetten en de grondwet. Het Congres doet niets.”
De tweede verdedigingslinie tegen onconstitutioneel gedrag van de president is de rechterlijke macht. Maar het kan Trump niets schelen wat de rechters zeggen, zoals de zaak-Abrego Garcia illustreert. Lindberg: „Trump heeft openlijk verklaard: ‘Wie zijn land redt, overtreedt geen enkele wet’. Dat zegt alles.”
Wat Erdogan en Modi in tien jaar deden, doet Trump in drie maanden
Een belangrijk detail bij de afbraak van de rechtsstaat, benadrukt de hoogleraar, is Trumps aanval op de advocatenkantoren die zijn politieke tegenstanders hebben bijgestaan. „Dat is van enorm belang, want de rechtbank kan pas optreden tegen de overheid als iemand een zaak aanhangig maakt. En om dat succesvol te kunnen doen, heb je in het Amerikaanse systeem die grote advocatenkantoren nodig. Als die geen zaken meer durven aannemen van mensen wier rechten worden geschonden, zijn er geen grenzen meer aan wat de overheid kan doen.”
Lindbergs conclusie: de VS veranderen voor onze ogen van een democratie in een ‘electorale autocratie’. „Daarbij worden nog steeds meerpartijenverkiezingen gehouden, en is er op papier mediavrijheid, vrijheid van meningsuiting en van vereniging, maar in de praktijk is dat alles dusdanig ondermijnd dat je niet meer van democratie kunt spreken.”
Het is het bekende procédé uit Orbáns Hongarije, Erdogans Turkije, en Modi’s India. Maar het grote verschil is dat het in de VS veel sneller gaat. Lindberg: „Wat zij in tien jaar deden, doet Trump in drie maanden.”
Constitutionele crisis
Trump heeft nooit een geheim gemaakt van wat hij wilde, dus het mag niemand verbazen dat dit nu gebeurt, zegt Kim Wehle, hoogleraar rechten aan de University of Baltimore School of Law en auteur van het boek How to read the Constitution and Why. Wat er deze week gebeurde met de uitspraak over Abrego Garcia, heeft niets veranderd aan de aard van de regering, zegt zij. „Het is alleen voor niemand meer te ontkennen.”
De enige logische stap na het negeren van een gerechtelijke uitspraak is dat het Congres de president afzet, zegt Wehle. „Maar dat doen de Republikeinen niet, dus zítten we al midden in een constitutionele crisis, omdat de grondwet niet meer functioneert zoals zou moeten. Een wet betekent alleen iets als ze wordt gehandhaafd.”
In theorie is het de taak van de US Marshals, een federale politiedienst, om iemand te arresteren die een uitspraak van de rechter negeert. Maar de Marshals staan onder gezag van het ministerie van Justitie, dat geleid wordt door Pam Bondi. En juist zij heeft al gezegd dat Abrego Garcia „niet meer zal terugkeren”.
Een wet betekent alleen iets als ze wordt gehandhaafd
De founding fathers hadden deze situatie niet voorzien, zegt Wehle. „Het systeem is niet opgetuigd met het idee dat een machtsbeluste, crimineel ingestelde autocraat het Witte Huis zou bereiken, en dat een van de twee partijen fascistisch zou worden. De grondwet is niet waterdicht, en nu faalt hij.”
Een cruciale factor hierin is volgens Wehle dat de informatiestromen naar kiezers fundamenteel veranderd zijn. „Nixon was als president het meest vergelijkbaar met Donald Trump. Maar de pers kon hem ten val brengen omdat iedereen dezelfde informatie had. Nu geloven veel kiezers in de leugens die ze online lezen.”
Als gerechtelijke uitspraken worden genegeerd, de Marshals niet ingrijpen en kiezers geen toegang hebben tot juiste informatie, wie kan een president die wetten overtreedt dan tegenhouden? Het leger? Wehle kan er niet over speculeren, er is geen historisch precedent voor wat er nu gebeurt. „Maar er is radicale actie nodig.”
Maatschappelijk middenveld
Hoe grimmig de situatie in de VS volgens Wehle en Lindberg ook is, het afglijden van democratie is niet onomkeerbaar, menen ze. Zie een land als Polen, waar de illiberale trend werd gekeerd. John Morijn, bijzonder hoogleraar recht en politiek in de internationale betrekkingen aan de Rijksuniversiteit Groningen: „In Polen zag je ten eerste goed georganiseerde tegenspraak vanuit maatschappelijke organisaties. Ten tweede was er een goed georganiseerde woordvoering vanuit de rechtelijke macht. En ten derde realiseerden heel veel gewone Polen zich hoe gevaarlijk de rechtsstatelijke afbreuk was voor hun eigen situatie.”
Daar zal ook de Amerikaanse democratie het van moeten hebben, denkt Morijn. „Mensen moeten nog meer in hun eigen leven voelen wat de afwezigheid van checks and balances werkelijk betekent.”
Maar juist omdat Trump zo snel handelt, en op zo veel fronten tegelijk, lijken Amerikaanse maatschappelijke organisaties en burgers nu overweldigd. Van de universiteiten heeft vooralsnog alleen Harvard weerstand geboden aan Trumps eisen. Lindberg geeft het drie maanden. Tegen het eind van de zomer, zegt hij, moeten ze een enigszins succesvolle oppositie hebben gezien. „Zo niet, dan is de democratie weg.”
Lees ook
De Raad van State vreest democratisch verval door ‘radicale en populistische politici’. Ook in Nederland zijn ‘autocratische invloeden’
