‘Zonder overheersende macht op zee is nog geen enkele grote, moderne oorlog gewonnen. En omgekeerd zijn maar weinig opstanden van kustprovincies succesvol geweest als zij geen slagkracht hadden op zee.” Deze woorden zijn van de gelauwerde Amerikaanse maritiem historicus Samuel Eliot Morison (1887–1976), een verwoed zeiler die tijdens en na de Tweede Wereldoorlog als reserve-admiraal meedraaide bij de marine. Als Morison nog geleefd had, had hij dezer dagen flink wat materiaal kunnen verzamelen voor nieuwe boeken.
Wereldzeeën en waterwegen, die decennialang vooral werden gebruikt voor transit, worden namelijk steeds meer strijdtoneel. Op zee stellen landen hun economische belangen veilig en beschadigen ze die van anderen. Ze leven er hun geopolitieke ambities uit en beslechten er militaire rivaliteiten. Elke dag, bijna, zijn er nieuwe schermutselingen en claims. Hoe meer het internationale regelsysteem verbrokkelt, hoe meer machtshongerige leiders faits accomplis kunnen scheppen op zee. Het is nu of nooit, er zijn amper remmen meer. 2025 wordt een jaar vol maritieme rivaliteit.
De Russische ‘schaduwvloot’ van verouderde, geleaste schepen die Russische olie vervoeren door de Oostzee is maar één indicatie. Steeds vaker trekken die in opdracht van Moskou Europese elektriciteits- en datakabels kapot door met hun ankers over de zeebodem te slepen. Wereldwijd liggen er alleen al 574 telecommunicatiekabels onder internationale wateren; vijftien daarvan werden in 2024 aangelegd. Deze Russische schaduwvloot is bovendien zo aftands dat de olietankers continu in de problemen komen en hun lading dreigen te verliezen – een tikkende ecologische tijdbom. Vorige week zwabberde er weer zo’n schip, onder Panamese vlag ditmaal, tussen de Deense eilanden.
Ook Trumps claims op Groenland en Canada zijn voorbeelden van dit toenemende maritieme wapengekletter. In het Noordpoolgebied warmt het klimaat tweemaal zo snel op als elders. Er zijn nu vaargeulen en visgebieden die er vroeger niet waren. Zeldzame mineralen komen door de smeltende aardkorst binnen bereik. Wie het poolgebied beheerst, kan een strategische slag slaan. Vandaar ook dat Rusland zijn wetenschappelijke onderzoeksstation op Spitsbergen (dat Noors is) steeds verder uitbouwt. Laatst opperde een Russisch parlementslid om er legerbases te openen. Je kunt er donder op zeggen: hoe harder Amerika beslag legt op Groenland, hoe groter de kans dat Rusland Spitsbergen op een dag schaakt.
Ook in de Pacific is de zee een geopolitiek strijdtoneel. China bouwt er regionale hegemonie op, ten koste van andere landen. Al sinds 2000 volgt de Chinese marine een strategie van ‘operaties in verre zeeën’ en bescherming van ‘nieuwe zijderoutes’. Belangrijker nog, China is hard bezig zijn marinevloot te moderniseren om eens de Amerikaanse suprematie te kunnen overtroeven. Waardoor de Amerikaanse marine er ook steeds weer een tand bijzet.
Ten slotte illustreren het Suez- en het Panamakanaal hoeveel macht je kunt hebben als je strategische vaarroutes beheerst. Sinds de Houthi’s in Jemen westerse schepen beschieten, is het verkeer door het Suezkanaal met de helft verminderd. Schepen moeten ver omvaren, zeetransport en verzekeringen worden duurder. Ook het Panamakanaal, waar Trump zijn begerige oog eveneens op heeft laten vallen, is een geopolitieke pion van formaat.
Dit is de wereld anno 2025. In zijn heldere boek Hoogmoed en Onmacht: Geopolitiek en de Europese Unie, een masterclass geopolitiek en Europakunde ineen, voert oud-ambassadeur bij de EU Tom de Bruijn de Amerikaanse legerkapitein Alfred Mahan op. Net als admiraal Morison, maar dan twee generaties eerder, betoogde Mahan dat wie de zeeën beheerst de wereld beheerst. Eilanden kunnen dat het best, redeneerde Mahan: die hoeven geen achterland te verdedigen of hun krachten te verdelen tussen vloot en landleger. Daarom kon Groot-Brittannië een wereldmacht worden.
