Borduurwerk van betekenis

„In de eerste plaats ben ik, denk ik, Oekraïense”, antwoordt Olena Didyk als haar wordt gevraagd zichzelf te beschrijven. „Daarna ben ik moeder. Op de derde plaats ben ik etnograaf en ontwerper. En nu probeer ik al deze rollen te mixen en deze tijd te overleven.”

In een café om de hoek van het Majdanplein in Kyiv ziet Didyk (38) er even elegant uit als op haar sprookjesachtige Instagram-foto’s, al draagt ze deze dag geen van de creaties die ze daar verkoopt. Via Instagram runt ze haar bedrijf in zelfgemaakte traditionele Oekraïense kleding en accessoires, ze heeft dertigduizend volgers. Een handgemaakte rok kost ongeveer 70 euro, een hele set met blouse, rok, onderrok en riem zo’n 200. ‘Traditional soul in a modern world’, is de slogan van haar bedrijf.

Ze noemt haar carrière haar „genetische lotsbestemming”.

„Mijn overgrootmoeder Katerina werd geboren in 1912, en zij vertelde me in mijn jeugd vaak over haar moeilijke, maar heel interessante leven. Ze kwam uit een heel arme familie in Poltava in centraal-Oekraïne, maar ze probeerde voor zichzelf fantastische borduursels te creëren op kleine stukjes stof. Ze probeerde overal garen vandaan te halen en ze te kleuren, met brooddeeg lukte het de draden goud te maken bijvoorbeeld. Voor mij als kind was dat iets magisch.”

Outfit van je overgrootmoeder

Wie de trein van de Poolse grens naar Kyiv neemt, heeft Olena waarschijnlijk wel voorbij zien komen. Ze is te zien in de filmpjes over Oekraïense klederdracht die de hele reis worden afgespeeld op de schermen in het gangpad. In die video’s kleden vrouwen van allerlei leeftijden zich in een zwarte studio stap voor stap aan in negentiende- of vroeg twintigste-eeuwse stijl. Elke outfit wordt gelinkt aan een specifieke regio, met uitgebreide aandacht voor de specifieke haardracht, schoenen en accessoires.

Traditionele kledingstukken zijn sinds de grootscheepse Russische invasie in 2022 steeds meer in het Kyivse straatbeeld te zien. De vyshyvanka, de traditioneel geborduurde Oekraïense blouse, had al zijn eigen feestdag; de derde donderdag van mei trekt iedereen die aan naar z’n werk, is het idee. Maar traditionele kleding is intussen geïntegreerd in het dagelijks leven. Succesvolle Oekraïense luxemerken als Gunia Project en Etnodim halen er inspiratie uit. In een Oekraïense Zara-achtige winkel kan je vyshyvanka’s kopen als onderdeel van je dagelijkse look. Instagram-verkopers trekken veel volgers met zelfgemaakte traditionele kettingen, en soms kan je een hele outfit samen te stellen zoals je overgrootmoeder die wellicht droeg.

Wat zijn de implicaties van zo’n modetrend? De vrouwen in negentiende-eeuwse kleding op de Instagram-pagina’s doen vagelijk denken aan de Amerikaanse tradwife-trend – op Instagram promoten conservatieve jonge vrouwen een leven als huisvrouw met hypervrouwelijke, romantische plattelandsesthetiek. Is in Oekraïne hetzelfde aan de hand?

In het centrum van Kyiv kan je Didyks creaties spotten bij de dansfeesten van een groepje jongeren van een muziekschool voor volksmuziek. Deze twintigers doen via ‘expedities’ naar het platteland onderzoek naar traditionele instrumenten en liederen: muziek die ze zelf spelen en zingen op hun openluchtfeesten. Veel meisjes dragen traditionele rokken en kettingen gecombineerd met sneakers en T-shirts. Ze moeten niets hebben van de suggestie dat traditionele kleding en traditionele genderrollen automatisch samengaan. Ze zetten zich niet af tegen de moderniteit, vertellen ze desgevraagd. Ze strijden tegen ‘sharovarshyna’.

