Met de meeste mensen zou je er niet aan moeten denken, maar als je verliefd bent, is een tongzoen hemels. De Franse kus, zoals Engelstaligen het noemen, doet twee mensen versmelten tot een eenheid van liefde waar niets tussen komen kan, zelfs geen broodje kebab. Ik herinner me ten minste dat ik het vlees en het brood en de saus uit zijn mond wilde eten, door zijn tong tussen mijn tanden geschoven alsof ik een kind was en inderdaad, met dat liefdesmaal waren we helemaal terug bij wat volgens sommige wetenschappers de oorsprong van de kus is: premasticatie.
Kinderen die van melk overgaan naar vast voedsel hebben daar enige hulp bij nodig: de ouder kauwt het voedsel fijn en stopt het in de mond van haar jong. Het is een gebruik dat mensen met veel dieren delen: van bonobo’s tot wolven en van vogels tot oorwormen, het gaat ver terug in de tijd.
Toch is de kus, en zeker de tongzoen, bij mensen geen universeel verschijnsel. Er zijn culturen waar verliefdheid heel anders wordt geuit, bijvoorbeeld door een wimperhaar af te bijten. Op andere plekken deden mensen wel aan kussen, maar niet met iedereen. Volgens Herodotus wilden Egyptenaren bijvoorbeeld niet met Grieken zoenen omdat die rundvlees aten en de koe in Egypte een heilig dier was. Had de vader van de geschiedschrijving een blauwtje gelopen, 2.500 jaar geleden?
Het antropologische tijdschrift Sapiens publiceerde in 2015 een onderzoek waaruit bleek dat van meer dan honderdvijftig onderzochte culturen in minder dan de helft gekust werd. Culturen met verschillende sociale klassen kussen meer dan egalitaire culturen van bijvoorbeeld jagers-verzamelaars. In haar boek The Science of Kissing (2011) schrijft Sheril Kirshenbaum dat de Ituri Pygmeeën in Congo wel voedsel voor hun kinderen kauwden maar nooit tongzoenden. Misschien wel juist niet… De oorsprong is te dichtbij om romantisch te lijken.
„Omdat culturen van jagers-verzamelaars als een venster naar samenlevingen uit het verre verleden kunnen dienen, is het redelijk om aan te nemen dat romantisch kussen pas recent in de menselijke geschiedenis is ontstaan”, schrijft Sapiens. De romantische kus komt juist wel weer veel voor bij de poolcirkel volgens hun onderzoek. „Een verklaring hiervoor is dat mensen elkaar graag aanraken. Het is dus mogelijk dat wanneer mensen van top tot teen gekleed zijn in dikke bontjassen, het gezicht en de lippen de enige, of in ieder geval de meest voor de hand liggende, lichaamsdelen zijn die ze kunnen verkennen.” Mmm. Zou het? Binnen blijft al dat bont wellicht niet altijd aan. Toch nog eens kijken naar de wonderschone film Atanarjuat: The Fast Runner (2001), van Zacharias Kunuk.
Misschien is kussen ook zoiets als het alfabet; het schrift is op verschillende momenten op verschillende plekken uitgevonden. Het kan ook weer vergeten worden. Helaas, want tijdens de kebabkus had ik me met iedereen verbonden gevoeld; met alle mensen en heel wat dieren die voor mij kwamen en alle mensen die nog na mij zouden komen; deel van een ononderbroken keten van telkens twee. Kussen voelde als ademen; iets wat vanzelf gebeurt, zij het minder vaak. Maar kussen is aangeleerd, door honderden schilderijen en vooral films. Hollywood leek natuur. Het is toch cultuur.
Een recente theorie zegt dat kussen voorkomt uit insecten uit de vacht verwijderen, zoals apen dat doen. Bij weer een andere theorie of fantasie over de oorsprong van kussen draait het om spiegeling. Een mond zou een echo van een vulva zijn (beide hebben lippen, ja), borsten een echo van billen, tongen een echo van tepels en zoenen een echo van neuken. Een op het eerste gezicht minder romantische theorie of fantasie misschien, maar wel een die uiteindelijk, bij het zoenen, alle deelnemers gelijk maakt. Welke lichaamsdelen elkaar raken doet er minder toe dan dat ze elkaar raken. De sneeuw gesmolten.
Van Vastgoed BV bij Toneelgroep Amsterdam in 1992 naar BV Vastgoed bij Toneelgroep Maastricht in 2025: na 33 jaar speelt Mark Rietman opnieuw een rol in het legendarische vechtstuk van David Mamet. Het stuk werd beroemd als film (Glengarry Glen Ross, ook 1992), dankzij briljant spel van onder meer Al Pacino, Jack Lemmon en Kevin Spacey. De Nederlandse theaterversie van 1992 had zijn eigen acteerkanonnen, onder wie Pierre Bokma, Joop Admiraal, Hajo Bruins en Kees Hulst, en deed niet voor de film onder. Rietman keek zijn ogen uit: „Het was een van mijn eerste rollen. Ik voelde me een beginner.”
