Het omgewaaide A-6 kunstwerk ‘De Tong’ staat weer rechtop

De hele avond klinkt er muziek van grote componisten, maar op weg naar de garderobe heeft iedereen nog maar één melodietje in zijn hoofd: ‘Aan de Amsterdamse grachten’. Dat krijg je ervan, als de pianobroertjes Jussen in hun thuisstad een feestje bouwen. Met een bont recital toeren ze deze maand door binnen- en buitenland. Tot het Londense Wigmore Hall aan toe. Maar spelen voor een uitverkocht Concertgebouw blijft toch iets magisch, vertellen ze door de microfoon, voordat ze het publiek trakteren op een virtuoze toegift van Amsterdamse liedjes. Het speelplezier werkt aanstekelijk, zoals altijd bij de Jussens. Er wordt meegeneuried en gebroederlijk heen en weer gewiegd op de podiumtribune.

Als je het Instagram-account van de broertjes volgt, weet je dat er op tournee en in de repetities vaak een hoop lol wordt getrapt. Een klein Amsterdams feestje was zondag misschien al te voorzien. In een filmpje, geschoten tijdens de soundcheck voor het concert, test Lucas Jussen de microfoon vast even uit en zingt een stukje André Hazes voor de nog lege zaal, broer Arthur pakt de begeleiding naadloos op achter een van de twee opgestelde vleugels.

Flinke dosis humor

Hazes mag ’s avonds dan ontbreken in het recital, een concert van de Jussens staat garant voor onvervalst pianoplezier. Jörg Widmann heeft dat goed begrepen toen hij zijn nieuwe werk Bunte Blätter speciaal voor de broers componeerde. Zes karakterstukken met een flinke dosis humor en beeldende titels als ‘Fangspiel’ (tikkertje), ‘Danse macabre’ of ‘Zirkusparade’ waarin de handen lustig mogen rondvliegen over het hele klavier. Elk achter hun eigen vleugel vuren de broers motieven als geweerschoten op elkaar af, jagen de ander op, walsen samen een ijzig walsje. De stukjes beginnen steeds ordentelijk maar belanden voortdurend in chaos. Reuze spannend hoe de Jussens de boel als een gekantelde auto op twee gierende banden telkens nét niet uit de bocht laten vliegen.

Veel gepolijster is Mozarts Sonate KV 521 voor quatre-mains, de opening van het concert, al is de uitvoering van de Jussens er niet minder fysiek om. Arthur veert bijna op bij beklemtoonde noten, Lucas leunt zowat gestrekt achterover om zijn broer de ruimte te geven in een solo. Ze kneden een geaccentueerde, smeuïge Mozart uit de toetsen. In de grote stemmingswisselingen van Robert Schumanns Andante en variaties op. 46 (voor twee piano’s) zijn de broers fijne en uitgesproken gidsen.

Ze voelen zich thuis in muziek uit vele windstreken: vorige week brachten de jongens nog een nieuwe ep uit met dromerige Franse miniatuurtjes. Toch is het niet het Franse repertoire waarin vanavond wordt uitgeblonken. Na al het pianistisch geweld van Widmann blijkt het, ook met een pauze ertussen, een uitdaging om terug te keren naar het impressionistische pastelpalet van Claude Debussy. Van de Six épigraphes antiques verzakken de eerste drie onder een wat al te gewichtige benadering; pas op de helft van de korte cyclus komt er voldoende vloeiing in.

Rachmaninoff

En dan klopt Rachmaninoff al weer aan de deur met zijn Tweede suite voor twee piano’s – terug naar het grote gebaar. In de muziek hoor je duidelijk de invloed van het geliefde Tweede pianoconcert dat de componist tegelijkertijd schreef. De Jussens behouden, met alle registers open, aandacht voor de heerlijk zangerige melodieën in de suite.

Een ander knipoogje naar Rachmaninoff zit aan het slot van de Amsterdamse toegift. Pianist Igor Roma schreef een virtuoze transcriptie van Amsterdamse liedjes voor het Prinsengrachtconcert-optreden van Lucas en Arthur in 2018. Aan het eind klinkt een miniriedeltje uit Rachmaninoffs Derde pianoconcert. De feestelijke reprise kan in het Concertgebouw rekenen op een daverend applaus, al zitten de pianobroers daar voor eigen publiek zelden om verlegen.