Foto Scheufler Collection/Corbis/VCG via Getty Images, Foto Olena Didyk

Karikatuur van folklore

‘Sharovarshyna’ is een onvertaalbaar woord, maar laat zich het best omschrijven als kunstmatige Oekraïense folklore. Denk aan parades en festivals met mannen met snorren in felrode wijde broeken en vrouwen met plastic klaprozen in het haar. Het is een vorm van etno-kitsch die vooral gecultiveerd werd in de jaren 70 en 80. De Sovjet-Unie had een aparte relatie met de verschillende culturen van alle deelrepublieken. In tegenstelling tot het Tsaristische Russische Rijk was het bij het ontstaan van de Sovjet-Unie in 1922 in eerste instantie beleid om de culturele identiteit en ontwikkeling van de verschillende etnische groepen in alle deelrepublieken aan te moedigen. Dat zorgde voor een bloeiperiode van de Oekraïense cultuur. Een renaissance, zo je wil.

Het duurde hooguit een decennium. Stalin had al snel genoeg van alle culturele autonomie . Hij joeg de Oekraïense culturele elite over de kling, nu bekend als ‘de geëxecuteerde renaissance’, en in de jaren dertig trof hij het Oekraïense platteland met de Holodomor: een ongekende georkestreerde hongersnood waarbij miljoenen stierven. Tot het eind van de Sovjettijd werd de Oekraïense taal aan alle kanten op subtiele en minder subtiele manieren onderdrukt.

Maar het Sovjet-ideaal van culturele verscheidenheid bleef in theorie overeind. Om dat principe invulling te geven werd een karikatuur van de Oekraïense plattelandsfolklore gepromoot die de Oekraïense cultuur een parodie op zichzelf maakte: de olijke boertjes en boerinnetjes naast de superieure beschaving van de Russische grote broer, die logischerwijs de leiding heeft. De sharovarshyna-etnokitsch moest aan de ene kant de onderdrukking van de Oekraïense cultuur verhullen, en aan de andere kant de Oekraïense identiteit controleren en plat slaan.

Oekraïners weten soms niet meer wat authentieke folklore is en wat een platte Sovjet-parodie

Je zou verwachten dat de sharovarshyna-esthetiek sinds de onafhankelijkheid in 1991 is uitgebannen. Maar zo simpel ligt het niet. Oekraïners hebben zo lang onder het Sovjet-regime geleefd, dat ze zelf soms niet eens meer weten wat authentieke folklore is en wat een platte Sovjet-parodie voor op tv. En het is precies dat gebrek aan kennis over de eigen geschiedenis, waar de jongeren op de volksmuziekschool en de makers van de filmpjes in de trein iets aan willen doen. Midden in deze existentiële oorlog is Oekraïne bezig aan de wereld uit te leggen wie ze zijn, maar net zo goed aan zichzelf.

Bizar veel arbeidsuren

De videomakers en de muziekjongeren proberen de Oekraïners bewust te maken van de rijkdom van hun culturele bagage. Voor kleding is dat dus: de verschillende stijlen, stoffen, kleuren en accessoires, het vakmanschap van het borduurwerk, de subtiliteit van de regionale verschillen. En al die traditionele cultuur zorgt op de volksmuziekfeesten niet automatisch voor traditionele genderverhoudingen. Daar kunnen jongens ook met jongens dansen, queer meisjes dragen net zo makkelijk traditionele mannenkleding. Het motto van hun gemeenschap is ‘traditionele cultuur zonder traditionele waarden’, legde een van de violisten van de muziekschool op een van die feesten uit.

Niet elke folklore-adept is progressief. Maar de emotionele en politieke lading van de borduurkunst in het hedendaagse Oekraïne is volkomen anders dan die van de dirndl in Duitsland, of de cottage core in de VS, blijkt ook uit het verhaal van ontwerpster Olena Didyk.