In BV Vastgoed worden verkopers op een makelaarskantoor tegen elkaar opgezet door hun baas. Dat leidt tot een bikkelharde strijd, die ze uitvechten met vlijmscherpe dialogen. Verbaal vuurwerk was er ook in het repetitielokaal, waar Johan Doesburg zijn eerste grote regie deed, zegt Rietman. „Het was een apenrotsje. Iedereen was Johan aan het testen. Maar al die testosteron, al die energie, droeg wel bij aan het proces.”
Rietman werkte voor het eerst met Pierre Bokma en was zwaar onder de indruk, vertelt hij na een repetitie bij Toneelgroep Maastricht. „Elke improvisatie van Pierre was een affe eenakter. In een interview zei hij eens dat je altijd tegen de grenzen van je eigen palet aanloopt, want je moet het doen met je lijf, je intuïtie. Maar als hij die grenzen al voelt, wat moeten wij dan, de gewone acteurs?”
Rietman is graag bescheiden, al is hij zelf ruimschoots bezongen en gelauwerd als een van de betere in zijn vak. De 64-jarige acteur won eenmaal de Louis d’Or voor beste acteur van het jaar en werd ook driemaal genomineerd. Als twintiger won hij tv-prijzen voor zijn rol in de tv-serie Oud Geld. En afgelopen november kreeg hij de Paul Steenbergen-penning, die acteurs aan elkaar doorgeven als blijk van waardering, van Eelco Smits. Met zijn nooit eenduidige spel, van vaak ongemakkelijke mannen met een tragische kern, is hij in voorstellingen altijd beeldbepalend. Vorig jaar schitterde hij met Yela de Koning in Antigone en met Jaap Spijkers in Wachten op Godot, producties van Het Nationale Theater, het ensemble waar hij inmiddels vertrokken is.
In de nieuwe BV Vastgoed speelt Rietman de oude verkoper Levine, de arme drommel die het werk aan het einde van zijn carrière niet meer kan bijbenen en voor wie ontslag dreigt. Rietman: „Levine is vergane glorie. Een man uit de tijd van de vaste lijn en de Gouden Gids. Ik hou wel van losers en sjacheraars, en van die wanhoop die je door alles heen ruikt. Maar hij gaat ook als een klassiek-foute man tekeer. Dus de antipathie die hem ten deel valt, is gerechtvaardigd.”
Dat Levine wordt vermalen door ijskoude managers en hun scoringsdrift tekent de bedoeling van Mamet: de keerzijde van het kapitalistisch denken etaleren. Maar gespeeld als komedie, zegt Rietman. „Hoe het wordt gezegd en hoe ze elkaar te lijf gaan, is ook grappig.”
Onder de flonkerende taal zoekt Rietman naar psychologisch houvast. „Levine zegt en passant dat hij een dochter thuis heeft zitten. Ik stel me voor dat zij van hem afhankelijk is. Dat maakt zijn tragiek groter. Al die mannen en vrouwen op dat kantoor zijn egocentrisch. Maar hem gaat het niet alleen om hemzelf.”
Is ouder worden al een kwestie voor je?
„Ik moet eerder beginnen met tekst leren dan vroeger. Dit stuk bevat veel spreektaal en dan heb ik de neiging om het zo ongeveer goed te doen. Maar dan komen er van die duiveltjes in mijn hoofd die zeggen: ‘Dat staat er niet, dat staat er niet’.”
Volgens collega’s ben je veeleisend.
„Vooral voor mezelf. Ik ben voorzichtig met dingen zeggen over anderen. Maar daar ben ik wel een spaarder in. Ik kan soms ontploffen. Dan heb ik net iets te lang gewacht met uitspreken dat het niet de goede kant opgaat. En dan is het boem.
„Iets achter uit de keel zeggen, is niet meer zoals het moet. Dat begrijp ik. In deze voorzichtige tijden wordt zo’n reactie ook meer bevraagd. Ik moet leren eerder mijn mond open te doen.”
Acteur Mark Rietman
Foto Chris Keulen
Gaat dat op je 64ste nog gebeuren? Ik sprak je tweelingzus en vrienden en zij noemen je onder meer een sfinx, iemand die zichzelf niet makkelijk cadeau geeft, en een binnenvetter.
„Dat binnenvetten is niet handig. Dan komt het er te abrupt uit. Ik denk ook, maar dat is zelfrechtvaardiging achteraf, dat een gesprek soms nodig is en dat we er dus iets aan hebben. Maar goed, de toon is zeker te bevragen, soms.
„Vanochtend hadden we hier ook een goed gesprek. Maar dan komt het er toch een soort van aangeblazen bij me uit. Juist omdat ik helemaal niet van conflicten hou.
„Die aversie komt van thuis, denk ik. Mijn ouders hadden veel ruzie en als kind trok ik me daaruit terug. Dat is mijn aanpak: ik fiets er wel tussendoor. Tot het niet meer gaat.”