Gelukkig heeft Europa geen ambitie om zeeën te beheersen. Zich staande houden, zichzelf beschermen tegen zoveel zeeslag is al moeilijk genoeg. Individueel, schrijft De Bruijn, kunnen Europese landen op zee geen noemenswaardige geopolitieke rol spelen. „Alleen gezamenlijk kunnen zij een factor van betekenis zijn.”
Ze kwamen er niet uit, in het Kamerdebat deze woensdag over de val van het kabinet. Wie van de fractieleiders was de volwassene? Geert Wilders nomineerde zichzelf: „Uiteindelijk is het ook volwassen politiek dat je je rug recht houdt en dat je principes hebt.” Blijven zitten was „de laffe, makkelijke manier” geweest. „Ik heb de moeilijke manier gekozen, die veel meer lef vergt.”
Dilan Yesilgöz was het er niet mee eens. Weglopen in deze „ongekend onzekere tijden” was juist „onvolwassen en onverantwoordelijk”. Rob Jetten viel haar bij: „Eigenlijk vinden we, misschien wel samen, dat hij zich als leider van de grootste partij een beetje als een kleuter heeft gedragen.”
Frans Timmermans vond Yesilgöz dan weer onvolwassen. Zij was immers „de architect van dit kabinet”. „Neem verantwoordelijkheid. Dat zou eindelijk eens een beetje volwassen zijn, mevrouw Yesilgöz.” Mirjam Bikker maande Yesilgöz om Wilders uit te sluiten: „Kom op, trek een been bij en word verantwoordelijk!”
De ‘wie is de grootste volwassene’-show onttrok de echte vraag aan het zicht: welke politicus behandelt kiezers eigenlijk nog als volwassenen? In elk geval niet Wilders, die voor zijn kiezers bijna huurbevriezing, een hogere huurtoeslag en een lager eigen risico had geregeld, en het toen tóch belangrijker vond om het leger aan de grens te zetten, al heeft niemand daar concreet iets aan. Asiel was immers „ons belangrijkste punt, waarvoor 2,5 miljoen mensen op mijn partij hebben gestemd”. Over de dure boodschappen, zijn grote campagnethema, hoorde je hem niet meer.
Ook Yesilgöz behandelde kiezers niet als volwassenen. Ze beweerde het eens te zijn met Wilders’ ‘tienpuntenplan’, wat overduidelijk onzin was – er stonden dingen in die juridisch onmogelijk zijn (grenzen sluiten voor asielzoekers, geweldplegers met een dubbel paspoort uitzetten), praktisch onmogelijk (het leger aan de grens zetten, statushouders de azc’s uit sturen maar geen voorrang geven bij sociale huur) of waar de politiek niet over gaat (de beslissing of Syrië weer veilig is). Yesilgöz kletste het recht door te zeggen dat ze de punten had gesteund als uit Wilders’ toelichting was gebleken dat ze ‘konden’. Het is alsof je tegen iemand die beweert te kunnen vliegen zegt: „Eens. Als de zwaartekracht niet bestond, dan kon jij inderdaad vliegen.” Esther Ouwehand (Partij voor de Dieren) vatte mijn gedachten goed samen: „Denkt mevrouw Yesilgöz dat de kiezer op z’n achterhoofd gevallen is?”
Ook de rest van het debat was kinderlijk getoonzet. Het ging weinig over waarden en veel over slachtofferschap: het ging over „de mensen thuis” en „de mensen in de buurten en wijken”, die „onvrede” ervaren, zich zorgen maken over hun portemonnee, en „een boterham willen beleggen voor hun kinderen”. Ik kreeg ineens een hekel aan de mensen thuis, en ik zat nota bene zelf thuis het debat te kijken.
Natuurlijk willen mensen graag genoeg geld hebben om hun leven te leiden, liefst een leuk leven. Ze willen een huis voor zichzelf en hun kinderen. Maar wat ze ook willen, daar ga ik althans van uit, is serieus genomen worden: niet alleen als kiezer maar ook als burger. Wie dat in elk geval trachtte te doen, twee jaar geleden, was Pieter Omtzigt. In het verkiezingsprogramma van Nieuw Sociaal Contract stond expliciet dat dit nieuwe contract tweerichtingsverkeer was. De overheid moest goed besturen, maar van de samenleving werd ook iets verwacht: het „aanvaarden van de rechten, plichten en verantwoordelijkheden die bij democratisch burgerschap horen”. Heel concreet werd dit niet, maar het maakte wel nieuwsgierig: gingen we nu eindelijk als volwassenen behandeld worden?
