Het nieuwe oud

Het bleef een groot dilemma. Kijk: het voordeel van een fietshelm is dat je minder makkelijk sterft in het verkeer. Maar het nádeel van een fietshelm – hoe zal ik het uitleggen? Journalist Tom Staal deed een poging in Goedemorgen Nederland (WNL). Hij wapperde met zijn armen naar presentatrice Welmoed Sijtsma en zei: „Als jij, als blonde vrouw… in de lente… met je lentejurkje…” Zijn armen hadden nu bijna overal heen gewapperd, zoals de armen van Tom Staal altijd lijken te doen. Omhoog, omlaag; naar voor, naar achter. Je vergeet soms haast te luisteren naar wat hij ondertussen probeert te vertellen. Maar het ging dus over het hypothetische scenario waarin Sijtsma ergens heen fietste in een lentejurkje. „Dan moeten die blonde haren wápperen, toch?” „Ja”, zuchtte Sijtsma. „Maar als ik onderuit ga, wil ik ook graag nog een hoofd.” „Mja”, deed Staal. „Dat is ook weer waar.” Dilemma’s, dilemma’s.

Woensdag lanceerde de overheid de campagne ‘Zet ’m op’, die fietsers moet stimuleren een helm te dragen. Traumachirurgen blij, opiniemakers geprikkeld. ’s Avonds wapperden de armen van Staal opnieuw; nu op SBS6 achter de desk van Nieuws van de dag (er lijkt een directe verbinding op gang te zijn gekomen tussen WNL en Talpa). Daar werd het fietshelmitem dunnetjes overgedaan. Presentator Thomas van Groningen en zijn gasten kregen ieder zo’n helm toegeschoven, al zette niemand ’m ter plekke op. De ene helft wilde niet en de andere helft had een te groot hoofd. „Opnieuw een betuttelcampagne van de overheid”, had Van Groningen het onderwerp ingeleid: „We moeten allemaal een fietshelm op gaan zetten.” Verder ging een Telegraaf-columnist uitleggen hoe de naamsverandering van de Amstelveense Michiel de Ruyter School een aanval was op de Nederlandse cultuur, zei Van Groningen, wiens honende toontje steeds meer neigt naar dat van Ongehoord Nieuws-presentator Tom de Nooijer. Misschien is die permanente staat van ongenoegen besmettelijk.

Kolossale inktvis

Dan is het fijn dat er altijd wel ergens een programma te vinden is waarin BN’ers leren om het grote juist weer klein te maken; het negatieve positief. Persoonlijke ontwikkeling is helemaal hot. Maar omdat je een BN’er niet gewoon een uur op een sofa kunt leggen en dat dan tv kunt noemen, moeten er wel creatieve therapeutische formats ontwikkeld worden. Neem bijvoorbeeld de Videoland-serie Shaolin Heroes, waarvan elke woensdag een nieuwe aflevering online wordt gezet. In het programma worden tien BN’ers negen dagen lang getraind in kungfu en krijgen ze tussendoor wat boeddhistische wijsheden binnengelepeld. Deelnemers liggen hier niet op een sofa, maar op een spijkerbed. Dát is tv.

In de aflevering van afgelopen woensdag kregen de BN’ers tussen de fysieke uitdagingen door houten plankjes uitgedeeld. Daarop mochten ze dingen schrijven die ze achter zich wilden laten. Er werden grote angsten en pijnpunten genoteerd. „Ik zoek een woord voor dat stemmetje in je hoofd dat negatieve dingen over jezelf zegt”, zei Kim-Lian van der Meij. Ze zat op haar bed in het trainingscentrum, er klonk een meditatief muziekje. Een paar meter verderop lag Tooske Ragas op haar rug op een identiek bed. Met gesloten ogen suggereerde ze: „Als je dat nou ‘die negatieve stem’ noemt…?”