Komt dat omdat, zoals iemand zei, theater voor jou een zaak van leven of dood is?
„Dat voel ik wel zo. Ik kan niet tegen slecht spelen. Ik kan niet tegen schaamte voor mezelf op het toneel. Ik moet het gevoel hebben dat ik er alles aan gedaan heb.”
Wanneer is er schaamte?
„Bij slecht werk. Wanneer we scherper op elkaar moeten durven zijn. Je moet aardig voor elkaar zijn en respect tonen, maar je moet het ook aandurven om verder te gaan dan het proces aangeeft. Niet in die veiligheid blijven hangen.”
Bij ITA werd grensoverschrijdend gedrag getolereerd in het streven naar grensoverschrijdende kunst. Zijn alle middelen geoorloofd?
„Vind ik wel. In een beschermd proces. Iedereen moet veilig kunnen werken. Maar soms moet je in die veiligheid een onveilig gebied durven opzoeken. Als je als acteur alleen maar veilige grenzen voor jezelf stelt, dan weet ik niet of je dat vak wel moet doen. Want je moet de mens in zijn nakie durven laten zien. In zijn geestelijke nakie.
„Je moet intiem met elkaar durven zijn. En intimiteit kan op allerlei manieren bereikt worden, ook via iets gewelddadigs. Als de afspraken tussen de acteurs maar duidelijk zijn.”
Die onvoorspelbare relatie tussen kalmte en drift zit in veel van je rollen. Put je daarbij uit eigen emoties?
„Zeker. Maar ik speel niet mijn eigen gevoelsleven. Ik heb de motieven van een personage nodig.”
Zien we bij Levine iets van je eigen wanhoop?
„Als ik het goed doe wel. Ik vind het leven wanhopen. Dus dat vind ik leuk om te spelen. Spelen is geen therapie, maar wel een uitlaatklep om die wanhoop te kunnen ventileren.”
Waarom is leven wanhopen?
„Ik vind het een struggle.” Hij is even stil. „Juist om al die dingen waar het toneel over gaat. Relaties. Liefde. Macht. Wat het bestaan is. Je ziet altijd mensen die proberen zin te geven aan hun leven, terwijl ze totaal klem zitten. Dat is een onmogelijke exercitie. Daar moet je naar durven kijken en om kunnen lachen.
„Regisseur Ger Thijs, met wie ik veel heb gewerkt, noemde acteurs het gilde van de wanhoop. Acteurs spelen die wanhoop, waardoor je in de zaal mee kan voelen en kan denken: ‘Ik doe dit toch ietsje beter’, of: ‘Ik begrijp dit’. Die wanhoop vertolken, is het excuus dat ik heb gevonden om te leven.”
‘Ironie is ook wel een leuke levenshouding, vind ik’
Mensen zeggen dat je, buiten het theater, graag op jezelf bent.
„Dat is waar. Ik ben graag alleen. Dat kan ik ook goed. Ik vind mensen ingewikkeld. En mezelf ook.
„Ik ben wel een beetje een pleaser. Ook omdat ik een soort schuchterheid heb om mezelf te geven. Dus ik investeer graag in anderen. Soms te veel. Tot die ander gaat vragen: wie ben jij nou eigenlijk? Dan zeg ik: ik ben niet zoveel. Ik ben die lege huls die op het toneel wanhoop probeert te vertolken.”
Een lege huls? Dat ben je niet echt, toch?
„Nou ja, acteren is mijn leven. Maar daarmee heb ik soms het leven tekort gedaan. Niet dat ik het jammer vind. Het is ook mijn wereldbeeld geworden.”
Heb je dingen buiten het theater?
Hij lacht. “Niet zoveel nee. Ik werk heel graag.”
Rietman: „Ik hoop eerlijk gezegd niet dat ik op mijn vader lijk.”
Foto Chris Keulen
Je doet ook veel tv.
„Dat is bijzaak. Ik doe veel liever theater. Van zo’n doodstille filmset krijg ik ademnood. Het is zo kunstmatig. In het theater ben je samen aan de bal. Ik hou ook niet van de camera, zo dicht op je lip. Daarom speel ik ook liever in de grote dan in de kleine zaal. Omdat het anoniemer is. Dan zitten ze niet zo dicht op dat verzenuwde gezicht van mij.”
Hij buigt zich voorover naar de recorder: „Maar ik doe wel tv hoor. Dus bel me.”
Je bent weer freelancer, na jaren bij Het Nationale Theater van artistiek directeur Eric de Vroedt. Waarom vertrok je?
„Ik heb veel respect voor Eric, voor zijn schrijverschap, zijn gedrevenheid en zijn makerschap. Maar in het repetitielokaal, als de deuren dicht gingen, waren wij eigenlijk al vanaf productie één niet echt een match. Er was altijd spanning. En dat ligt net zoveel bij mij als bij hem.