Lucas en Arthur Jussen tijdens de uitvoering van de ‘Amsterdam Medley’ op het Prinsengrachtconcert in 2018.

Delen

Mail de redactie

Als je ChatGPT de opdracht geeft een theatertekst te schrijven, dan verwacht je dat er een gemankeerde theatertekst uit rolt. Theatergroep Urland vroeg ChatGPT een theatertekst te schrijven, en dat leverde inderdaad geen meesterwerk op. Toch besloot het trio – bestaande uit acteurs Thomas Dudkiewicz, Marijn Alexander de Jong en Jimi Zoet – het stuk Formerly Known As, dat barst van de clichés en zichzelf eindeloos herhaalt, integraal uit te voeren. Dat vergt vasthoudendheid. Urland zet de tanden op elkaar en voert je met aanstekelijk spelplezier door ChatGPT’s Engelstalige draak van een script.

Dat script spreken de performers overigens niet zelf uit, want ook op auditief vlak zette het collectief AI aan het werk. Met het programma ElevenLabs kloonde het drietal de eigen stemmen. Wat we uit de luidsprekers horen, zijn dan ook geen geluidsopnamen, maar de digitaal gegenereerde stemmen van de performers, die het door ChatGPT geschreven script voorlezen. Dudkiewicz, De Jong en Zoet staan op de speelvloer, als pionnen in een door chatbots geschapen werk, en playbacken mee.

Inhoudelijk ben je getuige van een Droste-effect, want het acteurscollectief gaf AI de opdracht een toneelstuk te schrijven over een acteurscollectief dat AI de opdracht geeft een toneelvoorstelling te creëren. Met zo’n opdracht vraag je AI impliciet om op zichzelf te reflecteren, wat op zich natuurlijk een spannend gegeven is.

Formerly Known As, het stuk waar de chatbot mee op de proppen kwam, verhaalt over een drietal performers dat onder leiding van een vrouwelijke chatbot, genaamd Melpomene, aan een revolutionaire theatervoorstelling werkt. Echoes of Tomorrow, is de ronkende titel van het toneelstuk in het toneelstuk. Het is shockerend in z’n grensverleggendheid, zo krijgen we herhaaldelijk te verstaan, maar waar dit baanbrekende toneelstuk over gaat, wat er te zien of te horen is, wat er kortom precies zo vernieuwend aan is, daarover houdt het stuk je in het ongewisse. Het enige wat we te weten komen over de regiestijl van Melpomene, is dat haar aanwijzingen zich overwegend richten op de symmetrie in het toneelbeeld en het spreektempo van de acteurs.

Gedachte-exercities

De voornaamste zorg die ChatGPT de performers in Formerly Known As in de mond legt, is dat AI hen als kunstenaars overbodig zou maken. Paniekerig zoekt het drietal naar bewijzen van het feit dat menselijkheid bij het scheppen van kunst wel degelijk verschil maakt. In theorie is het stof voor boeiende gedachte-exercities, over de vraag wat kunst tot kunst maakt en, in het verlengde daarvan, over wat de mens tot mens maakt. Artificiële intelligentie imiteert. Dat is hoe het leert. Maar wat als de imitatie straks niet meer van het origineel te onderscheiden is? Hoe onderscheid je überhaupt het echte van het kunstmatige? En in hoeverre zijn we zelf eigenlijk ‘echt’, of ‘origineel’; ook wij ontwikkelen ons immers door te imiteren?

De zorg dat de kopie niet van het origineel te onderscheiden zou zijn, waar de personages zich zo druk over maken, die wordt in Formerly Known As zelf eigenlijk onmiddellijk weggenomen. Zo geavanceerd is ChatGPT duidelijk (nog) niet, dat daar verwarring over zou ontstaan. Het is behoorlijk geestig, hoe het chatbotscript met hoogdravende doch holle frasen diepgang suggereert, en hoe als grapjes bedoelde clausen consequent de plank misslaan. Geruststellend is dat, maar ook wel een beetje voorspelbaar.