Helaas, er kwam niks van terecht. De afgelopen anderhalf jaar zijn goed bestuur en goed burgerschap nog verder uit beeld geraakt. Goed besturen betekent berekenbaar zijn: langetermijnplannen maken die uitvoerbaar zijn en niet voortdurend worden gewijzigd. Van de kinderopvang tot de stikstofaanpak, van de spreidingswet tot de Lelylijn, op allerlei vlakken leek het kabinet verwikkeld in een kat-en-muisspel met zichzelf, zonder oog voor de burger.
Die burger, ondertussen, werd naar de mond gepraat maar niet voor vol aangezien. In het Kamerdebat was dat weinig anders. In plaats van hem aan te spreken als een heel mens, met wensen én verantwoordelijkheden, behoeften én een moreel kompas, benaderden de meeste politici hem als een zielig consumentje met een kale boterham in z’n hand. Iemand die alleen in zijn eigen hachje geïnteresseerd is, niet in zaken die het zelf overstijgen.
De campagne zal meer van hetzelfde zijn. Ook nu weer zal de kiezer niet als volwassene behandeld worden. Er zullen halve en hele leugens klinken, en beloftes die niemand kan waarmaken. Het zal niet over moraal gaan, maar wel over „onvrede” in de „buurten en wijken”. Ik heb er weinig zin in. Om Yesilgöz te citeren: „Ik vind dat de mensen thuis wat beters verdienen.”
Of hij de foto’s mag bekijken voor ze in de krant komen? Soms lijkt zijn hoofd zo streng of boos, terwijl hij dat niet is. En wat zit er in dat pakketje? Hij wijst naar een paar velletjes papier met aantekeningen die op tafel liggen. Ja, zegt acteur Jacob Derwig (55), hij houdt van controle. Hij speelde hoofdrollen in een lange reeks toneelstukken, films en series en won veel prijzen en onderscheidingen. Zijn acteerwerk kreeg nooit een slechte recensie – en hij kan dat weten, waarover later meer.
Momenteel speelt hij in de reprise van het door hemzelf bewerkte toneelstuk Verdriet is het ding met veren, daarvoor stond hij met zijn zoon Roman op het toneel met een eigen bewerking van Hamlet, beide geregisseerd door zijn goede vriend Erik Whien. Daarnaast was hij te zien in de televisieserie Elixer en vanaf oktober in de Netflix-serie Amsterdam Empire.
Je vrouw, Kim van Kooten, vertelde dat jij zo verantwoordelijk en correct bent dat je niet eens je fiets buiten het fietsenrek parkeert.
„Ik ben opgevoed met een streng gevoel voor hoe het hoort.”
Door je moeder, de kinderrechter.
„Ja, en dan bedoel ik niet eens het vak dat ze uitoefende, maar eerder de familie waarin zij is opgevoed en hoe ze haar leven heeft geleid. Ze heeft weinig ruimte voor zichzelf genomen. En ze liet mij en mijn zusje hetzelfde parcours doorlopen als zij had gedaan: dezelfde hockeyclub, dezelfde tennisclub, hetzelfde gymnasium. Ik neem haar dat absoluut niet kwalijk, maar ik heb als kind nooit echt nagedacht over de vraag of een ander parcours misschien beter bij mij paste. En daar kwam bij dat mijn moeder het alleen deed, mijn vader verliet het gezin toen ik twee was en verhuisde al snel naar het buitenland voor zijn werk. Ze werkte, ze kookte, ze deed de boodschappen. En haar baan was zwaar. Dus dan denkt een kind sneller: ik ga mijn moeder niet lastigvallen, ik doe gewoon wat er van me wordt verwacht. Dan focus je minder op je persoonlijke ontwikkeling.”
Dat patroon zette zich voort na de middelbare school. Zijn ouders dachten: je gaat studeren, want dat hebben wij ook gedaan. En: je gaat bij een studentencorps, want dat is leuk, daar hebben wij elkaar ook ontmoet. En: je gaat toch wel in dienst? „Het waren allemaal vakjes waarvan ik dacht dat ik ze moest aanvinken. Ik ben niet bij het corps gegaan, maar ik ging wel studeren en ik heb me ook laten goedkeuren voor militaire dienst.”
Totdat hij, drie jaar later, „begon met nadenken”. Hij stopte met zijn studie theaterwetenschap, werd aangenomen op de toneelschool en kwam onder zijn dienstplicht uit met hulp van een advocaat. „Ik zou iets gaan worden wat ik zélf had bedacht. Ik richtte met bevriende acteurs een toneelcollectief op. Maar daarnaast bleef ik toch nog lang doen wat er van me verwacht werd. Ik werd bijvoorbeeld vast acteur bij Toneelgroep Amsterdam [nu ITA] en daar had ik een baas, een artistiek leider, die zei: jij gaat dit doen en je gaat dat doen. Pas toen ik ging freelancen, ik was 44, werd ik echt volwassen. Sindsdien bepaal ik zelf de lijn in mijn leven.”