„Het was alsof mijn afkeurende vader aan de kant zat. Dat is mijn projectie, maar dat genereerde niet de vrijheid en pret die ik nodig heb om te werken.”
Volgens je tweelingzus ga je steeds meer op je vader lijken.
„Vind ik ook. Het is echt verschrikkelijk. Maar dat gebeurt iedereen. Elke zoon gaat op zijn vader lijken, en elke dochter op haar moeder.
„Had ze het over uiterlijk of innerlijk? Het zal wel weer met mijn driftleven te maken hebben. Mijn vader was een driftig mannetje. Enigst kind, verwend. Een ouderwetse zorg-voor-mij-man en ontevreden met zijn leven. Thuis de boel tiranniseren, met agressieve stiltes. Hij had wel humor. Als hij zich goed voelde, kon je met hem lachen. Mijn zus was daar slim in. Die nam vriendinnetjes mee, want dan speelde hij de leuke, charmante vader.
„Mijn vader en moeder hebben eigenlijk hun hele leven op scheiding gestaan. Een scheiding was ook beter geweest voor de kinderen. Ik heb maar één keer gezien dat ze lijfelijk lief voor elkaar waren. Ze woonden ook gescheiden in huis. Zat hij in een eigen kamertje met een kookplaatje, nuffig de afgewezen man te spelen.
„Dus ik hoop eerlijk gezegd niet dat ik op mijn vader lijk. Ik let wel meer op de mensen om me heen, denk ik.”
Je zus noemt je ook zorgzaam. Is dat van je moeder?
„Misschien. Mijn moeder was heel sociaal. En artistiekerig. Ze hield er erg van dat ik wat in de kunsten deed.”
Voedt zo’n jeugd nog je spel?
„Dat verleden heb ik wel geïnternaliseerd. Net als de onmogelijkheid van levenslang bij elkaar zijn. Ik geloof niet dat de mens daar voor gemaakt is.”
Sterkt het je drang naar goed werk?
„Ik vind mezelf helemaal niet goed, maar ik heb wel plezier als ik speel.”
Twijfel je nog aan jezelf?
„Je denkt altijd dat het de laatste keer is dat het lukt. Dat ze je gaan doorzien.”
Dat syndroom heeft een naam.
„Het charlatansyndroom? Natuurlijk heb ik handvaten, ervaring. Maar het is ook verlangen naar iets anders dan wat je in huis hebt. Dat is misschien wat Pierre bedoelde.”
Heb je bevestiging nodig?
„Ja, dat je het samen maakt vanuit een soort kwajongensgevoel. Ik wil een gedeelde humor voelen, een gedeelde ironie.”
Ben je ironisch ingesteld?
„Ik ben ironie. Ik heb het ook met tekst leren. Dan weet ik niet meer hoe je woorden níet ironisch kan laten klinken.
„Ik relativeer alles. Anders verzuip ik. Als ik alles serieus moet nemen, sta ik niet meer op. Ironie is ook wel een leuke levenshouding, vind ik.”
Of is het een masker?
„Mensen kunnen zich afvragen wie je werkelijk bent. Maar je kunt je via ironie ook duidelijk uitspreken. Het kan een masker zijn, maar ik ben ook totaal doorzichtig.”
BV Vastgoed, door Toneelgroep Maastricht. Regie Michel Sluysmans. Première 9 maart, Theater aan het Vrijthof, Maastricht. Tournee t/m 29 mei. Info: toneelgroepmaastricht.nl
Met de meeste mensen zou je er niet aan moeten denken, maar als je verliefd bent, is een tongzoen hemels. De Franse kus, zoals Engelstaligen het noemen, doet twee mensen versmelten tot een eenheid van liefde waar niets tussen komen kan, zelfs geen broodje kebab. Ik herinner me ten minste dat ik het vlees en het brood en de saus uit zijn mond wilde eten, door zijn tong tussen mijn tanden geschoven alsof ik een kind was en inderdaad, met dat liefdesmaal waren we helemaal terug bij wat volgens sommige wetenschappers de oorsprong van de kus is: premasticatie.
Kinderen die van melk overgaan naar vast voedsel hebben daar enige hulp bij nodig: de ouder kauwt het voedsel fijn en stopt het in de mond van haar jong. Het is een gebruik dat mensen met veel dieren delen: van bonobo’s tot wolven en van vogels tot oorwormen, het gaat ver terug in de tijd.
Toch is de kus, en zeker de tongzoen, bij mensen geen universeel verschijnsel. Er zijn culturen waar verliefdheid heel anders wordt geuit, bijvoorbeeld door een wimperhaar af te bijten. Op andere plekken deden mensen wel aan kussen, maar niet met iedereen. Volgens Herodotus wilden Egyptenaren bijvoorbeeld niet met Grieken zoenen omdat die rundvlees aten en de koe in Egypte een heilig dier was. Had de vader van de geschiedschrijving een blauwtje gelopen, 2.500 jaar geleden?
