De nieuwe hoofdaanklager van de Amerikaanse hoofdstad Washington DC, Ed Martin, blijkt sinds de inauguratie van Donald Trump intimiderende brieven te schrijven aan Congresleden van de oppositie. De brieven hebben steeds dezelfde opzet. Hij citeert een aanvallende of agressieve uitspraak van het betreffende Congreslid, hij suggereert dat hij een gerechtelijk onderzoek wegens bedreiging overweegt, en eist opheldering binnen enkele dagen.
Uit onderzoek van The Washington Post bleek laatst dat de hoofdaanklager bijvoorbeeld de voorzitter van de Democraten in de senaat, Chuck Schumer, meteen na Trumps inauguratie aanschreef over agressieve opmerkingen die hij vijf jaar geleden (!) privé maakte inzake twee nieuwe leden van het Hooggerechtshof. Uitlatingen waarvoor Schumer destijds openlijk excuses maakte. Hoewel hij ontkende dat zijn woorden („jullie zullen een prijs betalen, jullie weten niet wat jullie over je afroepen”) bedreigend bedoeld waren.
Feit is dat dit soort taalgebruik in het gepolariseerde Amerika al decennia in beide partijen voorkomt. Dus liberale en conservatieve juristen zijn vooral verontrust over de nieuwe hoofaanklager. Om te beginnen is het ongebruikelijk dat iemand met die functie zelf mogelijke verdachten aanschrijft; dat is politiewerk. Maar belangrijker is volgens oud-aanklagers dat de brieven van Ed Martin laten zien dat het hem helemaal niet om mogelijke vervolging gaat. Hij gebruikt zijn justitiële bevoegdheden voor een politiek doel: onderdrukking van de oppositie.
Een omfloerste aanval op de scheiding der machten.
Dat dit geen onzinnige gedachte is, kun je teruglezen in het cv van deze hoofdaanklager. Ed Martin is een fanatieke Trumpaanhanger, overtuigd dat Joe Biden de verkiezingen in 2020 manipuleerde. Martin sprak op 5 januari 2021 een Stop the Steal-manifestatie in Washington DC toe. En nadat de volgende dag Trumpaanhangers het Congres hadden bestormd, trad hij op als advocaat van 6 januari-verdachten.
Nadat Trump hem tot hoofdaanklager van Washington had benoemd, liet Martin er geen gras over groeien. Hij gaf voorrang aan twee zaken: de gratieverlening van alle 6 januari-verdachten en een onderzoek naar de aanklagers die betrokken waren bij hun veroordeling. Je kon zeggen: schaamteloze belangenverlenging in een poging de werkelijkheid op haar kop te zetten. Je kon ook zeggen: dit is moedwillige politisering – ondermijning – van de rechtstaat.
Uitholling
In Europa is de aandacht hiervoor klein. Begrijpelijk. De toekomst van het continent staat op het spel door de toenadering die Amerika zoekt tot Rusland, Trumps vijandige uitspraken over Oekraïne, en zijn veronachtzaming van tachtig jaar Atlantisch bondgenootschap. Evengoed moet niet worden onderschat hoe diep een uitholling van de Amerikaanse rechtstaat Europa kan raken. De EU legt bijvoorbeeld lidstaat Hongarije financiële straffen op omdat de rechtspraak er onvoldoende onafhankelijk is. Dan wordt het lastig als de Unie de ontwikkelingen in de VS blijft negeren. En als het recht van de (politiek) sterkste – niet de kracht van het recht – in de VS bepalend blijft voor het optreden van Justitie, kan die benadering zomaar overwaaien naar dit deel van de wereld. Zo gaat het meestal: wat hier gebeurt, is een paar jaar eerder in de VS gebeurd.
Onderschat ook niet hoe heftig het er nu al aan toegaat. In New York verzamelden aanklagers de laatste jaren overvloedig corruptiebewijs tegen de burgemeester van de stad, de Democraat Eric Adams. De belaagde Adams haalde vorig najaar de banden aan met Trump, en de twee bleken, zeiden ze achteraf, hetzelfde te denken over anti-migratiebeleid.
Na zijn herverkiezing benoemde Trump Emil Bove, eerder zijn persoonlijke advocaat, tot de tweede man op het ministerie van Justitie. En onlangs besloot Bove de strafzaak tegen de New Yorkse burgemeester op te schorten. In een memo aan de hoofdaanklager van New York noemde Bove onder meer als motivatie dat vervolging van Adams Trumps mogelijkheden beperkte om zijn anti-migratiebeleid uit te voeren. Een vervolgingsbeslissing met een expliciet politiek oogmerk.
De politieke, economische en culturele verstrengeling met de VS is niet even af te schaffen
Trumps wereld moest daarna een zware klap incasseren. De New Yorkse hoofdaanklager, de Republikeinse Danielle Sassoon, weigerde de zaak tegen Adams op te schorten en nam ontslag: het draait in dit vak, zei ze, om bewijs, om de wet, niet om een of ander politiek dealtje. En Sassoon is niet zomaar iemand. Zij behoort tot de conservatieve juridische adel van de VS. Zo was ze ruim tien jaar de assistent van de ultraconservatieve opperrechter Antonin Scalia. Uiteindelijk namen met haar zeven andere aanklagers in New York ontslag, vaak via gepeperde brieven.
Bove verdedige bij de rechter zelf zijn besluit. Het interessante was: hij argumenteerde dat een vervolgingsbeslissing op politieke gronden – ‘voor wat hoort wat’ – volmaakt legitiem is. En kort na de zitting schreef Bove een memo aan de medewerkers van het ministerie van Justitie: alle aanklagers dienen de agenda van de president loyaal uit te voeren, anders wacht ontslag. De politisering van opsporing en vervolging als zelfstandig doel.