Tussen ‘Hamlet’ en ‘Verdriet is het ding met veren’ had je een halve dag vrij.
„Ja, maar dit zijn fantastische projecten. En ik heb ook periodes meegemaakt dat ik niet zoveel gevraagd werd, daar werd ik zenuwachtig van. Dan komen er gedachtecirkeltjes als: ze zijn nu wel een beetje klaar met me. Ik leg de lat hoog. Het lastige daarvan is dat ik het heel vervelend vind als iets niet goed wordt. Dat wil ik niet en dus werk ik hard. Maar goed, ik ben nu wel moe en verkouden, dus iets meer rust was waarschijnlijk goed geweest.”
Erik Whien zei dat het moeilijk is om de boog te ontspannen als je al jaren tot de beste acteurs van Nederland behoort.
„Toneel is een kwetsbaar medium. Je vraagt mensen om naar het theater te gaan, een kaartje te kopen en anderhalf uur naar je te luisteren. Als het niet goed is, zien we een deel van hen waarschijnlijk nooit meer terug in het theater. Dat is een raar bewustzijn, een rare verantwoordelijkheid die ik voel.”
Hij vindt het bovendien tijdverspilling om matige dingen te maken, zegt hij. „Dat komt ook door de zware tijd die Kim en ik hadden toen ze ziek was en onze kinderen heel klein waren, en ik van hot naar her ging met soms hele slechte voorstellingen.” Kim van Kooten kreeg tijdens de zwangerschap van hun tweede kind de darmziekte colitis ulcerosa. „Ik moest voor Kim zorgen, en voor onze net geboren dochter Kee. Roman was vier. Ik was als vader thuis gewenst, maar moest ook werken.”
Hij was in dienst bij de Toneelgroep Amsterdam. „In die tijd moest ik de hoofdrol spelen in de voorstelling Naar Damascus, geregisseerd door de net overleden Pierre Audi, die de helft van de tijd niet in Amsterdam was omdat hij ook een opera regisseerde in Hamburg. Het stuk was ondoenlijk moeilijk. Híj moest mij vertellen hoe hij het wilde, maar hij was er niet. En ik dacht alleen maar: ik moet bij mijn gezin zijn. Wat ik dan doe, als tegenreactie, is keihard werken. Om het voor mezelf kloppend te maken dat ik niet thuis ben. Nou, dat ging maar nét goed. Ik ben door die periode nog kieskeuriger geworden. Maar ik merk wel dat ik daardoor wat avontuur van me afhoud.”
Tijdens het repeteren maakt Erik jou soms bewust aan het lachen, zodat je even uit „dat serieuze hoofd” komt.
„Echt?” Hij zwijgt even. „Ik denk dat we nu een beeld aan het schetsen zijn van iemand die overdreven serieus is.” Daarna: „Een regisseur heeft een verantwoordelijkheid voor de sfeer en Erik kan iedereen laten lachen en ontspannen. Dat doet hij ongelooflijk goed. Maar ik hoop dit dat een agendapunt is van hem voor de héle cast.”
In Verdriet is het ding met veren, een toneelbewerking van een boek van Max Porter, speelt Derwig een man die zijn vrouw heeft verloren en met twee jonge jongens achterblijft. Het is een fragmentarisch boek, geschreven in hoofdstukjes vanuit het perspectief van de jongens, van de vader en van een kraai die bij het rouwende gezin in huis komt wonen. In de toneelbewerking van Erik Whien en Jacob Derwig worden de jongens gespeeld door twintigers die terugblikken op de periode na het verlies van hun moeder. De kraai wordt gespeeld door zowel de vader als de jongens.
Het was in het begin niet makkelijk voor je om luid kraaiend over het toneel te springen.
„Als ik naar een soort uitzinnigheid toe moet, moet ik daar stapje voor stapje, dag voor dag naartoe groeien. Ik moet mezelf kunnen geloven. Maar dan nog, zoals bijvoorbeeld gisteravond in Amersfoort, zoom ik soms uit en denk ik: wat sta ik nou toch allemaal te dóén?”
Is dat uitzoomen onontkoombaar?