Het antropologische tijdschrift Sapiens publiceerde in 2015 een onderzoek waaruit bleek dat van meer dan honderdvijftig onderzochte culturen in minder dan de helft gekust werd. Culturen met verschillende sociale klassen kussen meer dan egalitaire culturen van bijvoorbeeld jagers-verzamelaars. In haar boek The Science of Kissing (2011) schrijft Sheril Kirshenbaum dat de Ituri Pygmeeën in Congo wel voedsel voor hun kinderen kauwden maar nooit tongzoenden. Misschien wel juist niet… De oorsprong is te dichtbij om romantisch te lijken.
„Omdat culturen van jagers-verzamelaars als een venster naar samenlevingen uit het verre verleden kunnen dienen, is het redelijk om aan te nemen dat romantisch kussen pas recent in de menselijke geschiedenis is ontstaan”, schrijft Sapiens. De romantische kus komt juist wel weer veel voor bij de poolcirkel volgens hun onderzoek. „Een verklaring hiervoor is dat mensen elkaar graag aanraken. Het is dus mogelijk dat wanneer mensen van top tot teen gekleed zijn in dikke bontjassen, het gezicht en de lippen de enige, of in ieder geval de meest voor de hand liggende, lichaamsdelen zijn die ze kunnen verkennen.” Mmm. Zou het? Binnen blijft al dat bont wellicht niet altijd aan. Toch nog eens kijken naar de wonderschone film Atanarjuat: The Fast Runner (2001), van Zacharias Kunuk.
Misschien is kussen ook zoiets als het alfabet; het schrift is op verschillende momenten op verschillende plekken uitgevonden. Het kan ook weer vergeten worden. Helaas, want tijdens de kebabkus had ik me met iedereen verbonden gevoeld; met alle mensen en heel wat dieren die voor mij kwamen en alle mensen die nog na mij zouden komen; deel van een ononderbroken keten van telkens twee. Kussen voelde als ademen; iets wat vanzelf gebeurt, zij het minder vaak. Maar kussen is aangeleerd, door honderden schilderijen en vooral films. Hollywood leek natuur. Het is toch cultuur.
Een recente theorie zegt dat kussen voorkomt uit insecten uit de vacht verwijderen, zoals apen dat doen. Bij weer een andere theorie of fantasie over de oorsprong van kussen draait het om spiegeling. Een mond zou een echo van een vulva zijn (beide hebben lippen, ja), borsten een echo van billen, tongen een echo van tepels en zoenen een echo van neuken. Een op het eerste gezicht minder romantische theorie of fantasie misschien, maar wel een die uiteindelijk, bij het zoenen, alle deelnemers gelijk maakt. Welke lichaamsdelen elkaar raken doet er minder toe dan dat ze elkaar raken. De sneeuw gesmolten.
In mei 2014, vlak voor de Europese verkiezingen, staat Geert Wilders op het plein voor het Europees Parlement in Brussel. Daar zet hij voor het oog van een verzameling cameraploegen zijn schaar in de Europese vlag. Hij knipt een rondje om één van de twaalf sterren, toont het stuk stof aan de pers en kondigt aan dat hij de ster ‘teruggeeft’ aan Nederland. De actie is een symbool voor zijn verlangen om met Nederland uit de Europese Unie te stappen, zegt hij. De sterren op de vlag staan weliswaar niet voor landen, maar dat doet de symboliek van de actie niet teniet.
Ruim tien jaar later, vanaf oktober 2024, demonstreren duizenden Georgiërs tégen de pro-Russische regeringspartij Georgische Droom en vóór toetreding tot de EU. De blauwe Europese vlag met zijn gele sterren wappert bij hun demonstraties als soort wapenschild tegen de waterkanonnen. Ook in Oekraïne is de vlag afgelopen jaren vaak symbool voor onafhankelijkheid van Rusland geweest.
De omgang met de vlag, die in 2025 zeventig jaar bestaat, toont hoe één Europees symbool verschillende betekenissen kan krijgen: voor sommige Europeanen is het een symbool van vrijheid, voor anderen eerder symbool van regels, bureaucratie, of gewoon het merk dat ze tegenkomen op het informatiebord bij een goed onderhouden natuurpark.
En dat beeld kan in het jubileumjaar van de vlag zomaar weer veranderen. De helft van de Nederlanders blijkt op dit moment voorstander te zijn van een Europees leger, nu de EU afscheid moet nemen van de VS als betrouwbare bondgenoot. Al zal er niet snel onder de Europese vlag worden gevochten, het roept wel de vraag op welke betekenis de Europese vlag nu gaat krijgen. Waar komt het ontwerp van de vlag vandaan, en wat betekent hij in de nieuwe politieke werkelijkheid van Europa?
