Is het toeval dat we zoveel dubbelgangers zien in de film? Of is er meer aan de hand?

Posted on by admin

Plots zie je ze weer overal in films en series: dubbelgangers. Natuurlijk, ongewenste én gewenste kopieën van hoofdpersonen komen altijd al voor in de kunsten. En al helemaal in films, van Alfred Hitchcocks Vertigo (1958) tot Jordan Peeles Us (2019). Ze lijken in te spelen op een soort menselijke oerangst. Freud noemde dubbelgangers in 1919 al een voorbeeld van iets unheimlichs; iets bekends wat toch bevreemdend voelt, waardoor de rillingen over de rug lopen. Als ze opduiken in films staan ze vaak voor nakend onheil, hebben ze karaktereigenschappen die de hoofdpersoon wegdrukt en annexeren ze geregeld andermans leven. Is het unheimlich toeval dat film- en seriemakers zich nu weer aangetrokken voelen tot dubbelgangerverhalen? Of is er meer aan de hand?

De voice-over in Johan Grimonprez’ essayfilm Double Take, waarin hij Hitchcock een oudere versie van zichzelf laat tegenkomen, vertelt dat „als je je dubbelganger ontmoet, je hem moet vermoorden. Of hij vermoordt jou.” Dat is ook een centrale plotlijn in de nieuwe blockbuster Mickey 17. Schlemiel Mickey is hierin een ‘expendable’ op een buitenaardse kolonisatiemissie. Hij voert klusjes uit met een hoge sneuvelkans. Omdat zijn data zijn opgeslagen in een futuristische 3D-printer, wordt er als hij sterft simpelweg een nieuwe versie van hem geprint. Als er door een printfout meerdere Mickeys tegelijkertijd zijn, wordt Mickey 17 achternagezeten door nummer 18 én de rest van het ruimteschip: dubbelgangers of ‘multiples’ blijken in onze nabije toekomst bij wet verboden.

In de recente horrorhit The Substance wordt een vijftigjarige filmster en aerobicsinstructeur afgedankt omdat ze ‘te oud’ is. Ze spuit hierop een mysterieuze substantie in waardoor zich een jongere versie van haar lichaam afsplitst. Alleen geniet de afgesplitste, fitte kopie zo van het leven dat ze zich niet houdt aan ‘de afspraken’ die horen bij hun dubbelgangersbestaan. Resultaat: terwijl de dubbelganger floreert, takelt het ‘origineel’ op Dorian Gray-achtige wijze af.

De dubbelganger is niet de echte vijand, maar het kapitalisme dat mensen kopieert

In scifi-serie Severance, waarvan onlangs het tweede seizoen in NRC lyrisch werd besproken, krijgen werknemers van een mysterieus bedrijf een chip ingeplant. Hierdoor weet de versie van hen die op kantoor werkt (de „innie”) niets meer over zijn of haar privéversie (de „outtie”) en omgekeerd. Mensen worden dubbelgangers van zichzelf. Zo kunnen outties leven zonder een seconde mee te hoeven maken van de suffe werkactiviteiten tussen negen en vijf die nodig zijn voor hun onderhoud. Alleen ontstaat er in het innie-kantoor onrust, onder meer door de komst van een rebelse nieuwkomer. Én groeit het besef dat innies die worden ontslagen of met pensioen gaan eigenlijk overlijden: hun herinneringen en gedachten verdwijnen immers.

Aan de oppervlakte lijken deze verhalen te gaan over (ruimte)kolonisatie, schoonheidsidealen of een verknipte werk/privébalans, en ontstaan er conflicten als dubbelgangers een eigen wil krijgen. Hoewel talloze Mickeys zich als makke schapen lieten offeren, wil nummer 17 – misschien doordat er een kabeltje losschoot bij het printen – blijven leven. In The Substance raakt de kopie zo verslaafd aan adoratie dat ze parasiteert op zichzelf, in Severance veroorzaken innies problemen als ze noten op hun zang krijgen.

Het golfje dubbelgangerfilms dat nu over de schermen rolt, wordt pas echt interessant als je uitzoomt naar het echte probleem: niet zozeer kopieën die eigen gevoelens en verlangens ontwikkelen, maar bazen die hoofdpersonen als werkvee behandelen. Zowel in Mickey 17, The Substance als in Severance werken originelen én kopieën voor op woekerwinsten gerichte organisaties die hun personeel behandelen als wegwerp-objecten. De dubbelganger is niet de vijand, maar het kapitalisme dat mensen kopieert, exploiteert en tegen zichzelf en elkaar opzet. Dubbelgangers aller landen: verenigt u.

