Geeft Zelensky toe aan Amerikaanse afpersing? Zes vragen en antwoorden over de grondstoffendeal tussen Oekraïne en de VS

Na weken onderhandelen hebben de Verenigde Staten en Oekraïne een overeenkomst bereikt die de VS in de toekomst toegang verschaft tot de rijke Oekraïense bodemschatten. Aanvankelijk was president Trump uit op volledige terugbetaling van de Amerikaanse steun aan Oekraïne, en meer, maar die eis lijkt van tafel. De deal wordt in Kyiv en Washington gezien als de hoeksteen van de toekomstige betrekkingen tussen de twee landen. Veel blijft echter onduidelijk. Wordt Oekraïne hier afgeperst door Washington, of speelt president Zelensky het spel mee met Trump? Zes vragen over de ‘grondstoffendeal’.

1. Wat is er afgesproken?

De tekst van de overeenkomst tussen Oekraïne en de VS werd woensdagmiddag gepubliceerd door de Europese Pravda, maar kan vermoedelijk tot aan de ondertekening, die vrijdag is gepland in Washington, nog worden aangepast. In grote lijnen zijn dit de afspraken: de VS en Oekraïne richten een gezamenlijk fonds op. Oekraïne stort daarin 50 procent van de toekomstige opbrengsten uit de winning van mineralen uit staatsmijnen en de logistiek en infrastructuur rondom de mijnbouw. Uitgesloten zijn mijnbouwprojecten die al operationeel zijn, bijvoorbeeld die van grote gas- en olieproducenten als Naftogaz en Ukrnafta.

Vanuit dat op te richten fonds, dat door de twee landen gezamenlijk zal worden beheerd, kunnen investeringen gedaan worden in projecten in Oekraïne. Het is onduidelijk welk deel van het fonds naar deze investeringen gaat, en in hoeverre de VS of Amerikaanse bedrijven hiervan zullen profiteren. Details over de eigendomsverhouding en de exploitatie van het fonds moeten in een nieuwe overeenkomst worden bepaald. Volgens de deal hoeven de VS geen veiligheidsgaranties aan Kyiv te geven of de Amerikaanse wapensteun aan Oekraïne voort te zetten, zoals president Volodymyr Zelensky aanvankelijk eiste.

Wat Kyiv terugkrijgt voor toekomstige Amerikaanse inkomsten uit de Oekraïense mijnbouw is vooral verbeterde relaties met president Trump. Volgens de overeenkomst steunt de Amerikaanse regering „de inspanningen van Oekraïne om de veiligheidsgaranties te verkrijgen die nodig zijn om een ​​duurzame vrede te creëren”. Zelensky verklaarde woensdag dat het succes van de deal „zal afhangen van ons gesprek met president Trump”.

2. Hoe is de deal tot stand gekomen?

Kort na zijn terugkeer in het Witte Huis vorige maand liet Trump zijn oog vallen op de kritieke grondstoffen in Oekraïne. Zijn transactionele handelsgeest is een diplomatiek wapen geworden, zoals Trump eerder NAVO-landen die in zijn ogen onvoldoende aan defensie besteden, hard bekritiseerde. Trump wil nu geld zien ter compensatie van de miljarden die de Amerikaanse regering onder president Biden had uitgegeven aan wapensteun, zodat Oekraïne kon overleven na de Russische invasie in 2022.

Begin deze maand deed Trumps minister van Financiën Scott Bessent in Kyiv een ‘openingsbod’ dat erop neerkwam dat Washington 500 miljard dollar (476 miljard euro) kreeg toegezegd uit toekomstige Oekraïense mijnbouwopbrengsten. Dat is bijna vijf keer zoveel als de VS de afgelopen jaren hebben uitgegeven aan wapensteun voor Oekraïne. De waarde van de Amerikaanse steun bedraagt volgens het Kiel Institute for the World Economy 119 miljard dollar (113 miljard euro). Zelensky moest van Bessent binnen een uur tekenen, maar weigerde.

De Oekraïense president Volodymyr Zelensky tijdens zijn ontmoeting met de Amerikaanse speciale gezant voor Oekraïne en Rusland Keith Kellogg in Kyiv op 20 februari 2025.