<figure aria-labelledby="figcaption-0" class="figure" data-captionposition="below" data-description="PVV-leider Geert Wilders knipt in 2014 voor het Europees Parlement een ster uit de Europese vlag. ” data-figure-id=”0″ data-variant=”row”><img alt data-description="PVV-leider Geert Wilders knipt in 2014 voor het Europees Parlement een ster uit de Europese vlag. ” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/02/de-europese-vlag-bestaat-70-jaar-hoe-kijken-we-nu-naar-dit-symbool-voor-een-europa.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/02/26155930/data128618237-cc2f3c.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/02/de-europese-vlag-bestaat-70-jaar-hoe-kijken-we-nu-naar-dit-symbool-voor-een-europa-14.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/02/de-europese-vlag-bestaat-70-jaar-hoe-kijken-we-nu-naar-dit-symbool-voor-een-europa-12.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/02/de-europese-vlag-bestaat-70-jaar-hoe-kijken-we-nu-naar-dit-symbool-voor-een-europa-13.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/02/de-europese-vlag-bestaat-70-jaar-hoe-kijken-we-nu-naar-dit-symbool-voor-een-europa-14.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/02/de-europese-vlag-bestaat-70-jaar-hoe-kijken-we-nu-naar-dit-symbool-voor-een-europa-15.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/HZbj4dvTwb1aJtYCKdK9aeuW2IE=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/02/26155930/data128618237-cc2f3c.jpg 1920w”>PVV-leider Geert Wilders knipt in 2014 voor het Europees Parlement een ster uit de Europese vlag.
<figure aria-labelledby="figcaption-1" class="figure" data-captionposition="below" data-description="Demonstranten dragen in 2023 in Tbilisi de EU-vlag met zich mee, terwijl de politie waterkanonnen op hen richt. ” data-figure-id=”1″ data-variant=”row”><img alt data-description="Demonstranten dragen in 2023 in Tbilisi de EU-vlag met zich mee, terwijl de politie waterkanonnen op hen richt. ” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/02/de-europese-vlag-bestaat-70-jaar-hoe-kijken-we-nu-naar-dit-symbool-voor-een-europa-1.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/02/26155931/data128618270-575952.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/02/de-europese-vlag-bestaat-70-jaar-hoe-kijken-we-nu-naar-dit-symbool-voor-een-europa-18.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/02/de-europese-vlag-bestaat-70-jaar-hoe-kijken-we-nu-naar-dit-symbool-voor-een-europa-16.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/02/de-europese-vlag-bestaat-70-jaar-hoe-kijken-we-nu-naar-dit-symbool-voor-een-europa-17.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/02/de-europese-vlag-bestaat-70-jaar-hoe-kijken-we-nu-naar-dit-symbool-voor-een-europa-18.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/02/de-europese-vlag-bestaat-70-jaar-hoe-kijken-we-nu-naar-dit-symbool-voor-een-europa-19.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/nmsg984OHwSI1_NxJPMHvrC9zdw=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/02/26155931/data128618270-575952.jpg 1920w”>Demonstranten dragen in 2023 in Tbilisi de EU-vlag met zich mee, terwijl de politie waterkanonnen op hen richt.
Foto Martijn Beekman, Foto AFP
Europese blauwen
Op het hoogtepunt van de kredietcrisis studeerde kunstenaar Remco Torenbosch (1982) af aan de Willem de Kooning Academie in Rotterdam. Korte tijd later begon hij een onderzoeksproject naar de Europese vlag, beeldmerk van de eurocrisis. Het was een tijd waarin Europese leiders en ministers van financiën avond aan avond op het journaal verschenen met de blauw-met-gele-sterrenvlag achter zich. Het ‘in verscheidenheid herenigd’ blijven, waar de EU zich op voorstaat, was moeilijker dan ooit. En zoals altijd bij crises, moest de unie zich opnieuw uitvinden.
Ondanks de verdeeldheid in de Europese Unie ziet Torenbosch nu, met „Trump 2.0” ook verbroedering in Europa, zegt hij aan de telefoon vanuit Zwitserland. „En dat moet ook wel. Nu Trump zich meer aan de zijde van Poetin dan Europa schaart.” De wens om sterren uit de vlag knippen, zoals Wilders in 2014 deed, lijkt af te nemen.
Voor EU (2011-heden), dat in 2013 genomineerd werd voor de Prix de Rome, vroeg Torenbosch uit elk van de toen nog 28 Europese lidstaten een vlag. Althans: het blauw van de vlag. Het project diende als verkenning van de Europese textielindustrie die ooit floreerde, maar die met het stijgen van de Europese lonen en Europees reguleren van de arbeidsmarkt verhuisde naar lagelonenlanden. Torenbosch, die eerder exposeerde in onder andere het Stedelijk Museum Amsterdam, Kunsthalle Wien en Kunsthaus Zürich, doet in zijn werk onderzoek naar sociaaleconomische en politieke structuren.