De slotmonoloog, die ook niet de originaliteitsprijs wint maar wel meer hout snijdt dan alles wat eraan voorafgaat, formuleert een mogelijk antwoord op de vraag wat echt van kunstmatig onderscheidt. Namelijk: dat zowel leven als kunst hun betekenis zouden ontlenen aan het feit dat we sterfelijk zijn. En dat een ‘kunstwerk’ geschapen door een computer om die reden per definitie al als ‘lijk’ ter wereld komt. Dat is een romantische gedachte, die bij vrijwel iedere technologische ontwikkeling de kop opsteekt, maar het zou kunnen dat er een kern van waarheid in zit. Toch voelt dat uiteindelijk als een te magere bevinding om een avond lang kijken naar zo’n ‘lijk’, hoe grappig ook, te rechtvaardigen.

Delen

Mail de redactie

„Weet je wat het allerbeste is? Niet geboren worden.” Daar is het voor de mensen in het publiek natuurlijk te laat voor – die optie is ze al lang en breed ontnomen. Dan maar door naar de volgende vraag. Weet het publiek wat het op één na beste is? Precies: zo snel mogelijk doodgaan. En dood, dat gaan we gelukkig allemaal. Arthur Schopenhauer – lange baard, witte blouse, zwart giletje, nette broek – kijkt met zijn handen op zijn rug de zaal in. Zijn glimlach oogt opgewekt. Tevreden. Hij wilde de voorstelling „optimistisch beginnen”.

Schopenhauer is het vijfde deel van een door Stefaan van Brabandt geschreven en geregisseerde theaterreeks rond grote filosofen. Eerder deed hij in samenwerking met theatergezelschap Het Zuidelijk Toneel al personen als Simone de Beauvoir en Spinoza herleven op het podium. Nu is het dus de beurt aan de man die onder andere bekend werd door zijn frase ‘Het ergste moet nog komen’.

Uitermate ingenomen

In de monoloog die Van Brabandt schreef voor Schopenhauer (gespeeld door Damiaan De Schrijver), toont de filosoof zich uitermate ingenomen met het feit dat hij meer dan anderhalve eeuw na zijn dood een zaal geïnteresseerden mag toespreken. Het zou tijd worden, vindt Schopenhauer zelf: het grootste deel van zijn leven (1788-1860) wilden maar weinigen naar hem luisteren. En dat terwijl hij, zo roept hij herhaaldelijk, „het wereldraadsel” definitief had opgelost.

Maar luisteren? Ho maar. Om zijn werk gepubliceerd te krijgen moest hij zélf uitgevers benaderen; zélf voor de kosten opdraaien. Respons op zijn boek (De wereld als wil en voorstelling) bleef vrijwel geheel uit. Als begin dertiger probeerde Schopenhauer zijn denkbeelden dan maar aan de man te brengen op de universiteit van Berlijn, waar op dat moment ook concullega Hegel („die blaaskaak!”) filosofie doceerde. Doelbewust roosterde Schopenhauer zijn colleges in op dezelfde tijden als die van Hegel – met als resultaat dat Schopenhauers zalen nagenoeg leeg bleven.

Liefde voor poedels

Van Brabandts tekst laveert knap tussen feiten en anekdotes over het leven van de filosoof en de ideeën waar hij jaren en jaren aan bleef schaven. De voorstelling voelt als het type college waarin je evenveel te weten komt over de te behandelen theorie als over het persoonlijke leven van de docent, omdat die zich soms bewust, soms onbewust, blootgeeft. Schopenhauer vertelt over de moeizame band met zijn moeder, over de suïcide van zijn vader. Over zijn afkeer voor mensen en liefde voor poedels. De verbanden tussen Schopenhauers jeugd, karakter en denkbeelden lees je tussen de regels door.

Daarmee is de bijna anderhalf uur durende monoloog behoorlijk informatiedicht, maar De Schrijver werkt zich er zo soepel en natuurlijk doorheen, dat de voorstelling van begin tot eind vermakelijk blijft. Dat is best een prestatie, want de uitvoering leunt geheel op zijn schouders: hij speelt de voorstelling in zijn eentje in een wel erg sober en stil decor. Maar met zijn pretogen en energie balanceert De Schrijver die schaarste uit. Zijn Schopenhauer is monter, kleinzerig, een tikje megalomaan en (natuurlijk) een overtuigd pessimist.

Juist dat pessimisme schept ook ruimte voor luchtigheid. We lijden allemaal onder het leven, verzucht Schopenhauer. Dus heb medelijden. Heb geduld. „Wees een beetje lief voor elkaar.”

Delen

Mail de redactie