Vlak na de kerstvakantie hebben sommige leerlingen nog een jetlag van al dat uitslapen, waardoor je als docent extra moet opletten. Ze dolen die eerste dagen van het jaar half comateus door het gebouw, voor je het weet heb je er een omvergelopen en hangt er weer een boze ouder aan de lijn.
Op een zeker moment sjokte ik een gang in waar twee jongens uit de vierde aan het stoeien waren. Eentje had zijn capuchon zo ver over zijn hoofd getrokken, dat hij me onmogelijk kon zien aankomen, hij had nog net genoeg zicht om de graaiende handen van de ander weg te slaan. Ik wilde aan de koffie, het liefst voordat Amerika Groenland had ingenomen, dus in plaats van te vragen of ik erlangs mocht nam ik maar de buitenbocht richting de trap. De Capuchon sprong helaas zelf net achteruit waardoor we alsnog tegen elkaar op botsten en ik de trapleuning moest vastgrijpen om niet naar beneden te denderen.
„Ik bedoelde het niet zo!”, zei hij snel.
„Dat geloof ik best, maar het gebeurde wel”, haperde ik.
„Maar u had toch kunnen zien dat ik u niet kon zien”, riep hij verontwaardigd.
„Bro”, proestte zijn vriend, „doe normaal.”
De jongen zag in dat hij er niet mee wegkwam, giechelde en bood zijn excuses aan.
In de lerarenkamer vertelde ik wat me was overkomen.
„Hij vond dat jíj had moeten zien dat híj je niet kon zien!”, zei de aardrijkskundedocent geïntrigeerd. „Nou wordt-ie helemaal mooi.”
„Ergens snap ik het wel, bepaalde kinderen voelen zich onzichtbaar, is het niet letterlijk, dan wel figuurlijk”, mijmerde de docent filosofie. „Misschien is dat wel de ware volwassenheid, het besef dat je wél zichtbaar bent en daar verantwoordelijkheid voor moet nemen, of je op het minst toe leren verhouden.”
Het was in ieder geval een leermoment. Het is voor sommige bovenbouwers echt een schok dat ze niet meer het voordeel van de twijfel krijgen wanneer ze iets stoms doen.
„En toch”, zei zijn mentrix, „zal hij het niet zo slecht hebben bedoeld.”
„Waarschijnlijk niet” zei ik. „Maar stel nou dat hij dat wel deed, uit een soort nieuwsgierigheid of erger nog, sensatiezucht? Wachten tot het misgaat en kijken wat er dan gebeurt?”
„Zo wil ik niet denken over onze leerlingen”, zei ze zacht. „Dan kan ik dit werk echt niet meer doen.”
Bevrijd worden van de male gaze, daar was het regisseur Halina Reijn met de film Babygirl deels om te doen, legde ze in meerdere interviews uit. Vanaf augustus werd de campagnetrein ingezet om haar derde film – over de succesvolle zakenvrouw Romy Mathis (Nicole Kidman) die alles onder controle heeft en heerst over een robot-automatiseringsbedrijf, maar in haar seksleven juist gedomineerd wil worden – richting een Oscarnominatie te krijgen. Er is redelijk veel om te doen: vrouwen die een orgasme faken, daddyporn kijken, knielen voor een stagiair en melk drinken vanaf een schoteltje omdat een man dat zegt: dat roept zowel enthousiasme als teleurstelling op. En vooral de vraag: is de film nu feministisch of juist niet?
Het is ongetwijfeld een teken des tijds dat er in vrij korte tijd drie opvallende films uitkwamen die iets zeggen over vrouwelijke seksualiteit. Naast Babygirl was dat bijvoorbeeld The Substance, waarin een vrouw na een ongeluk een nieuw product uitprobeert om een betere versie van zichzelf te worden. In Poor Things geniet een vrouw volkomen onbekommerd van seks; wat opvalt aan haar is dat ze het lichaam van een volwassene heeft, waarin het brein van een kleuter is getransplanteerd. En bij alle drie de films werd de vraag gesteld: is dit nu feministisch of juist niet?
The Substance was volgens sommigen antifeministisch omdat hier de horror van ouder worden werd getoond, maar anderzijds kon je hem ook zien als kritiek op botox. Bij Poor Things – van deze drie de enige film die door een man werd geregisseerd – werd de mogelijkheid geopperd of een jonge vrouw die seks als een spelletje bedrijft, niet eerder een mannelijke fantasie is in plaats van een verbeelding van de bevrijding van vrouwelijke seksualiteit.