De wens om sterren uit de vlag knippen, zoals Wilders in 2014 deed, lijkt af te nemen
De tint Europees blauw is vastgelegd: reflex blue, een mix van cyaan en magenta die iets donkerder en doffer is dan het beroemde ‘International Klein Blue’ dat schilder Yves Klein in 1961 patenteerde.
Digitaal is het Europees blauw niet moeilijk te produceren, zegt Torenbosch. Maar de weverijen in de 28 verschillende lidstaten hebben elk een andere productieproces, en daarmee elk nèt een andere interpretatie van Europees blauw. „De ene is wat groener, andere blauwer.”
Torenbosch ziet de verzameling aan Europese blauwen als een „belichaming van de EU. Je hebt met z’n allen een overeenkomst getekend, en iedereen interpreteert het vervolgens op zijn eigen manier.” Dat is ook, zegt Torenbosch, de enige werkbare manier om die Europese samenwerking uit te voeren. Al werd zijn project, ironisch genoeg, ook een bureaucratische oefening. Torenbosch begon zijn zoektocht naar weverijen in de meeste gevallen bij ambassades. De zoektocht was stroperig, communicatie soms moeizaam.
Het merk ‘Europa’
De Europese vlag is ooit door ambtenaren ontworpen. Arsène Heitz (1908-1989) en Paul Lévy (1910-2002) worden gezien als de makers van de vlag, symbool van de in 1949 opgerichte Raad van Europa. Heitz was beambte bij de postkamer van de raad, Paul Lévy directeur van de pers- en informatiedienst van de raad. Hij overzag het project vlag. „Als Europa zich morgen zal verenigen, heeft het een symbool nodig”, schreef Levy in 1950. „Een symbool waar haar aanhangers zich achter kunnen scharen.” De vlag moest simpel zijn, striking, nieuw, harmonieus. De veertien landen die bij de Raad waren aangesloten namen de vlag zeventig jaar geleden aan, in 1955. De vlag werd dertig jaar later overgenomen door de Europese Gemeenschap en vanaf 1993 (oprichting) door de Europese Unie gebruikt.
Er bestonden voor 1955 al wel Europese symbolen. In het Huis van de Europese geschiedenis in Brussel is een boek tentoongesteld met een voorwoord van Winston Churchill en Paul Henri Spaak, met op de cover een vlag van de Europese beweging: een groene E waar een witte U in grijpt. Die vlag werd niet overgenomen door de raad van Europa, vanwege een gebrek aan emotionele uitstraling.
Ingezonden ontwerpen voor de Europese vlag
Aan de keuze voor de vlag was onder andere een ontwerpwedstrijd vooraf gegaan. De meer dan 150 ingezonden vlaggen zijn opgenomen in het drietalige boekje Rejected designs for the European Flag (2020) en voorzien van een voorwoord van uitgever Jonas von Lenthe van Wirklichkeit Books. Het zijn kleurpotloodtekeningen, soms aandoenlijk knullig, collages, geschilderde ontwerpen. De ingezonden vlaggen kwamen van „over de hele wereld”, schrijft Von Lenthe, maar vooral van mannen uit West-Duitsland en Frankrijk.
In de basis droegen alle ontwerpen het idee uit dat de Europese eenheid het model voor de toekomst was, maar over hoe dat idee gesymboliseerd moest worden, verschilden de inzichten. De behoefte aan een verenigd Europa kwam voort uit verschillende bronnen, schrijft Von Lenthe, en speelde net zozeer bij socialistische verzetsbewegingen als bij conservatieve eurocentrische kringen. De gezamenlijke overtuiging: de Europese natiestaten kunnen alleen onder controle worden gehouden in een unie. Met het invoeren van de vlag werd, aldus Von Lenthe, van ‘Europa’ een merk gemaakt, een begin van een overtuigingscampagne die nog altijd loopt.
Cirkel van twaalf
Het blauw van de Europese vlag lijkt voort te borduren op het blauw van de vlag die de pan-Europese beweging sinds de vroege jaren twintig voerde. De cirkel van twaalf sterren „representeert het Europese volk”, een volk in eenheid en harmonie, aldus de raad. Twaalf, legt Lévy uit in een interview, is het perfecte getal: twaalf maanden, twaalf uren op de klok, twaalf sterrenbeelden, twaalf apostelen, twaalf werken van Herakles.
Het Mariabeeld in de kerk Onze-Lieve-Vrouw van de Wonderdadige Medaille in Parijs zou inspiratie voor de twaalf sterren zijn geweest. Foto Getty Images
De twaalf gele sterren verwijzen niet naar een aantal lidstaten, zoals de sterren in de Amerikaanse vlag dat doen. Arsene Heitz verklaarde in een interview in 1989 dat hij geïnspireerd was door de ‘miraculeuze medaille’, een verbeeltenis van de Maria-verschijningen in Rue du Bac in Parijs waarop Maria is omgeven door twaalf sterren. Dat beeldmotief is ontleend aan het Nieuwe Testament, waarin Maria verschijnt met een ‘krans van twaalf sterren’ op haar hoofd. Europese woordvoerders hebben deze lezing nooit bevestigd.
