Met een heidag op een maandag in hectisch hartje Brussel probeerden de Europese leiders greep te krijgen op een onderwerp dat de EU al verdeelde in vredestijd: defensie. Met een oorlog in Europa en onzekerheid over Amerikaanse steun voor NAVO en Oekraïne is het onderwerp tegelijk veel dringender én complexer geworden.
Aan de ‘brainstormtop’ namen behalve EU-leiders ook NAVO-chef Mark Rutte en de Britse premier Keir Starmer deel. Een formele slotverklaring was er niet – het was immers een heidag. Het defensie-debat bleef dan ook nog enigszins vaag. De leiders hebben de Europese Commissie aanwijzingen gegeven voor een Witboek over defensie dat volgende maand moet verschijnen en dan de basis moet vormen voor besluiten op een reguliere EU-top in juni. Iedereen mocht ideeën op tafel leggen, besluiten vielen nog niet.
De regeringsleiders spraken over drie onderwerpen, zei de voorzitter van de Europese Raad, António Costa na afloop. Ze stonden stil bij de militaire capaciteiten waar Europa een groot tekort aan heeft. Hij noemde luchtverdediging, munitie, raketten, militaire mobiliteit (logistiek) en ondersteunende capaciteit. Het Europese Defensie Agentschap moet die tekortkomingen in kaart brengen, samen met de NAVO. De Europese defensie-industrie moet vervolgens gestimuleerd worden om die tekortkomingen weg te werken. Volgens de Poolse premier Donald Tusk was er aan tafel veel enthousiasme voor een luchtverdedigingsschild voor Europa, dat Polen en Griekenland geopperd hebben. Of daar in juni al over beslist wordt, kon Tusk niet zeggen.
Uiteraard kwam snel de vraag op tafel hoe een sterkere defensie betaald moet worden. Commissievoorzitter Ursula von der Leyen kondigde aan dat de Commissie zal onderzoeken of er in de begrotingsregels, die de EU lidstaten oplegt, ruimte zit om meer schulden toe te staan als die gemaakt zijn omdat er in de krijgsmacht geïnvesteerd is. Ook wil ze de Europese Investeringsbank (EIB) stimuleren om haar interne regels voor defensie-projecten te versoepelen. Ze wees erop dat de EIB nu al op defensie-projecten zit te wachten. Tot slot wil de Commissie het gesprek aangaan met private banken, die zeer terughoudend zijn met investeringen in de wapenindustrie.
Het heikele punt van gezamenlijke schulden noemde Von der Leyen in eerste instantie niet. Maar Costa liet er geen twijfel over bestaan dat ook die omstreden optie door de Commissie onderzocht zal worden voor de financiering van gezamenlijke projecten.
Er is ook een wereld te winnen als de EU-landen beter samenwerken, zei Von der Leyen. Door samen in te kopen en dezelfde eisen aan wapens en materieel te stellen zijn schaalvoordelen te bereiken. De Europese defensiemarkt is van oudsher versplinterd en niet efficiënt omdat elk land zijn eigen plan trok.
De leiders waren het er ook over eens dat ze hun ‘Europe of Defence’ alleen kunnen opbouwen in samenwerking met anderen: met de NAVO, de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk. „De VS zijn onze vriend, onze bondgenoot en partner”, zei Costa. De relatie met de VS heeft wortel geschoten en zal voortbestaan, stelde hij. Maar hij zei ook: „We zullen geen concessies doen als het gaat om onze principes.” De regeringsleiders onderstreepten meermaals dat de hele EU solidair is met Denemarken in de kwestie Groenland.
De dreiging van een handelsoorlog met de VS hing als een donkere wolk boven de bijeenkomst. Het zou een „wrede paradox” zijn, zei de Poolse premier Donald Tusk ,,als in een tijdperk met een directe dreiging van Rusland en Chinese expansie” de bondgenoten EU en VS in conflict verzeild zouden raken.
De noodzaak van Europese defensie-inspanningen kan niemand ontgaan: in het oosten voert Rusland oorlog tegen Oekraïne en zet zijn verhouding met Europa verder op scherp met sabotageacties. In het westen eist de nieuwe president van de belangrijkste bondgenoot VS véél hogere uitgaven van Europa de Amerikaanse steun voor Oekraïne is hoogst onzeker.
Kan de EU de druk van buitenaf eensgezind tegemoet treden? Traditioneel lopen er breuklijnen door club van 27 die gezamenlijk optreden in defensiekwesties lastig maken.
Politieke voorkeuren lopen uiteen. Een kleine minderheid bestaande uit Hongarije en Slowakije schurkt graag tegen Poetin aan en ziet niets in een agressieve Europese houding tegen Rusland. De Baltische landen en Polen investeren veel in defensie en worden juist niet moe om te wijzen op het Russische gevaar en de Europese zwakte. Frankrijk maakt graag werk van Europese soevereiniteit. Duitsland heeft historische smetvrees in militaire kwesties. Het zuiden ziet de Russische dreiging, maar is ook beducht voor terreur uit Noord-Afrika en het Midden-Oosten en geeft verhoudingsgewijs weinig uit aan defensie. En dan is er nog een kleine club landen – Ierland en Oostenrijk – die formeel neutraal zijn.
Daarnaast botsen economische belangen. Landen met een solide financieel-economische basis als Nederland zijn uitermate beducht voor het aangaan van collectieve Europese schulden om defensieprojecten te financieren. Een land als Frankrijk, dat financieel zwakker staat, maar wel een grote defensie-industrie heeft, zou juist profiteren van op de pof gefinancierde inspanningen in Europese defensie.
En dan is er ook nog vaak lastige verhouding tussen de NAVO en de EU. Niet alle EU-landen zijn lid van de NAVO, niet alle NAVO-landen lid van de EU.
De door de VS gedomineerde NAVO zag EU-initiatieven al snel als een trucje van Frankrijk dat altijd al moeite had met de overmacht van de VS in de alliantie. Anderzijds willen de VS graag dat Europa meer uitgeeft aan de krijgsmacht, maar die defensie-euro’s moeten liefst wel in de VS uitgegeven worden. Aan die toch lastige Atlantische verhouding is nu dus een Amerikaanse president toegevoegd die het binnen twee weken heeft aangelegd met NAVO-partner Canada én met NAVO-partner Denemarken. Een gevecht over invoerheffingen met de EU lijkt slechts een kwestie van tijd.
In dat krachtenveld wil het Verenigd Koninkrijk een nieuwe rol spelen. Na de Brits-Europese ijstijd van Brexit-onderhandelingen onder de Conservatieven, zoekt Labour-premier Keir Starmer weer toenadering tot de EU. Als Europa meer wil doen op defensiegebied is het VK, land met een serieus leger én kernmacht, een voor de hand liggende partner. Het VK zou graag meedoen aan Europese defensie-initiatieven, maar een aantal landen, Frankrijk voorop, vindt dat EU-projecten het exclusieve domein van EU-lidstaten moet blijven.
Starmer schetste tijdens een diner met de EU-leiders een aantal terreinen waarop de EU en het VK kunnen samenwerken: het verbeteren van militaire mobiliteit (het snel verplaatsen van grote militaire eenheden door Europa), intensievere samenwerking in missies, samenwerking bij het verdedigen tegen sabotage, de ontwikkeling van militaire technologie en bij wapenproductie. „Fragmentatie zou ons allen verzwakken”, zei hij, aldus persbureaus.
Lees ook
Angst voor Poetin voedt het debat: komt er een Europees miljardenfonds voor de wapenwedloop met Rusland?