Related Posts

Met zijn feelgood strijdliederen laat Sam Fender tribunes schudden

Is dit een voetbalwedstrijd? Dat moet haast wel, want waarom staan er anders overal fans in het zwart-witgestreepte shirt van Newcastle United met de clubvlag te wapperen en hun strijdkreet te brullen? Om hun territorium af te bakenen scanderen ze: „TOON ARMY!” waarbij ‘toon’ dialect is voor ‘town’: ‘stadsleger’ dus.

Maar nee, het is wel degelijk muziek waarvoor dit bataljon de Noordzee is overgestoken. Dat krijg je ervan als Sam Fender de Afas Live uitverkoopt. De Britse rockbelofte – en Newcastle United-fan – is een stadionvullend streamkanon die eerder glorieerde op festivals als Glastonbury en als voorprogramma van Neil Young, Bob Dylan en Bruce Springsteen. Vandaar dat de Amsterdamse concertzaal dinsdagavond vol staat met lallende hooligans die elkaar in de armen vallen en liefdevol „shite” en „fokking hell mate” in elkaars oren spugen.

Fender is een mindfuck in meerdere dimensies. Behalve het bewustzijn van plaats („We zijn niet in Engeland, maar in Amsterdam”) schopt hij ook het besef van tijd overhoop („Nee, dit zijn niet de jaren tachtig, het is toch echt 2025”).

Hoopgevende rouwdouwers

Met zijn opengeknoopte houthakkershemd en opgewekte middle-of-the-road-rock lijkt hij een reïncarnatie van hoopgevende rouwdouwers als Bruce Springsteen en Bryan Adams. Het marcherende strijdlied ‘People Watching’ is een kruising tussen ‘Boys of Summer’ van Don Henley en Springsteens ‘I’m on Fire’. De echoënde gitaren, galmende piano-akkoorden, (niet-ironische) saxofoonsolo’s, kitschy kerstbellen en Fenders trillende tenorzang („I hold you in my heart ’til the day I die”) – epischer én eighties’er wordt het niet.

En natuurlijk is de ietwat oubollige instrumental ‘Going Home: Theme of the Local Hero’ van Dire Straits-mastodont Mark Knopfler, waarmee Fender de show begint, ook het clublied van Newcastle United, maar de muziek sluit eigenlijk prima aan bij Fenders eigen oeuvre.

Tijdens de anderhalf uur durende überoptimisme-eredienst regent het gouden confetti en feelgood-momenten. Clubicoon en ultieme goaltjesdief Alan Shearer, die vanaf het balkon meekijkt, wordt op aansporing van Fender door de hele zaal toegezongen. Een extatische, uit de voorste rijen geplukte jonge fan mag met bibberende vingers het nummer ‘The Borders’ meespelen op een akoestische gitaar.

Verzuipen in gezapigheid

Toch is de show zeker niet perfect. Het traag dreinende ‘Crumbling Empire’ verzuipt in gezapigheid en door in ‘Arm’s Length’ zeventien keer „Do you have to know me know me” te stamelen, weet Fender zelfs de gevaarlijkste vandalen nog in slaap te wiegen. De plotselinge pandemiepunk van ‘Howdon Aldi Death Queue’ doet iedereen weliswaar wakker schrikken, maar de panische schreeuwzang („Keep your distance! That’s less than two fucking meters!”) valt dan weer volledig uit de toon.

Fender blinkt echter uit in strijdliederen als ‘Seventeen Going Under’ en ‘Hypersonic Missiles’. Die beginnen met een kaal marcherende vierkwartsmaat en groeien beetje bij beetje uit tot hemelbestormende hymnes die dankzij evangelische jubelkoren à la Coldplay exploderen in stadionknallers. Dan begint de vloer te veren, schudden de tribunes en kan Afas Live niet meer stoppen met schreeuwen. Tot in de parkeergarages, metro’s en treinen blijven de fans onverschrokken doorbrullen: „OH-OH-OH-WOO-OH-WOO-OH!”