„Ik denk dat dit elke acteur soms overkomt. Maar misschien zijn mijn antennes over wat er gebeurt in het publiek iets gevoeliger dan bij anderen. Als er vijfhonderd mensen in de zaal zitten, wil ik die allemaal meenemen. Deze voorstelling begint met vertellen, heel rustig. Het publiek moet wennen. Gisteren werd er veel gehoest, precies bij de belangrijke woorden: een hoest, een hoest, een hoest. En dan denk ik: oké, ze hebben nu al vier zinnen gemist, kunnen ze het nog wel volgen? En dan zoom ik dus uit en hang ik boven mezelf en zie ik de situatie. Gisteren was ik moe en zag ik mezelf enorm mijn best doen om te voorkomen dat ik buiten adem raakte. En toen ging ik denken: het publiek is niet mee, ze zitten te kijken van: wat doet die man nou toch allemaal?”
Hoe weet je of het publiek wel mee is?
„Na een tijdje hoorden we geen enkele hoest meer.”
Je naasten zien op het podium een vrijheid bij jou die ze privé niet zo zien.
Ongemakkelijke grinnik. „Ja, wat is vrij? Ben je pas vrij als je jezelf toestaat om ook gedurende de dag als een kraai door het huis te springen? Het is een voorrecht dat je als acteur al die kleuren en al die gekte, slechtheid, woede en diep, diep verdriet mag onderzoeken. Dat ik dat nu al mag doormaken terwijl ik dat niet in mijn eigen leven hoef te doen. Ik heb, denk ik, ook een soort concentratie nodig om de dingen te doen die van mij verwacht worden. Ik heb rust nodig overdag om ’s avonds te kunnen springen, en om bijvoorbeeld voor mijn moedertje te zorgen, die slecht ter been is en net een herseninfarct heeft gehad. Ik moet vaak naar haar toe, veel dingen voor haar doen, die mantelzorg kost me best veel energie. Maar ik kom nu over als een stille, krampachtige man. Dat ben ik niet, ik ben vrolijk en ondernemend. Ja, ook bescheiden en rustig. Maar ik vind het niet vervelend om bescheiden in het leven te staan. Bescheidenheid is een mooie eigenschap.”
Kim ziet dat jij je vaak al na twee zinnen afvraagt waarom je nou nog steeds aan het woord bent.
„Ja, ja. Ik hoef mezelf niet heel lang te horen.”
Je vindt het ook vervelend om naar jezelf te kijken. Is dat niet onhandig in jouw werk?
„Ik acteer vanuit mijn verbeelding. Als ik mezelf ter plekke terug zou zien, zou die hele verbeelding aan gort geslagen worden. Ik zou overal aan gaan twijfelen als ik niet terugzie wat ik probeer te doen. Ik ken verhalen van acteurs die zichzelf nog nóóit hebben teruggezien, zoals Anthony Hopkins. Heerlijk lijkt me dat, omdat je dan altijd kunt geloven in wat je doet.”
Wat zie je als je jezelf dan toch terugziet in een film of serie?
„Alleen maar dingen die tegenvallen. De eerste keer mezelf terugzien is heel zwaar. De tweede keer verdraag ik mezelf beter.”
Kijk je dan puur naar je acteerwerk of ook naar hoe je eruitziet?
„Ook.”
Wat zie je dan?
„Dat is heel privé. Ik zie een hoofd waarvan ik denk: niet het allerknapste hoofd. Of: die ogen, een beetje mwah. Die houding, hmmmm.”
Erik vindt dat je een wonderlijk hoofd hebt, hij kan naar je blijven kijken. Snap je wat hij bedoelt?
„Ja, dat hoor ik vaker. Ik ben het markante hoofd. De getroebleerde intellectueel. De meedogenloze crimineel. De briljante politicus. Ik ben in mijn hele carrière nog nooit gecast als de hunk of de knappe vriend. Sommige mensen zeggen: wat heb je toch een goed hoofd. Zelf denk ik: waarom heb ik zo’n onhandig hoofd?”
Had je liever een hunkhoofd gehad?
„Ja, doe mij maar het hoofd van Cillian Murphy [Ierse acteur uit onder meer Peaky Blinders en Oppenheimer]. Heel eigen, maar ook heel symmetrisch. Er zit geen enkel deukje in zijn huid. De sproetjes zitten allemaal op de juiste plek. Het is een mooi, rustig gezicht om naar te kijken. Als ik eruitzag zoals hij, zou er een heel nieuwe wereld voor me opengaan.”
Jacob Derwig was 28 toen hij doorbrak met zijn rol in Hamlet, uitgevoerd met het voormalige theatergezelschap De Trust, onder regie van Theu Boermans. De voorstelling werd een hit, en Derwig was ineens een bekende naam.
Nu speelde je opnieuw Hamlet, samen met je zoon Roman. De nacht voor de première worstelde je met het besef dat mensen nu ook iets van hém zouden gaan vinden.