Veel analisten en diplomaten in Oekraïne, maar ook in Amerikaanse media, omschreven de deal als „afpersing” en „chantage” door een maffiabaas – hoezeer de Amerikaanse regering het voorstel ook presenteerde als een „economisch partnerschap” waarvan beide landen zouden profiteren. Onder Biden is nooit afgesproken dat Kyiv de Amerikaanse militaire en economische steun moest terugbetalen. Laat staan dat het een veelvoud van dat bedrag moest ophoesten tijdens een oorlog tegen een agressor die Oekraïne van de kaart wil vegen. Volgens analisten is dit in de geschiedenis van het Amerikaanse buitenlandse beleid een ongehoorde eis.

In de deal valt weinig te ontdekken waarmee Oekraïne geholpen is. In elk geval bevat de overeenkomst niet de veiligheidsgaranties waar Zelensky om vroeg en die moeten helpen voorkomen dat Rusland na een eventueel bestand – en een paar jaar van herbewapening – opnieuw binnenvalt. De afgelopen dagen heeft Oekraïne de scherpste kantjes van de deal af weten te schaven, zoals de 500 miljard dollar die de VS aanvankelijk eisten. Maar garanties dat Washington Oekraïne zal beschermen tegen verdere Russische agressie geeft Trump niet.

3. Om welke grondstoffen gaat het?

Omdat het akkoord nog moet worden uitgewerkt, is dat onbekend. Er is de afgelopen weken wel veel over gespeculeerd, waarbij ook de nodige spraakverwarring is ontstaan. Aanvankelijk ging het om ‘kritieke grondstoffen’, een term voor mineralen waarvan overheden hebben besloten dat ze onmisbaar zijn én die makkelijk schaars kunnen worden. De VS hebben een lijst met vijftig kritieke grondstoffen, van aluminium tot zirkonium. De lijst van de Europese Unie telt er vierendertig.

Op die lijsten staan ook de zeldzame aardmetalen. Zij worden vaak verward met de kritieke grondstoffen, maar zijn een groep binnen het geheel. De zeldzame aardmetalen zijn zeventien elementen die meestal met elkaar in combinatie in de grond zitten. In tegenstelling tot hun naam zijn ze niet zeldzaam, maar komen ze wijdverspreid voor. Wat ze schaars maakt, is het feit dat ze heel moeilijk van elkaar te scheiden zijn. Hiervoor is zware chemische bewerking nodig, waardoor het moeilijk is om ze op rendabele wijze te winnen.

De Oekraïense bodem bevat veel afzettingen van kritieke grondstoffen, waaronder lithium, mangaan en grafiet. Omdat dit belangrijke bestanddelen zijn van de accu’s voor elektrische auto’s, is de verwachting dat de vraag ernaar de komende jaren sterk zal stijgen. Ook zijn er grote afzettingen van titanium, dat – afhankelijk van de precieze vorm – een breed gebruik heeft, van vliegtuigen tot verfpigmenten.

4. Wat zijn die grondstoffen waard?

Enorme bedragen als 10 en 12 biljoen dollar (11.400 miljard euro) doen de ronde, maar het is onduidelijk waar die op gebaseerd zijn. Feit is dat veel geografische data in Oekraïne nog stammen uit de Sovjettijd en er uitgebreid aanvullend onderzoek nodig is om de bodemschatten precies in kaart te brengen. Hierbij gaat het niet alleen om hun vindplaats, maar ook om de vorm waarin zij in de bodem zitten en dus de vraag welke mijnbouwtechnologie er nodig is om ze te winnen. Gaat het bijvoorbeeld om een open groeve of een ondergronde mijn? Is er chemische bewerking nodig?

Op basis hiervan kunnen mijnbouwbedrijven inschatten of zij het aandurven om een mijn te openen. Vaak gaat het om een investering van honderden miljoenen of miljarden, terwijl de opbrengst hoogst onzeker is. Die wordt immers bepaald door de prijs op de wereldmarkt op het moment dat de daadwerkelijk grondstoffen naar boven komen. Omdat het aanleggen van een mijn al snel vijftien jaar duurt en die onzekerheid dus altijd groot is, zijn mijnbouwers heel selectief in hun locatiekeuzes.