Hierna verlangde ik toch naar iets écht groots. Groter dan de hoofden van opiniemakers en de zorgen van BN’ers. Groot genoeg om dat alles in perspectief te plaatsen. Ik was dus blij verrast toen de NOS berichtte dat voor het eerst een kolossale inktvis, een dier dat naar schatting 12 tot 14 meter lang kan worden, in het wild was gefilmd. Alleen kwam de inktvis in kwestie pas net uit z’n ei. Dat maakte de ontdekking in figuurlijke zin niet minder groot, maar bij het zien van de beelden kon ik een beetje teleurstelling toch niet onderdrukken. Helaas: de kollosale inktvis was dertig centimeter klein.

Delen

Mail de redactie

De Amerikaanse universiteit Harvard houdt de rug recht – daarbij gesteund door een bedrag van ruim 50 miljard dollar op de bankrekening. Dat is kennelijk het eigen vermogen dat nodig is om de dreigementen van de regering-Trump naast je neer te kunnen leggen.

De privé-universiteit uit Cambridge, Massachusetts, had vanuit Washington een ultimatum ontvangen: ze moest al haar diversiteitsbeleid schrappen, zeggenschap van „activistische” docenten verminderen, inzage geven in de toelating van nieuwe studenten, buitenlandse studenten weigeren die „vijandig staan tegenover Amerikaanse waarden”, gevoelige afdelingen laten doorlichten op antisemitisme en stoppen met het faciliteren van pro-Palestijnse studentengroepen. Anders zou de overheid haar negen miljard dollar aan contracten met Harvard opzeggen.

Afgelopen maandag liet Harvard-voorzitter Alan M. Garber in een verklaring weten niet akkoord te gaan met de eisen van Trump. Die zouden de onafhankelijkheid van zijn universiteit aantasten. „Geen enkele regering – van welke politieke kleur ook – zou moeten dicteren wat particuliere universiteiten mogen onderwijzen”, aldus Garber.

Daarin heeft hij groot gelijk. Het Massachusetts Institute of Technology (MIT) liet soortgelijke strijdbare geluiden horen, maar andere universiteiten – waaronder de niet minder voorname Columbia University uit New York – bogen wel voor de druk vanuit het Witte Huis. Zij konden het geld kennelijk niet missen. Trump reageerde op de beslissing van Harvard door twee miljard dollar te bevriezen en te dreigen met een ongunstig belastingregime.

De aanval van Trump op de universiteiten is onderdeel van een cultuuroorlog tegen de door hem en zijn aanhang verfoeide ‘elite’. Eerder al verving hij de leiding van het Kennedy Center of the Performing Arts – hij maakte zichzelf voorzitter – en droeg hij de musea van het Smithsonian op dat er in hun tentoonstellingen vooral aandacht moest worden besteed aan „Amerikaanse grootheid”. Voor zwarte bladzijden uit de geschiedenis – denk aan de slavernij – zou dan, ten onrechte, geen plaats zijn.

Zelfs het archiefwezen ontkwam niet aan Trumps dadendrang. De Archivist of the United States, het hoofd van het Amerikaanse nationaal archief, is ontslagen en wordt ad interim vervangen door Marco Rubio, de minister van Buitenlandse Zaken. Daarmee heeft Trump grip gekregen op de beslissing welke overheidsdocumenten er wel en niet bewaard worden – en dus op wat er later, door juristen of historici, over zijn regeerperiode onderzocht kan worden.

Dat universiteiten steken hebben laten vallen op het gebied van het faciliteren van de vrijheid van meningsuiting van meer conservatief ingestelde docenten en studenten, wordt inmiddels ook door henzelf erkend. Ook uitingen van antisemitisme werden niet altijd even voortvarend aangepakt. Dit rechtvaardigt echter niet wat de regering-Trump nu doet.

Het verwijt dat er niet hard genoeg zou worden opgetreden tegen antisemitisme, is inmiddels een stok geworden om de universiteiten mee te slaan. De academische vrijheid is door het optreden van Trump in het geding. Politici met autoritaire neigingen moeten weinig hebben van instituties op het gebied van kennis en kunsten, en dat lijkt bij deze president niet anders. Hopelijk krijgt het voorbeeld van Harvard navolging, want in een vrije samenleving moeten wetenschappers en kunstenaars ongehinderd door de staat hun werk kunnen doen.