Is de vraag of deze films nu wel of niet feministisch zijn wel het interessantste wat er over te zeggen valt? Wat namelijk ook opvalt is dat alle drie de films in meer of mindere mate het pad van realisme verlaten. Een futuristisch goedje in The Substance, een operatief aangebracht kinderbrein in Poor Things, of het optreden van de hond in Babygirl: de male gaze wordt onschadelijk gemaakt met een verbeelding die aan het fantastische grenst. Is het vrouwelijke perspectief zo afwijkend dat het een absurdistische laag nodig heeft?
Dat Babygirl een maatschappelijke discussie losmaakt, is natuurlijk goed nieuws en een van de bestaansredenen voor kunst. De film van Halina Reijn heeft tot gevolg dat er nagedacht en geschreven wordt over de positie van de vrouw, zowel in professionele, maatschappelijke als seksuele relaties. Daarbij zegt de aard van die discussies ook iets over de maatschappij. In Amerika wordt het bevrijdende karakter vaak benadrukt, als een film die de orgasmekloof onder de aandacht brengt. In de Nederlandse discussie staat de vraag centraal: waar staat de film als je hem legt langs de feministische meetlat?
Wat Reijn in interviews ook benadrukt, is dat ze „voorbij de schaamte wil gaan, zonder te shamen”. Of dat nou feministisch is of niet, daar gaat het dus niet om, het gaat erom dat je je niet hoeft te schamen voor dingen die je zelf misschien schaamtevol zou vinden. Daarmee lijkt ze zich aan te sluiten bij Gisèle Pelicot, de vrouw die door haar man en zijn vrienden in bewusteloze toestand werd verkracht. Die verklaarde voor de rechtbank dat de schaamte over haar misbruik niet bij de vrouw hoort. Hoewel Reijns hoofdpersoon absoluut geen slachtoffer is in de zin van Pelicot, hebben ze een ding gemeen: ze hebben geen behoefte aan een man om te bepalen hoe de rol van de vrouw zou moeten zijn.
In de wachtkamer van het Arnhemse Evidensia Dierenziekenhuis – geheel toevallig ook om andere redenen in het nieuws – lees ik over een kersvers initiatief in de stad. Arnhemmers mogen post van de gemeente voortaan terugsturen als die onduidelijk is. Wie met een markeerstift de gewraakte passages aangeeft en een foto mailt naar [email protected] krijgt binnen tien dagen een brief terug die wél te begrijpen is.
„Betuttelend”, mompelt een man met labradoodle naast me. Toegegeven, cynisme ligt op de loer. Nóg langer wachten op een antwoord van de gemeente, nodeloos papierwerk. Waarom niet direct een leesbare brief? Toch is dit het hoopvolste nieuws dat ik in weken heb gelezen. Juist in een wereld die met de dag onbegrijpelijker voelt is een gele marker goud waard. Politiek geraaskal, oorlogsmisdaden, geschonden mensenrechten: wat heerlijk zou het zijn om alles retour afzender te sturen, voorzien van een fluorescerend gele streep.
Vannacht nog lag ik wakker na het zien van No other land, de aangrijpende documentaire van de Palestijnse Basel Adra en de Israëlische Yuval Abraham. In de film krijgen families op de Westelijke Jordaanoever een sloopverordening onder hun neus gedrukt, om dan te zien hoe bulldozers hun huis platwalsen. Kinderen kunnen nog net hun school uit vluchten voor die met de grond wordt gelijkgemaakt. En nergens een stift om bezwaar mee aan te tekenen.
De vrouw tegenover me bladert in Border Collie Nieuws. Dit is de hondenwachtkamer
De vrouw tegenover me bladert in Border Collie Nieuws. Dit is de hondenwachtkamer; die voor katten is aan de andere kant van het gangpad. „Brááf”, zegt een vrouw tegen haar Weimaraner. En: „Néé, die andere hond zit ook aan de lijn, die doet niets.” Misschien dat de gemeente Arnhem hier inspiratie kan opdoen. Als er iemand goed is in klare taal dan is het de hondenbezitter.