Opinie | De EU moet er ook zijn voor de burgers van Servië

De studentenprotesten tegen het corrupte regime van president Aleksandar Vucic in Servië zijn uitgegroeid tot een volksopstand. De protesten kwamen begin november vorig jaar op gang toen een afdak van het treinstation in Novi Sad instortte, nadat het vier maanden daarvoor was gerenoveerd. Gewezen werd op de corruptie waarmee de bouw van het prestigeproject van Vucic gepaard ging die leidde tot vijftien doden.

Wat de zaak nog erger maakte was dat de regering vervolgens haar verantwoordelijkheid ontkende. In plaats van aandacht te geven aan de slachtoffers, waren de media die vrijwel allemaal door het regime worden beheerst, bezig de schuld af te schuiven. Dit veroorzaakte massale protesten waarbij demonstranten hun handen rood verfden: symbool voor het bloed dat aan de handen van de regering kleefde.

Vucic probeerde vervolgens de demonstranten af te schilderen als vandalen. Hij gaf zijn eigen mensen de opdracht om zich voor te doen als demonstranten en het partijbureau van zijn regeringspartij in Novi Sad te bekladden met rode verf. De politie arresteerde hiervoor veertien onschuldige studenten die vreedzaam protesteerden. Ook deze tactiek werd echter door het Servische publiek doorzien, evenals het ontkennen van verantwoordelijkheid voor de renovatie. Het maakte de woede alleen maar groter.

Studenten werden het centrum van de beweging en gingen te voet van stad naar stad om hun verhaal te doen. De protesten groeiden rond de studenten die in het hele land werden voorzien van eten en slaapplaatsen door lokale initiatieven. De studenten eisen dat de regering verantwoordelijkheid neemt voor de tragedie in Novi Sad, dat de studenten die tijdens de protesten zijn gearresteerd niet worden vervolgd, en dat degenen die geweld hebben gepleegd tegen de demonstranten berecht worden.

Zelfverrijking

De huidige protesten in Servië waarbij tienduizenden de straten op gaan, staan niet op zichzelf, maar bouwen voort op een reeks van protesten sinds 2016. Toen was corruptie rond een bouwproject met vastgoedinvesteringen uit de Verenigde Arabische Emiraten in het centrum van Belgrado het strijdpunt, nu gaat het om een infrastructuurproject met investeringen uit China. Deze protestbewegingen richten zich tegen het regime van Vucic dat corrupt en autoritair is en bovendien zijn legitimiteit heeft verloren. De enorme schaal van het protest betekent dat de bevolking van Servië de leugens die Vucic opvoert voor de zelfverrijking van hemzelf en zijn partijgenoten niet meer slikt.

De EU kan via het toetredingsbeleid druk uitoefenen op Servië

Toch gedraagt de Europese Unie zich alsof het ‘normaal’ zaken kan blijven doen met de Servische regering. Bij een debat over de Servische protesten in het Europees Parlement sprak de Eurocommissaris voor Europese uitbreiding, Marta Kos, weliswaar in algemene termen over het recht op vrijheid van meningsuiting en vereniging, maar weigerde ze de Servische regering te beschuldigen van ernstige schendingen van de beginselen van de rechtsstaat.

Sterker nog, de Europese Commissie heeft in december nog aan de Europese Raad geadviseerd om een nieuw cluster van de toetredingsonderhandelingen te openen. Alsof het cluster over de rechtstaat al zo goed als afgesloten is. De EU haalt als reden voor haar handelen steevast de stabiliteit van de regio aan, maar als de protesten iets laten zien, is het dat stabiliteit ver te zoeken is.

Zakendoen met Vucic

Naast de Commissie doen ook de belangrijkste lidstaten binnen de EU, Frankrijk en Duitsland, normaal zaken met Vucic. In juli van vorig jaar kwam de Duitse bondskanselier Olaf Scholz met een vicevoorzitter van de Europese Commissie naar Belgrado om een deal over het mijnen van lithium voor de Duitse auto-industrie te sluiten. En in september sloot de Franse president Emmanuel Macron een deal over de verkoop van Franse Rafale-gevechtsvliegtuigen met Vucic.

Lees ook

In Servië houden de protesten aan: ‘We zien hier in Servië een langzaam oprukkende dictatuur’

De Europese Unie moet het Europese toetredingsbeleid gebruiken om druk uit te oefenen op de Servische regering. De rechtsstaat in Servië is dusdanig aangetast door president Vucic dat er met hem aan het roer geen verdere integratie mogelijk zou moeten zijn. Deze boodschap zou het regime verder ondermijnen, wat geen garantie is voor succes, maar het is tenminste een eerlijk geluid. Op dit moment wordt het gebrek aan een reactie uit de Europese Unie door de Servische burgers gezien als een teken dat Europa toch geen betrouwbare partner is. Dit speelt Vucic in de kaart, aangezien hij het balanceren tussen Oost en West tot kunst heeft verheven.