Delen

Mail de redactie

‘Ik stond te springen toen ik hoorde dat we Moeder Courage gingen doen”, zegt Tamar van den Dop, lid van het vaste ensemble bij Het Nationale Theater. „Als actrice krijg je weinig kansen om complexe personages te spelen. Het is toch vaak de gekwetste ex of de vrouw van middelbare leeftijd die om zich heen slaat. En toen ik jonger was waren het maagden die zelfmoord wilden plegen omdat ze een man niet kregen. Moeder Courage is anders, gelaagder: ontroerend én hard, pervers én grappig, niet sympathiek, en op een bepaalde manier kwetsbaar. Ze behoort tot de zeldzame klassieke vrouwenrollen, dus ik was blij dat ik het mocht doen.”

In Moeder Courage, een veel gespeeld anti-oorlogsstuk uit 1939, geeft de Duitse auteur Bertolt Brecht een beeld van de ontwrichtende werking van oorlog en van de blinde hebzucht die machthebbers drijft. Hoofdpersoon Moeder Courage trekt met haar drie kinderen door oorlogsgebieden, handel drijvend vanuit haar kar. Bij Brecht is de oorlog zeventiende-eeuws, maar in de nieuwe vertaling van Han van Wieringen speelt het stuk zich af in een apocalyptisch aandoend visioen van een verwoeste wereld.

Moeder Courage is weer eens een hoofdrol voor actrice Tamar van den Dop (55). In haar carrière speelde ze vele markante rollen, in haar doorleefde, betrokken stijl, die maakt dat je altijd nieuwsgierig wordt naar haar personage. Meest recent toonde ze haar capaciteiten in de grootse solo Every Brilliant Thing. Bekend werd ze op jonge leeftijd door haar werk buiten het theater, in films (waaronder Karakter, 1997) en tv-series (waaronder Zwarte sneeuw, 1996). Vorig maakte ze indruk met haar opzienbarende documentaire Mag ik je aanraken? over het spelen van seksscènes. Na twee korte films en twee speelfilms was het haar vijfde productie als regisseur.

In een kantoor bij de repetitiestudio van Het Nationale Theater, naast de Koninklijke Schouwburg, vertelt Van den Dop waarom ze zich zo aangetrokken voelt door de nieuwe rol, het stuk van Brecht en de regie van Liesbeth Coltof. „Moeder Courage is een moeder die moreel bochten moet maken. Ze kiest keihard voor zichzelf, desnoods ten koste van een ander. Bij Brecht is het: ‘Zie de mens.’ Nou, dit is de mens. In al zijn verschijningsvormen, ook de donkere kant.”

Moeder Courage wordt vanwege haar handeltje in eten en wapens vaak geduid als oorlogsprofiteur. „Liesbeth noemt dat het mannelijke perspectief op dit personage. Daar wil ze in haar regie mee afrekenen. Dat vind ik leuk. Want wat doet ze anders dan proberen te overleven?”

Wat voor vrouw is het voor jou?

„Iemand die controle probeert te behouden. Ze wil haar kinderen levend door de oorlog krijgen. Zorg voor jezelf, want niemand gaat voor jou zorgen, zegt ze. Dat vind ik een mooie ingang voor haar keuzes. Als ik psychologiseer – wat Brecht niet wil, maar dat is mijn werk als acteur – zie ik iemand die veel heeft meegemaakt.”

Aan jezelf denken is niet de meest bewonderde eigenschap.

„Niet voor een vrouw. Een man die aan zichzelf denkt, is sterk, een leider. Een vrouw moet zacht zijn, baarmoeder, borsten met melk, zorgzaam. Dat is een hardnekkig idee.”

Moeten we van haar gaan houden?

„Dat weet ik niet. Maar ik hoop dat ik je aan het lachen kan brengen. En dat je ontroerd bent omdat je het geworstel ziet van de mens in dit verrotte systeem.”