„Ja, maar die angst heb ik gedurende het hele repetitieproces gevoeld. Het is onredelijk en niet terecht, maar ik wilde dat dit de ultieme stage voor hem zou zijn en niet een teleurstelling.”
Daar kun je je kind toch niet voor behoeden?
„Nou ja, je kunt zeggen: we gaan dit niet doen.”
Heb je dat overwogen?
„Ik zag het vrij snel als een cadeau. Ook omdat ik dacht: hij kan het, en we hebben Erik, en we hebben mijn kennis over het stuk, ik kan hem dingen uitleggen.”
Dat uitleggen bleek een dingetje, dat deed je te streng.
„Ja, ik moest hem juist géén dingen uitleggen, haha. O man, wat een proces. Ik moest juist alles loslaten.”
Erik dacht van tevoren: ik moet Roman coachen, want hij staat met zijn vader op het podium. Maar hij moest vooral jou coachen.
„Oh, zei hij dat? Ja. Dat had ik ook niet verwacht.”
Wat gebeurde er?
„Het is Hámlet. De rol der rollen. Als je daar als jonge jongen je eerste toneeloptreden mee doet, en je heet Derwig, dan zullen mensen zeggen: nou, maar even kijken of hij inderdaad zo goed is, hij heeft die rol vast gekregen vanwege zijn vader. Of, en dat leek me het allerverschrikkelijkste: ik vond de Hamlet van Jacob beter. En ik zag het ook in een groter geheel: dit is mijn kans, mijn moment, om alles wat hij nog niet kan en weet mee te geven voor de rest van zijn leven. Als een toneelleraar. Vraag me niet waarom.”
Ik had me niet gerealiseerd dat met mijn zoon werken óók een proces van loslaten was
Als een soort stoomcursus.
„Ja, precies. Dat was het natuurlijk niet. Maar zo voelde ik het wel. En ik was ook niet echt voorbereid op… Als je zoon het huis uit gaat, moet je hem loslaten. Maar ik had me niet gerealiseerd dat iedere dag met hem mogen werken óók een proces van loslaten was. Hij moest het zelf uitzoeken, zelf dingen ontdekken. Al na de tweede dag belde hij me op om me dat te vertellen.”
Lukte het loslaten je daarna?
„Meestal wel. De bezorgdheid kon soms ineens heel groot zijn. Ik had het stuk zelf bewerkt, samen met Erik, en die bewerking moest zichzelf ook nog bewijzen. En ik moest zelf ook ingewikkelde dingen spelen.”
Op welke momenten kon je het meest genieten?
„Als we aan het eind van de voorstelling hand in hand klaarstonden voor het applaus en het licht uitging. Dan kon ik hem even in zijn nek knijpen om hem te laten voelen: ik ben er, jíj bent er, je hebt het eind gehaald en je hebt het verschrikkelijk goed gedaan. En als het publiek dan voor hem klapte, hoefden ze voor mij liever niet meer te klappen.”
Je houdt al je hele carrière plakboeken bij over jezelf. Waarom?
„Ik ben ermee begonnen omdat dit een verdomd vluchtig beroep is. Ik begon met ’t Barre land, mijn eigen theatercollectiefje, en natuurlijk gooi je die recensies dan niet weg. Die bewaar je! Wist ik veel dat het succes zou voortduren. Het was tegen de vergankelijkheid in, ook omdat ik in hart en nieren een archivaris ben. Ik hou van lijstjes en van dingen bewaren en van orde, het is gewoon een hobby.”
Hoeveel heb je er nu?
„Zestien. Maar dat moet je afwegen tegen de meer dan 250 plakboeken van Jeroen Krabbé.”
Plak je alles in?
„Interviews, recensies, scènefoto’s, foto’s van achter de schermen. Hoe leuk dat ik die nog heb van de tijd op de Toneelschool, of van mijn eerste voorstellingen! Ik noemde Jeroen Krabbé, want in een interview werd een keer tegen hem gezegd: als je alles inplakt wat er over jou gezegd en geschreven wordt, ben je dus eigenlijk je eigen succes aan het rubriceren. En die zin bleef bij mij zó hangen. Ja, dat is dus wat ik ook doe. Ik ben mijn eigen succes aan het bewaren en aan het bevestigen. En toen dacht ik: misschien wordt het tijd om ermee te stoppen.” Daarna, op nadrukkelijk gearticuleerde toon: „Jeroen Krabbé is een hele aardige man. Dat moet ook gezegd.”
Maar je bent er nog niet mee gestopt.