Het blijven zakendoen met autoritaire leiders zal de Europese waarden van binnenuit uithollen. Als we in Europa de democratie serieus nemen dan moeten we de burgers in Servië ondersteunen in hun strijd tegen de corruptie. We moeten inzien dat alleen verkiezingen niet voldoende zijn om te spreken van een legitieme leider.

De protestbeweging zal de zeer waarschijnlijk snel volgende parlementsverkiezingen zeker niet als eindstation zien. Vucic heeft immers, in lijn met de Hongaarse premier Viktor Orbán, een apparaat gebouwd om verkiezingen te manipuleren. De manipulatie wordt echter steeds moeilijker, gezien de kritische studenten die de protesten leiden.


Column | Ik zie bloed, en dat heb ik vaker

Ben ik een snob? Ik zit in het theater en vermoed van wel. Ik zie een voorstelling van het theatergezelschap Dood Paard. Ik houd van ze, ook al voert hun naam me elke keer terug naar de scène in The Godfather met die afgehakte paardenkop in dat bed (die associatie alleen al zou snobistisch kunnen zijn). Hoe dan ook, ik waardeer Dood Paard zelfs zo dat ik hun voorstellingen geweldig wíl vinden.

Nu spelen ze Lear, naar Shakespeares King Lear, en ik zit gretig in de zaal. Het begint meteen goed: een vracht ouderwetse schoolkaarten zakt het decor in. Prachtig beeld. Dit is het rijk van koning Lear, te verdelen onder zijn drie dochters. Het beslaat de hele wereld, er is genoeg voor iedereen, maar ik weet wat er komen gaat. Lear zet zijn dochters tegen elkaar op: wie het meest van hem houdt, krijgt het grootste stuk. De jongste weigert pluim te strijken, zij verklaart dat ze van haar vader houdt zoals dochters doen en daar laat ze het bij.

Dood Paard ook. De personages zitten statisch op een rijtje – klopt: hun posities zijn onwrikbaar. Alleen Lear, gespeeld door een razende Manja Topper, valt van haar stoel – klopt ook: de machtverdwaasde Lear zit fout. Maar verder… hoe ik ook mijn best doe, en ook al wil ik het niet weten, ik raak van ergernis de draad kwijt.

Een bewerking kan ik hebben, Shakespeare kan tegen een stootje. Schrijver Tom Lanoye katte koning Lear om tot een koningin en haar rijk tot een multinational. Ballerina-actrice Sabine Kupferberg danste Lear als een in haar spijt verstrikte koningin. Bij hen was Shakespeares taal weg, maar het meesterschap van Koning Lear spatte er onmiskenbaar vanaf.

Ook Dood Paard herformuleert de Lear, maar aftands en grof, of het een trui breit met gebruikte wol. Dat doe je niet met Shakespeare, dat kan ik niet uitstaan en ook niet dat Dood Paard me dat aandoet. Ik zie bloed.

En dat heb ik vaker.

Ik hoor een podcastmaker die ik hoog heb zitten, afgeven op Umberto Eco en vooral op diens detectiveroman De naam van de roos. Eco’s associaties noemt hij huiswerk en volgens hem heeft het boek geen clou. Laat hem, zeg ik tegen mezelf, en: je vindt dit altijd een leuke podcast, wind je niet op.

‘Lear’ van Dood Paard.

Foto Sanne Peper

Lukt niet. Eco viel niemand lastig met zijn eruditie, wel schiep hij smikkelend genoegen in curieuze feiten (was huiswerk maar zo leuk). De naam van de roos heeft geen ontknoping? Wél! De moordenaar heeft het gemunt op Aristoteles’ poëtica van de komedie. Die zou de Katholieke Kerk in levensgevaar brengen, net als de gedachte dat Jezus ooit gelachen zou hebben.

En daar moet ik dan weer zo om lachen.

Oh help, Aristoteles. ‘Moeilijk’. Ben ik nou een snob? Ik vind van niet. Maar dat maak ik zelf niet uit, dat bepalen anderen.

Dan maar een snob. Wat dan nog.