In Oekraïne is bijvoorbeeld geen enkele locatie bekend waarvan zeker is dat de zeldzame aardmetalen er op een rendabele manier te winnen zijn. En als zo’n locatie wel zou bestaan, zou het niet snel een miljardenindustrie worden. Bloomberg schat de wereldwijde productie op maximaal 15 miljard dollar per jaar, het equivalent van twee dagen wereldwijde olieproductie.

Sinds het weekend gaat de ‘deal’ niet alleen om zeldzame aardmetalen of kritieke grondstoffen, maar zijn ook olie, gas en steenkool toegevoegd. Vermoedelijk is ook in het Witte Huis het besef neergedaald dat er misschien wel veel kritieke grondstoffen in Oekraïne zijn, maar dat dit niet betekent dat ze ook voor het oprapen liggen. Trump zei dinsdag: „Het kan een deal van een biljoen dollar zijn. Het kan wat dan ook zijn. Het gaat om zeldzame aardmetalen en andere dingen.” Oekraïne heeft een goed ontwikkelde gassector en beschikt over grote gasvoorraden, al zijn sommige in handen van Rusland gevallen. De bestaande steenkoolmijnen liggen zelfs grotendeels in de door Rusland bezette Donbas-regio.

5. Waarom wil Trump de kritieke grondstoffen hebben, hij is toch tegen de energietransitie?

Inderdaad geeft Trump ruim baan aan de fossiele industrie en heeft hij programma’s voor de groene transitie juist bevroren. Maar kritieke grondstoffen zijn niet alleen belangrijk voor accu’s en windmolens. Ze zijn ook onmisbaar voor digitale technologie (laptops, mobiele telefoons) en bijvoorbeeld voor de wapenindustrie, twee sectoren die wereldwijd alleen maar groeien.

China heeft dit tientallen jaren eerder ingezien dan Europa en de VS en domineert de productieketens van veel van deze grondstoffen. Zo is wereldwijd 90 procent van de zeldzame aardmetalen afkomstig uit China, omdat zij de chemische industrie hebben waarin de elementen van elkaar gescheiden kunnen worden. China kan deze macht inzetten en doet dat soms ook, door middel van exportrestricties. Westerse landen zijn naarstig op zoek naar alternatieve aanvoerketens. Omdat Trump vindt dat Oekraïne bij hem in het krijt staat, is het voor hem vermoedelijk niet meer dan logisch dat het hem in deze vorm betaalt.

6. Welke strategische overwegingen heeft Zelensky om deze deal te tekenen?

Het is evident dat Oekraïne na elf jaar oorlog met Rusland (sinds de annexatie van de Krim) militair gezien niet in de sterkste positie verkeert om eisen te stellen aan de VS. Integendeel: Amerikaanse wapens zijn voor Oekraïne cruciaal om Rusland ook op de lange termijn van zich af te houden. Zelensky zal er alles aan doen om de deur naar Washington open te houden, zelfs nu Trump opzichtig flirt met Rusland. Zelensky weet dat wie Trump bruuskeert, direct uit de gratie raakt. Daar heeft Oekraïne geen enkele baat bij.

Andersom geldt hetzelfde: Trump is uiterst gevoelig voor economische prikkels. Het is niet ondenkbaar dat Zelensky om strategische redenen Trump gunstig wil stemmen door nu economische toezeggingen te doen waar Oekraïne pas op de lange termijn de kosten van zal dragen; het duurt immers jaren voordat een nieuw mijnbouwproject geld oplevert. Zelensky zou erop kunnen gokken dat er in 2029, na Trumps tweede termijn, weer een Amerikaanse president komt die, net als Biden, Oekraïne steunt. Mogelijk ziet de opvolger van Trump in dat Oekraïne bij zijn wederopbouw gebaat is bij economische hulp in plaats van de afbetaling van tientallen miljarden.

Ook kan een overweging van Zelensky zijn dat de Amerikanen zich meer betrokken voelen bij de Oekraïense zaak als Washington directe economische belangen in het land heeft. Met die Amerikaanse belangen kan Kyiv in elk geval schermen als Moskou zijn invasie in Oekraïne voortzet.

Delen





Mail de redactie