Zij ging als student eveneens op ‘etnografische expedities’, om ouderen te interviewen over de tradities van het plattelandsleven. Door de gesprekken begon het haar te dagen hoe bizar veel arbeidsuren er zitten in alleen al het maken van de stof voor de kleding. „Dat is een enorm lang proces, het is al heel veel werk om de planten die je nodig hebt voor de draden goed te laten groeien. En om daarna die draden de juiste kleur te geven. En dan moet je nog gaan weven, naaien en borduren.”

Nu ze ouder is, ziet ze ook hoe hoog het niveau van haar grootmoeders ontwerpen was. „Ze overleefde twee wereldoorlogen, en ik geloof dat mensen die zo’n verschrikkelijk deel van het leven overleven en daarna iets moois kunnen creëren de sterkste mensen zijn.”

Foto Scheufler Collection/Corbis/VCG via Getty Images, Foto Olena Didyk

Het ontroert haar, dat mensen daar de moeite voor namen. Ze ziet het als vorm van verzet. „Dit waren echt arme mensen, en ze zijn in armoede vervallen vanwege de Sovjet-Unie. Voordat de Sovjets kwamen hadden ze veel grond en goede oogsten. De Sovjet-Unie heeft alles van ze gestolen. En in deze armoede vonden ze de kracht om kunst te maken. Want deze borduursels zijn echt kunst. Je kan ook genoegen nemen met een eenvoudig hemd, maar met deze versiering laat je zien dat je nog sterk bent, dat je leeft, dat je mens bent.”

Het is precies die veerkracht en levenslust die ze in het borduurwerk van deze tijd ziet. „Wij zijn andere mensen maar ons genetisch geheugen is echt. En het wordt geactiveerd. Ik hoop dat we zullen overleven. Ik ben zelf meer gaan creëren en meer interessante dingen gaan maken sinds het begin van de oorlog. Want je realiseert je dat dit misschien de laatste dag van je leven is. Dus wat wil je doen op de laatste dag van je leven? Iets van schoonheid creëren.”

Dat gevoel resoneert niet alleen bij haar, ze krijgt sinds de grootscheepse Russische invasie in 2022 steeds meer bestellingen. „Het is in deze tijd zo populair omdat mensen nog willen voelen dat ze Oekraïens zijn voordat ze sterven.” Ze kijkt me indringend aan. „Sorry voor deze harde woorden, maar ik geloof dat dat de belangrijkste reden is. We kunnen heel lange, interessante gesprekken voeren over de moderne Oekraïense borduurstijlen, maar het komt erop neer dat veel mensen in Oekraïne waren vergeten dat ze Oekraïners zijn. Nu is het moment om ons te herinneren dat we Oekraïners zijn, en dat kan via dit borduurwerk, de accessoires en juwelen, al dat soort zaken.”

Meer en meer bestellingen

Ze heeft haar bedrijf acht jaar geleden opgericht, maar het begon allemaal tien jaar daarvoor, toen ze als twintigjarige een bruidsjurk voor zichzelf wilde maken. „Al was mijn oma direct kritisch: ‘je hebt niet eens een verloofde!’” Ze lacht. „Maar ik zei tegen haar dat het in haar tijd traditie was om al een bruidsjurk te maken voordat je iemand gevonden hebt. Dus ik begon patronen uit mijn familie bij elkaar te zoeken die ik mooi vond. Daarna begonnen vrienden te vragen of ik niet iets voor hen kon maken, en ze zeiden dat ze daar ook wel voor wilden betalen.”

Ze begon haar bedrijfje op Facebook en Instagram. Op dat laatste platform kwam ze in contact met haar huidige echtgenoot, met wie ze vorig jaar trouwde. Al droeg ze toen niet de jurk die ze jaren eerder had ontworpen. De precieze reden daarvoor zal pas aan het eind van het gesprek duidelijk worden. „Maar ik droeg natuurlijk wel een traditionele outfit.”