Ik ben hier voor een interview met veterinair neuroloog Paul Mandigers, expert op het gebied van epilepsie bij honden. Momenteel is hij in Nederland hét aanspreekpunt voor vragen over het mysterieuze weerwolfsyndroom, waarbij honden ineens gaan schuimbekken en angstig janken. Soms leidt het zelfs tot de dood. „Het lijkt op epilepsie, maar is het niet.” De oorzaak ligt zo goed als zeker bij uit China afkomstige ‘kauwbotten’ van gedroogde runderhuid, zegt Mandigers. Mogelijk is daar een gifstof in terechtgekomen – echt moederkoren bijvoorbeeld, een schimmel die op tarwe voorkomt. „De kauwbotten bevatten tarwelijm, maar naar de precieze toedracht is het vooralsnog gissen.” De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit doet onderzoek maar kan nog geen update geven.
Dan maar even langs de gemeente Arnhem. Heldere communicatie begint hier al op de stoep: naast het gemeentehuis staat een wegwijzer met ‘Gelredome 29 minuten’. Woordvoerder Carlo van der Borgt toont enthousiast de nieuwe enveloppen met de tekst „Vindt u deze brief niet duidelijk? Wij schrijven hem opnieuw”. 700.000 brieven worden er per jaar verstuurd. De belangrijkste daarvan worden vooraf gekeurd door een lezerspanel en ambtenaren die twijfelen aan hun taalvaardigheid mogen op kosten van de gemeente een schrijfcursus volgen. „We hebben nog geen mails ontvangen, maar we zijn ook pas één dag bezig.”
Later, in de trein, roept de conducteur: „Dames en heren, het einde is nabij!” Nerveus gelach. Dan, na een lange stilte: „Althans van deze treinreis.”
Iconische gebouwen zijn altijd symbolen van een bepaalde tijdgeest. De Eiffeltoren werd hét ijzeren icoon van de Industriële Revolutie, zoals de kathedralen van vroeger uitdrukten hoe belangrijk religie was in de samenlevingen die ze bouwden. Het fossiele kapitalisme culmineerde voorlopig in de Burj Khalifa in Dubai, een superdeluxe, glimmende wolkenkrabber van ruim 800 meter hoog.
„Maar waar blijft het iconische gebouw voor de nieuwe, duurzame samenleving van de toekomst?”, vraagt Don Ritzen (41) zich hardop af, terwijl hij met een muntthee in de hand uitkijkt over het Amsterdamse IJ vanuit de 100 meter hoge A’DAM Toren. „Terwijl dat wel de shift is die we nu toch echt moeten maken. Hoe krachtig, qua symboliek, kan het zijn als je daar een iconische plek voor creëert die per jaar meer dan een miljoen bezoekers trekt?”
Waar is het gebouw dat tot in de puntjes zo duurzaam is gebouwd dat het een voorbeeld wordt voor de rest van de wereld, vraagt hij zich af. Een gebouw waar mensen massaal naartoe komen om geïnspireerd te raken voor andere, groenere, planeetvriendelijker manieren van leven en werken?
Ja, je hebt natuurlijk groene gebouwen met zelfs bomen en planten op balkons en aan gevels, zoals de ‘verticale bossen’ die de laatste jaren in steden als Milaan, Utrecht en Eindhoven verrijzen. Maar als je goed kijkt naar hoe die worden gebouwd – nog steeds met veel cement en glas – is vooral de buitenkant groen, zegt Ritzen. „En hoewel ze mooi zijn, zijn het geen bezoekersattracties maar woontorens, en kan alleen een selecte groep het zich veroorloven er te wonen.”
Dat moet anders kunnen, dacht hij. Daarom werkte hij de afgelopen vier jaar een plan uit om dan zelf maar zo’n iconisch gebouw voor een duurzame toekomst neer te zetten. Niet dat hij architect is. Of projectontwikkelaar. Of überhaupt ervaring heeft met vastgoed. En, oh ja, hij weet ook nog niet waar het nieuwe gebouw komt te staan, behalve ‘in een grote Nederlandse stad’. „We zijn in gesprek met een aantal steden, waaronder Rotterdam en Zaandam.”
Hoe het eruit komt te zien dan? Dat laat hij bewust open, zodat architecten met een visie kunnen komen.