Een deel van de aantrekkingskracht van de sterren als vlaggenmerk, leek ook van de Verenigde Staten te komen. Die vlag is in moderne Amerikaanse kunst een hardnekkig beeldmotief. In het MoMA in New York hangt Flag (1954-55), een schilderij van Jasper Johns (1930). Vlak nadat de Amerikaanse kunstenaar uit het leger kwam, schilderde hij de Amerikaanse vlag op een collage van kranten. Het is een standaardwerk geworden, opgenomen in de kunsthistorische studieboeken. De Stars and Stripes komt ook in andere werken veel terug: Robert Rauschenberg verwerkte het, net als bijvoorbeeld Sean Scully, Claes Oldenburg, Faith Ringgold, Keith Haring, Barbara Kruger – al gebruiken veel van die kunstenaars de herkenbare beeldtaal van de Amerikaanse vlag vaak juist om de staat van het land te bekritiseren.
Een vroeg ontwerp van de EU-vlag; de Amerikaanse inspiratie is duidelijk te zien.
Open vraag
De Europese vlag is veel minder aanwezig als beeldmotief in moderne kunst. Die vlag is ook veel nieuwer dan de Amerikaanse (1955 tegenover 1766), en niet zo verwoven met het dagelijks leven van Europeanen als de Amerikaanse vlag dat is voor Amerikanen. Na het Brexitreferendum is de vlag door kunstenaar Banksy wel ingezet in een schildering op een muur in Dover. Een metaalwerker staat op een ladder, hij beitelt één van de sterren van de vlag weg. Met zijn hamer slaat hij barsten in het strakke aangezicht van de vlag.
Rond diezelfde tijd begon ook de Nederlandse politiek juist meer waarde te hechten aan de nationale, Nederlandse vlag. Historicus Joost Rosendaal (Radboud Universiteit) opperde in NRC dat dit deels voortkwam uit de steeds grotere rol van de Europese Unie. Alle partijen waren in 2017 vóór, behalve de Partij voor de Dieren: de Nederlandse vlag werd opgehangen in de Tweede Kamer, op initiatief van de SGP en de PVV. De vlag, zo was de redenering, is een „mooi en duidelijk symbool voor de natie”. Het besluit viel samen met een verkiezingscampagne voor het parlement, waarin de ‘Nederlandse identiteit’ een groot vraagstuk was. „De Nederlandse vlag in het parlement is hiervan het natuurlijke vervolg. Alleen… diezelfde Nederlandse vlag staat voor zowat alle partijen symbool voor een ander Nederland”, schreef Bas Heijne in NRC. „Als de vlag in het parlement iets symboliseert, is het de verdeeldheid van de natie.” Prima, die vlag, maar dan wel als „open vraag, uitnodiging tot debat”.
De „open vraag” die de Nederlandse vlag stelt, klinkt nu ook uit de Europese vlag – die niet in de Tweede Kamer hangt. „De Europese vlag is een sterk maar ook maar ook een ambigu symbool”, zegt Remco Torenbosch. Voor Nederlanders, Georgiërs of Duitsers, heeft hij steeds een andere betekenis. Maar de Europese vlag kán volgens hem wel bijdragen aan een gevoel van verbondenheid onder de Europese lidstaten. Misschien is een herinterpretatie nodig, oppert hij. De reden dat hij in zijn installatie van Europese blauwen heeft gekozen voor alleen de kleur in plaats van óók de gele sterren, is om de vlag „te ontdoen van haar christelijke oorsprong en symboliek”. Dan blijft over: „Een monochroom, een blue screen, een vlak om stuk stof waarop iedereen zijn of haar ideeën kan projecteren. Iets wat de EU altijd probeert uit te dragen: „In verscheidenheid verenigd.”
Misschien, zegt Torenbosch, is een „blauw projectiescherm” als symbool van de EU nog niet zo’n slecht idee.
<dmt-util-bar article="4884525" headline="De Europese vlag bestaat 70 jaar. Hoe kijken we nu naar dit symbool voor één Europa?” url=”https://www.nrc.nl/nieuws/2025/02/26/de-europese-vlag-bestaat-zeventig-jaar-welke-betekenis-gaat-het-blauwe-symbool-met-gele-sterren-nu-krijgen-a4884525″>
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data128705027-725ca8.jpg|https://images.nrc.nl/dsPe4QMKIjrWL9xYws1M4QjYZLg=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data128705027-725ca8.jpg|https://images.nrc.nl/qO-icxYlzP0_Izfi_JB2XTk5jqo=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data128705027-725ca8.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data128704959-c20a83.jpg|https://images.nrc.nl/e1B_HelUkbR2ZMonCcH-TuR7Ewk=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data128704959-c20a83.jpg|https://images.nrc.nl/_1EOFGfkumvNFEdeMwEqF4Q19bY=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data128704959-c20a83.jpg)