Toen werd het 24 februari 2022, de dag van de grootscheepse Russische invasie. „Het was ontzettend eng. Ik had net een baby van twee maanden, ik was nog aan het herstellen van de operatie van na de bevalling. Maar omdat ons huis niet ver van kritieke infrastructuur ligt, besloten we te vertrekken naar de Tsjerkasy-regio, in centraal-Oekraïne. Daarna gingen we naar de bergen in het westen, de Karpaten. Het was zwaar, ik had geen bestellingen en geen geld. En toen ineens, in de tweede week van de invasie, kreeg ik een bericht op Instagram met de vraag of ik een rok kon maken. Ik begreep er niets van. Dat mensen hun hoofd daarnaar stond op dat moment. Maar er kwamen alleen maar meer en meer bestellingen.”

Inmiddels is ze terug in haar appartement ten noordoosten van Kyiv, en heeft ze werknemers in dienst om aan alle vraag te kunnen voldoen. Het populairst zijn de rokken, en de losse versierde zakken, een soort platte buidels die je met een lint om je middel kan knopen, vertelt ze. „Die zijn heel handig, aangezien de meeste moderne vrouwenkleding geen goede zakken heeft. En deze zijn gecreëerd door onze voorouders.”

Haar klanten zijn bijna allemaal vrouwen, vertelt ze, maar hun achtergrond is heel verschillend. „Van studenten tot zakenvrouwen, van advocaten tot huismoeders. En de kleren worden niet alleen op feestdagen gedragen, maar juist ook op kantoordagen. Het is mijn droom dat elke Oekraïner voor de feestdagen een volledig kostuum heeft, en voor normale dagen wat losse items om met andere kleding te combineren. Zodat we elke dag onszelf kunnen zijn.”

Borduren als medicijn

Hoe dat ‘jezelf zijn’ er voor vrouwen in de hedendaagse Oekraïense maatschappij verder uitziet, is volgens haar een persoonlijke keuze. „Sommige vrouwen hebben de kracht om naar het front te gaan. Door de oorlog moeten vrouwen taken op zich nemen die ze eerder aan de mannen lieten. Ik weet dat het in landen als de Verenigde Staten heel normaal is voor vrouwen om auto te rijden. Maar in ons land, in onze generatie, zijn er niet zoveel vrouwelijke chauffeurs. En nu rijden vrouwen niet alleen auto, ze rijden ook in taxi’s, ze rijden een trolleybus of worden buschauffeur, of ze gaan in fabrieken werken.”

„We moeten allemaal werk doen dat we eerst niet deden, vrouwen én mannen. Mijn man… Ik weet niet wanneer hij naar het front moet, maar bijna iedereen wordt nu gemobiliseerd. Ik denk dat het zijn tijd is. Hij voelt het ook. Ik realiseer me dat ik in dat geval heel veel werk zal moeten doen, een deel daarvan is mannenwerk. Maar veel andere vrouwen hebben dat deze twee jaar al gedaan. En niet alleen deze twee jaar, maar de afgelopen tien jaar.”

Ze is even stil, neemt een slok van haar thee en kijkt naar haar handen. Het is belangrijk om te begrijpen, zegt ze, dat de oorlog niet pas twee jaar geleden begon. „In 2015 kwam mijn verloofde om in de oorlog, aan het front. Op dat moment was ik onze bruiloft aan het plannen. Die zou een maand later zijn geweest. Hij is begraven in het bruiloftskostuum dat ik voor hem had gemaakt.” Ze zwijgt even. „Het was een enorme tragedie voor mij. Ik besloot toen dat ik nooit meer kon trouwen. Dat ik nooit een bruiloft zou hebben. Maar het leven gaat zoals het gaat. Ik weet niet wat er morgen gaat gebeuren, maar nu hebben we dit moment. Dus als we op dit moment iets kunnen creëren, dan moeten we dat doen. Als we op dit moment iemand lief kunnen hebben, dan moeten we dat doen.”

Na een korte stilte: „Natuurlijk ben ik heel erg bang dat ik mijn man nu ook naar het front moet laten gaan. Ik ben ook bang voor mijn eigen gedachten. Ik denk er de hele tijd aan. Alle Oekraïners hebben heel hoge cortisolwaarden. Dus mijn borduurwerk helpt me om aan de realiteit te ontsnappen. Het is mijn meditatie, het is mijn medicijn.”

Delen





Mail de redactie