Wat voor moeder is het?

„Een pragmatische. Ben jij vader? Herken je dat: als shit hits the fan word je koel. In je hoofd ga je regelen. Pas als het klaar is, krijg je de bibbers. Moeder Courage heeft altijd dat koele, want ze heeft geen tijd voor bibbers.

„Een schaamteloze moeder is ze ook. Haar oudste zoon noemt ze zonder terughoudendheid haar favoriet. Omdat hij groot, sterk, breed is. En onverschrokken. Dat is wat ze nodig heeft. Ik heb twee kinderen, maar nee, geen favoriet.” Grappend: „Het wisselt per dag, afhankelijk van wie er het meeste meewerkt.

„Tegen haar dochter, die niet meer praat, zegt ze: ‘Jouw zwijgen is een zegen. Jij zult nooit je tong willen afsnijden, omdat je de waarheid hebt gezegd.’ Voor mij is dat een tegeltje van het personage. Met het publiek deelt ze wat ze denkt. Maar ze heeft geleerd dat niet hardop te zeggen.

„Ze is ook een sjacheraar, een marktkoopvrouw. Mijn moeder stond op de markt, op de Noordermarkt en de Lindengracht in Amsterdam. Dus ik ken die types wel van toen ik klein was.”

Wat herken je?

„Haar harde humor. Zegt de ene marktkoopman tegen de ander: ‘Waar is Sjaak?’ ‘Sjaak is ziek.’ ‘Wat heeft die dan?’ ‘Tering.’ ‘Tering?’ ‘Ja, tering aan zijn maag. Hij heb van zijn eigen spullen gegeten.’ En dan lachen. Terwijl ze natuurlijk erg om Sjaak geven. Bij dat soort humor voel ik me thuis. It takes a village to raise a child: de markt was mijn dorp.

„Dat volkse is mooi aan Brecht. Hoe wij het brengen, met gordijnen met hoofdstuktitels erop, neigt ook naar volkstoneel. Het is een avond met zang, dans en muziek.”

In het stuk brengt oorlog verwoesting en chaos.

„Het is misschien een privilege dat ik het kan zeggen, maar geweld is totaal nutteloos. Ik zie alleen maar nieuwe generaties met trauma’s ontstaan.”

Ze verwijst naar Leedvermaak, het toneelstuk van Judith Herberg over onverwerkte oorlogstrauma’s die generaties lang doorwerken, waar ze in 2022 in speelde. „Dat heb ik van Leedvermaak geleerd. En ik weet het door mijn eigen Joodse achtergrond. Nu zijn er weer fascistoïde mannen die coûte que coûte de wereld willen platbranden. Daar zit een grote bel verdriet onder bij mij.”

Waarom?

„Ik weet uit ervaring wat intergenerationeel trauma is. Het was verdrietig om tijdens het spelen van Leedvermaak door te krijgen wat voor een immense invloed die oorlog heeft gehad. Waarom ik zo’n kleine familie heb. Waar de trauma’s van mijn ouders vandaan komen. Om te zien waar ik ze doorgeef aan mijn kinderen. En om te merken dat de geschiedenis zich herhaalt, met de oorlog in Gaza, met de terroristische aanslag op 7 oktober. Met hoe de regering-Netanyahu reageerde.” Ze slaat de handen voor haar ogen. „Dat ik dacht: ‘Nee, nee, niet doen, niet op die manier.’

„Ik maak me alleen maar zorgen om het verdriet aan beide zijden. Het is moeilijk om er woorden aan te geven. Soms haken de woorden scheef in mijn mond.”

Ze begint zinnen zonder ze af te kunnen maken. „Ik ga stotteren.” Geëmotioneerd: „Het enige wat ik kan, denk ik, is in het midden staan, handen vastpakken en menselijkheid laten zien.”

Na een slok water: „Ik ben blij dat ik in dit stuk iets kan laten zien over oorlogen waardoor volgende generaties beschadigd opgroeien.”

Je vader, die nooit in je leven is geweest, is zo iemand met een oorlogstrauma.