„Nee, en ik denk eigenlijk ook niet dat ik dat ga doen.”
Het heeft bijna iets kinderlijks dat het voor jou zo belangrijk blijft wat anderen van je vinden.
„Toneelspelen is niks als er geen mensen naar kijken. Ik kan niet zelf een leuke avond hebben en daarna vrolijk in mijn bed gaan liggen als er tachtig mensen boos en geeuwend naar huis zijn gegaan. Ik wil mensen beroeren, ze iets laten meemaken, ze laten lachen, laten huilen, ze over iets laten nadenken. Anders is het nonsens wat ik doe.”
En daar veroorzaakte Geert Wilders een nieuwe breuklijn in de wispelturige wereld van nieuwrechts. De coalitie met drie relatief nieuwe partijen (PVV, NSC, BBB) die in 2023 de naoorlogse politieke orde bijna op de knieën kregen, viel na een jaartje regeren alweer uit elkaar. De radicaal-rechtse PVV liet zijn twee nieuwrechtse bondgenoten, BBB en NSC, beide zwaar beschadigd, in de kou achter. Bedankt en tot ziens.
De VVD, de enige met bestuurlijke ervaring, belandde vanzelf in het kamp van BBB en NSC. Bij de VVD kennen ze Wilders. In 2004 verliet hij ineens de Kamerfractie. In 2012 vloerde hij, als gedoogpartner, al even onverwacht het eerste kabinet van Mark Rutte. En dinsdag blies de PVV-voorman dus het kabinet-Schoof (PVV, VVD, NSC, BBB) op. Zo veroorzaakte hij voor de derde keer in zijn politieke leven een breuk binnen rechts. De stokebrand had weer toegeslagen.
Wilders personifieert de opkomst én het onvermogen van de snelst groeiende stroming in de landspolitiek. Getalsmatig groot genoeg om de dominantie van de naoorlogse orde – de oude volkspartijen – over te nemen. Maar zo diep verdeeld dat die dominantie voorlopig een onbereikbaar ideaal is.
Het bijzondere is ook dat rechts hiermee de voornaamste motor van het dalende vertrouwen in de democratie aan het worden is. Rechtse kiezers, vaak gedreven door migratiekritiek, worden al jaren slecht bediend. Meestal krijgen ze niet wat ze hopen, ook omdat partijen op die flank excelleren in onhaalbare beloften – ‘grenzen dicht’, et cetera.
De drie rechtse coalities van de afgelopen kwarteeuw illustreren dit. Zoals Wilders zijn aanhangers in 2012 en dit jaar op een vroegtijdige breuk trakteerde, zo moesten Pim Fortuyn-aanhangers al in 2002 toezien dat Balkenende I (CDA, LPF, VVD) het nog geen drie maanden uithield. Coalities van traditionele partijen maken de vier jaar vaak wel vol.
Wat rechtse coalities bijzonder maakt: sfeerbederf door beroerde persoonlijke verhoudingen en gebrek aan politieke vaardigheden. Zoals LPF-vicepremier Eduard Bomhoff het geruzie in eigen kring in 2002 dacht te bestrijden met een belletje, zo meende minister Marjolein Faber (Asiel en Migratie, PVV) dat ze klaar met regeren was zodra ze, tot verbijstering van haar ambtenaren, de commando’s van Wilders netjes had uitgevoerd.
Geen zelfbeheersing
Het onderstreept ook dat verkiezingscampagnes – interviews, debatten, stemwijzers – hopeloos achterhaald zijn. Politieke competenties worden nooit getoetst: kan de lijsttrekker verschillen overbruggen, inschikken, buiten het eigenbelang denken?
Nu kan een partijleider straffeloos een masker opzetten – Geert Milders – en als een schappelijke oom naar de overwinning zeilen. Maar het duurde niet lang voordat hij een column op X slingerde waarin beoogd coalitiepartner Pieter Omtzigt een „katholieke gluiperige” houding werd verweten.
Het verklaart ook waarom coalitiepolitiek zo lastig is voor Wilders: hij heeft geen zelfbeheersing. Dat zat ook verweven in de kabinetsval. Eind april, na nieuws over een daling van het aantal nieuwe asielzoekers, was hij nog juichend over het asielbeleid: „De PVV regeert en levert.” Een maand later dreigde het land, zei hij, „één groot azc” te worden. Dus serveerde hij de coalitie af toen het asielbeleid niet meteen stringenter kon worden. Resultaat: een vergrote kans dat een nieuwe coalitie hém afserveert en het asielbeleid minder stringent wordt.