Rijke families
Tot nu toe haalde hij met zijn onderneming Shift 1,5 miljoen euro op bij investeerders en rijke families. Dat geld gebruikt hij nu onder meer om een wedstrijd onder architecten uit te schrijven, die deze woensdag van start gaat. Met een prijzenpot van 250.000 euro hoopt hij dat de creatiefste gebouwenmakers zich melden. Voor de jury strikte hij al grote namen uit de Nederlandse architectuur, zoals ster-architect Ben van Berkel en de directeur van architectuurmuseum Het Nieuwe Instituut, Aric Chen.
Ritzen zelf maakte de laatste jaren naam als mede-oprichter van de succesvolle start-upincubator Rockstart. Zijn netwerk van financiers en ondernemers gebruikt hij nu om geld op te halen voor zijn plan. Hij verwacht dat pand en inrichting zo’n 250 miljoen euro kosten, en zijn ambitie is dat het gebouw er in 2030 staat. Uiteindelijk wil Shift wereldwijd meer gebouwen neerzetten.
Niet om meteen cynisch te doen, maar is het niet altijd duurzamer om géén nieuw gebouw te bouwen?
„Hoe ga je mensen helpen om in beweging te komen voor een duurzamere wereld? Hoe inspireer je ze tot betere keuzes? Ik geloof heel erg dat een fysieke plek de energie kan geven om dat voor elkaar te krijgen. Een ontmoetingsplek.”
Waarom moet dat een iconisch landmark zijn?
„De klimaattransitie is nogal ingewikkeld: je hebt de energietransitie, plastic, natuur, noem maar op. Om al die onderwerpen een plek te bieden, heb je veel ruimte nodig, en veel mogelijkheden voor inspiratie. Als je serieuze impact wilt maken, moet je zoveel mogelijk mensen inspireren. Laten we beginnen met een miljoen mensen per jaar. Dat kan met een bijzonder gebouw.”
Het gebouw hoeft niet hoog te worden om toch heel iconisch te zijn
Iconische gebouwen staan vaak ook symbool voor macht, groei: meer, meer, meer, hoger, hoger, hoger – niet per se duurzaam.
„Dat is een heel goed punt. Daar hebben we veel discussie over gevoerd, ook met experts en de jury van de competitie. In eerdere presentaties stonden veel plaatjes van bijzonder uitziende torens. Daarmee krijg je de indruk dat het gebouw ook een toren moet worden. We hebben er heel bewust voor gekozen al die plaatjes weg te halen. Want als je een hele hoge toren bouwt à la de Burj Khalifa, is dat totaal niet duurzaam. Als je boven 150 meter komt, gaat de mogelijkheid om duurzaam te bouwen sowieso heel hard omlaag – omdat je dan alleen met staal en cement de constructie goed krijgt. Het gebouw hoeft niet hoog te worden om toch heel iconisch te zijn. Het kunnen één of meer gebouwen zijn, dat staat nog helemaal niet vast. Ik hoop juist op veel creativiteit van de architecten.”
Hoe kun je het geld verdienen dat voor bouw en onderhoud nodig is?
„Er komen als het aan mij ligt géén appartementen en géén kantoren in. Op het moment dat je dat doet, is je prikkel eigenlijk direct om het gebouw te verkopen of verhuren aan de hoogste bieder. Terwijl ik juist wil dat zoveel mogelijk mensen gebruik kunnen maken van die plek – ter inspiratie. Inkomsten moeten van bezoekers komen, en investeerders die het om de impact te doen is, niet om een snelle exit.
„We kunnen toegangsgeld vragen, zoals bij veel andere iconische gebouwen gebeurt. Op het dak van deze A’DAM Toren staat bijvoorbeeld een grote schommel die veel bezoek trekt – het hoeft echt niet moeilijk te zijn. Ik hoop ook op het Bilbao-effect: de bouw van het iconische Guggenheimmuseum leverde die stad en de omgeving uiteindelijk vele malen meer op dan het kostte.
„Er komen ook exposities, over de schoonheid van de aarde, en manieren om ons leven duurzaam in te richten. Het gebouw gaat verhalen vertellen hoe het anders kan: over ondernemers, activisten, mensen die eigenlijk al bezig zijn met een missie die inspireert. En je kan er bijvoorbeeld tijdens je bezoek een carbon footprint-tracker laten uitzoeken wat je eigen aandeel is in de CO2-uitstoot en wat je er zelf aan kan doen.”