Ed Martin, Trumps hoofdaanklager in Washington, ging even later verder. Nadat het persbureau AP was geweerd uit het Witte Huis omdat het weigert Trumps naamverandering van de Golf van Mexico over te nemen, schreef Martin op sociale media: „Als juristen van de president zijn wij er trots op te vechten voor de bescherming van zijn leiderschap en zijn we alert op organisaties als AP die weigeren Amerika op één te zetten.” Wie niet gehoorzaamt aan de president vindt Justitie op zijn pad.
In het Amerika van 2025 staat het niet meer vast dat een benadeelde partij, zoals AP, ogenblikkelijk bescherming van de magistratuur krijgt. Toen het persbureau in een kort geding eiste dat zijn volledige toegang tot het Witte Huis wordt hersteld, beaamde de rechter weliswaar dat de ingreep van Trumps regering „problematisch aanvoelt” maar zei hij ook meer tijd nodig te hebben voor een oordeel. Trump vierde het als overwinning.
Ook hier speelde Trumps invloed onmiskenbaar mee. De betreffende rechter, de conservatief Trevor McFadden, werd in 2017 door dezelfde Trump voorgedragen, nadat hij Trumps campagne in 2016 financieel had gesteund. Daarna hielp hij Trump bij antecedentenonderzoek naar kandidaat-ministers. En op een zitting van een strafzaak tegen een 6 januari-verdachte in 2021 bekritiseerde hij Justitie: aanklagers traden harder op tegen de Capitoolbestormers, meende hij, dan tegen bijvoorbeeld Black Lives Matter-demonstranten.
Wraak
De greep die Trump op Justitie wil krijgen, heeft een praktische en ideologische grondslag. De praktische is wraak: onder zijn voorganger liepen er vier strafzaken tegen hem. Eén zaak liep uit op een veroordeling. De vervolgingen illustreren volgens de president dat Justitie hem om politieke redenen aanpakte. (Het bewijs daarvoor ontbreekt overigens.)
De ideologische grondslag is de zogenoemde unitary executive theory, een conservatieve leer die erop neerkomt dat de president onbeperkte bevoegdheden heeft. Op X omschreef Trump het half februari zo: „Hij die zijn land redt overtreedt geen enkele wet.” In een uitwerking hiervan zei Will Sharf, naaste medewerker van Trump, „dat alleen de minister van Justitie en de president namens de VS kunnen verklaren wat de wet is”.
Deze onbegrensde presidentiële macht is in feite wat hier voor Amerikaanse burgers op het spel staat. De rechtstaat of – ook binnen de VS – het recht van de sterkste.
Eén recente ingreep van Trumps mensen illustreert waartoe dit leidt. Het Congres vormde na de kredietcrisis van 2008 een agentschap, het CFPB, dat consumenten beschermt tegen financiële instellingen. Het CFPB is een agentschap dat de belastingbetaler niets kost. Door vooral banken te dwingen onterechte claims op consumenten ongedaan te maken, wist het CFPB volgens eigen opgave 20 miljard dollar voor Amerikanen veilig te stellen.
En het was Trumps begrotingsdirecteur Russel Vought, één van de mensen achter het ultraconservatieve beleidsprogramma Project 2025, die op de tweede zaterdag van februari het CFPB binnenliep, de leiding overnam, en sluiting van het bureau gelastte. Dit handelen is nu onder de rechter. Voorlopig resultaat: een jarenlange wens van Wall Street gerealiseerd, de consumentenbescherming tegen financiële misstanden weggevaagd.
Is uitlevering van Nederlandse verdachten in Amerikaanse strafzaken nog gelegitimeerd?
Nooit eerder is in de VS zo’n vergaande poging gedaan de unitary executive theory te verheffen tot uitgangspunt van het presidentiële handelen. De Amerikaanse rechtstaat schudt op zijn grondvesten.
Kijk intussen naar de types die topfuncties in dit veld krijgen. Minister van Justitie: Pam Bondi, Trumps jurist bij de eerste afzettingsprocedure van het Congres tegen hem. Directeur FBI: Kash Patel, man van complottheorieën die de FBI eerder indeelde bij de deep state. Tweede man FBI: Dan Bongino, conservatieve agitator die Democraten aanduidt als „tuig” en „communisten”. Et cetera.
Al deze mensen kunnen ook relevantie krijgen voor de EU en Nederland. De politieke, economische en culturele verstrengeling met de VS is nu eenmaal enorm. Die is niet even af te schaffen.
En dus is het elementair dat Nederland niet alleen nadenkt over Europese militaire zelfstandigheid, maar ook over een Amerika dat de eigen rechtsstaat ondermijnt, zo niet vernietigt. Is zakendoen met de VS dan nog verstandig? Is uitlevering van Nederlandse verdachten in Amerikaanse strafzaken gelegitimeerd? Kan het Nederlands-Amerikaanse Belastingverdrag voortbestaan? De samenwerking met de FBI en DEA? Met Amerikaanse inlichtingendiensten? Met Amerikaanse wetenschappers?
Geen kwesties die zomaar zijn op te lossen. Maar de aanval op de scheiding der machten is zo vergaand dat een verkenning van de gevolgen in Brussel én Den Haag een urgent vraagstuk zou moeten zijn.
Lees ook
Den Haag en de Onbesuisde Staten van Amerika