Het was ook verbluffend hoeveel van de politici die in 2023 de deur voor hem openzetten, veinsden dat zijn onvermogen tot samenwerking nieuw is. Alsof ze ineens het licht zagen. „Bij Geert staat de Nederlander niet op één. Bij Geert staat Geert zelf op één”, zei Caroline van der Plas. Terwijl het ging over gedrag van Wilders waarvoor al jaren het begrip aandachtspolitiek in zwang is: politiek die niet draait om moeilijkheden van mensen, maar die moeilijkheden van mensen nodig heeft om de aandacht op de politicus te vestigen.
Als Yesilgöz niet kan kiezen tussen een democraat en een politieke hooligan, loopt niet alleen de VVD een risico
Juist door dat type politiek verdween het afgelopen jaar het evenwicht uit het bestuur. Het weinige beleid dat van de grond kwam was vaak schokkend ondoordacht. Kamerstukken met de diepgang van een tweet. De beste illustratie was de recente huurbevriezing: een Wildersplan dat over het hoofd zag dat 8 euro maandkorting voor een paar miljoen sociale huurders de corporaties tientallen miljarden euro’s voor nieuwbouw uit handen sloeg. (Het werd na de kabinetsval meteen geschrapt.)
Tegelijk schoten de andere grote vraagstukken (stikstof, defensie, energietransitie, klimaat, nationale veiligheid) er vaak bij in, nadat ook Rutte IV vooral stilstond. Nederland werd een bestuurlijke woestijn. Intussen gebruikten coalitiepartijen hun kabinetsdeelname om de eigen achterban te plezieren. Dansen op een vulkaan.
En wat deze week zo ongemakkelijk was: zelfs na de val bleken de meeste grote partijen niet bereid verder te kijken dan het eigenbelang.
Meer stilstand
In een gezond politiek klimaat zou deze kabinetsval reden zijn voor een klassieke manoeuvre: een tussenkabinetje dat verkiezingen voorbereidt en enige grote vraagstukken – laten we zeggen: wonen en defensie – beslissend aanpakt. Tussenkabinetjes hebben zich in het verleden bovendien bewezen als voorbereiding op een moeizame coalitiewisseling, iets dat ook nu onvermijdelijk is. Het was veelzeggend dat geen grote partij dit opperde: ze wilden allemaal meteen naar de stembus. In het debat bleek bovendien dat de twee die nu vermoedelijk tot elkaar veroordeeld zijn, VVD en GL-PvdA, vooral tegenover elkaar staan. Meer stilstand.
Toch sluimert er in GL-PvdA verandering. In Socialisme & Democratiebepleit een Nederlandse diplomaat die in 2023 betrokken was bij het GL-PvdA-verkiezingsprogramma, Michiel Ekkelkamp, „een rigoureus ander vluchtelingenstelsel”: asielaanvragen alleen nog toestaan in vluchtelingenkampen, een stop op irreguliere vluchtroutes, een vluchtelingenquotum, meer hulp aan vluchtelingen in de regio. Hoe men dit ook beoordeelt: het illustreert een behoefte naar inhoudelijke verandering.
Ook in de VVD werken mensen in stilte aan een heroriëntatie – maar voorlopig wil Yesilgöz zelfs de PVV nog niet uitsluiten. Haar lichaamstaal straalt meer weerzin uit tegen Timmermans dan tegen Wilders.
Onder dit gesternte begint de campagne voor de derde Kamerverkiezingen in vier jaar: eigen partij eerst.
Twee jaar geleden bracht Wilders, met NSC en BBB, het klassieke Nederlandse overlegmodel aan het wankelen. Het is na deze week misschien verleidelijk zijn voorkeur voor een vechtdemocratie af te schrijven. Maar bekijk de geschiedenis: deze man geeft zelden op. Vermoedelijk zakt hij de komende tijd in de peilingen, en krijgt hij zijn machtspositie niet snel terug. Dinsdag sprak hij over ‘de ondergang van Nederland’, en zinspeelde erop dat het falen van de PVV is toe te schrijven aan tegenwerking van instituties: ambtenaren, de Raad van State, ‘ongekozen’ rechters. De contouren van zijn nieuwe aanvalslijnen passen in het populistische draaiboek.
En het hele punt is: dat soort aanvallen is kansrijk zolang representanten van de bestaande orde hun rol niet zien. Als Yesilgöz niet kan kiezen tussen Timmermans en Wilders, tussen een democraat en een politieke hooligan, loopt niet alleen de VVD een risico. Dan loopt het hele bestel een risico.
Het is misschien wel het belangrijkste thema dat de komende campagne op het spel staat.