Don Ritzen Foto Lars van den Brink
Zit daar niet nog een paradox? Mensen moeten naar het gebouw reizen, en dat doen ze voorlopig niet op de lucht.
„Dat is waar, maar alleen een fysieke plek kan de energie, een gedeelde ervaring en het enthousiasme creëren voor de versnelling die nodig is. En als het goed is, is het eindresultaat van dit bezoek bij de bezoeker dan: holy fuck, er is écht iets aan de hand. En : oké, ik wil wat doen, ik ga aan de slag.
„Als een bezoek leidt tot positiviteit, hoop, energie, en ook wel het besef dat het klimaatvraagstuk reëel en urgent is, kan dat veel goeds in gang zetten. Het draait ook om het creëren van verwondering over wat allemaal mogelijk is, om inspiratie door mensen die het al anders doen, en om hoe mooi de natuur en de aarde eigenlijk zijn.”
Doen musea als Nemo of Naturalis dat niet al een beetje? Die mikken ook op verwondering, ervaring, experiment. Gaat het daarop lijken?
„Misschien tot op bepaalde hoogte wel. De directeur van Nemo zit om die reden ook in onze jury. Maar het wordt wel anders. Het gaat er ook om dat je een beleving hebt van wat iemand drijft, een pionier als Boyan Slat bijvoorbeeld, van The Ocean Cleanup. Hij probeert al het plastic uit de oceanen te halen. Wat voor dingen kun je zelf doen die aansluiten bij de visie van Boyan, zodat je daar onderdeel van kan worden?
„Het gebouw moet mensen in alle aspecten uitnodigen om te denken: wat interesseert mij? Wat doet mij nu het meest? Waar kan ík de meeste impact mee maken? Voor de een zal dat zijn dat hij werk maakt van energie besparen in zijn huis. Voor de ander is dat ontspullen. Of voor weer iemand anders dat hij op zijn werk veel meer bezig wil zijn met duurzaamheid. Het gebouw moet in alles mensen aantrekken, inspireren, aan het denken en aan het werk zetten.
„We lanceren ook een online-platform om verbinding te leggen tussen bijvoorbeeld iemand die best geïnteresseerd is om anders te gaan eten met iemand die waanzinnig vegetarisch kan koken. Of zodat iemand die een regeneratieve boerderij heeft anderen bevlogen kan vertellen hoe je beter zorgt voor de natuur en de bodem.”
We moeten iets geheel nieuws verzinnen, een voorbeeld voor de wereld
Foto Lars van den Brink
Welke reacties krijg je als je een iconisch gebouw wilt bouwen in Nederland in 2025?
„Veel mensen betwijfelen of het me snel gaat lukken. Die zeggen: als het al lukt, duurt het minstens tien jaar. Maar ik denk dan: waarom kan het in godsnaam niet sneller? Daarom gaan we tot nu toe ook buiten traditionele vastgoedbedrijven om. Veel investeerders willen vooral snel hun geld terugverdienen. Ons doel is zo veel mogelijk impact creëren en een bescheiden rendement – dus het geld ophalen kostte me ook meer moeite dan ik had gehoopt. Een deel van de financiering doen we met crowdfunding, waardoor iedereen mede-eigenaar kan worden van het gebouw.
„Je hebt natuurlijk ook een stikstofuitdaging als je nu in Nederland iets wil bouwen. Maar omdat we juist een duurzaam icoon willen maken, wordt dat voor ons geen probleem. We moeten verder denken dan de huidige standaarden voor duurzame gebouwen. Daarom hebben we de jurycriteria op dit gebied opengelaten, zodat architecten er zelf invulling aan kunnen geven. We moeten iets geheel nieuws verzinnen, een voorbeeld voor de wereld, om een beweging te creëren die wél de goede kant op gaat.”
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data126629968-307da4.jpg|https://images.nrc.nl/QLYZ5KO9XW0GOevgkOuAAb0j3Cw=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data126629968-307da4.jpg|https://images.nrc.nl/vkixc7u4w_-oYNcJ2ayU6M9cR_c=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data126629968-307da4.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data126629974-19fc0b.jpg|https://images.nrc.nl/8hlOik-Jghhjf_-5X6vfU0baKfU=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data126629974-19fc0b.jpg|https://images.nrc.nl/FujbuR_EUQgcd7DHd_u5Ajy_6-o=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data126629974-19fc0b.jpg)