„Hij heeft me ooit benaderd met de vraag of ik erover wilde praten, maar daar was ik toen niet aan toe. Nu heb ik geen contact meer met hem. Maar ik weet wat het getto van Warschau met hem heeft gedaan: door zijn afwezigheid, door hoe hij met mijn moeder is omgegaan.

„Ik ben zonder vader opgegroeid. Misschien was het ook wel beter voor mij dat hij er niet was. Ik heb de naam van mijn moeder, dus dat de kinderen van Moeder Courage verschillende vaders hebben, maakt de rol ook inspirerend. Dit is nou eens een stuk waar de vader er niet toe doet. Dat ken ik. Dus ik voel me gerechtvaardigd om die rol te spelen.”

Dat ben je altijd. Je bent actrice.

„Ja, ja, maar soms wordt er gezegd: ‘Wie zijn wij dat wij dit vertellen.’ Dat is dat moraalridderige van deze tijd, waar ik niet zo goed tegen kan. Het redeneren in zwart-wit. Je bent voor of tegen. Maar de wereld is een grijze bende. Ik zie altijd een ander perspectief als ik denk iets te weten. Dan eindig ik toch weer met een vraagteken. Misschien is dat heel Joods.”

Voel je je Joods?

„Ja. Door de geschiedenis. Ik ben niet gelovig, ik wil niet in Israël wonen, maar puur doordat veel familie vermoord is. Puur omdat ik, als ik in de jaren dertig en veertig geleefd zou hebben, vermoord zou zijn. Vroeger dacht ik: ik ben Tamar, ik ben Amsterdams. Maar ik ontkende daarmee een deel van mijn identiteit. „Nu is het eng om te zeggen: ‘Ik ben Joods’.” Door wat de regering-Netanyahu doet. Het is niet in mijn naam. Het is afschuwelijk. Maar ik ben en voel me toch Joods.

„Mijn lieve moedertje, een vrouw van 84, stond onlangs tijdens de herdenking van de Februari-staking op een pleintje toen er mensen met Palestijnse vlaggen langskwamen en haar uitscholden voor fascist. Ze heeft me dat vertelt, nog natrillend. Terwijl haar oma veel familie heeft verloren. Dat de wereld dat doet, dat die lijnen op elkaar botsen in de Jordaan, is hartverscheurend. Ik probeer haar dan uit te leggen dat die mensen bang zijn, en boos. Dat het voortkomt uit pijn. Dat niet iedereen zo denkt. Dat het niet gaat om haar. Ik probeer het te relativeren.”

Dat je moeder wordt uitgescholden?

„Er is geen andere weg. Elkaar maar blijven haten, bang zijn voor elkaar en elkaar de kop inslaan, heeft geen zin. En als ik de beelden van Gaza zie, begrijp ik de woede.”

Ze onderbreekt haar woordenstroom. „Ik vind het heel eng om het hierover te hebben. Ik moet balanceren op een dun lijntje.”

Hoe blijf je overeind?

„Er zijn ook lieve mensen vanuit de islamitische hoek die mij beschermen en die zeggen: ‘Doe maar niet je Davidster om.’ Of die mij verzekeren: ‘Lieve buurvrouw, wij denken dat niet.’

„Ik zit niet in één kamp. Ik sta er tussenin. Met mijn zwarte haar werd ik als kind gezien als buitenlands. Soms werd ik er lukraak tussenuit gehaald, zoals in een museum. ‘Weg bij dat schilderij!’, werd er dan gezegd. Nu ben ik wit, een witte vrouw. Voor mijn gevoel hoor ik nergens bij en dus overal bij. Ik heb zelfs Marokkaans bloed in me, van een voorouder van vaders kant. Ik ben een mengelmoes.

„Dat ik bij iedereen wil horen, is misschien mijn overlevingstactiek. Moeder Courage heeft dat ook. Die zegt: ‘De ene keer zeggen ze dit, dan dat, het zal allemaal wel.’”

Groeit het je Joods voelen nog?

„Als er meer antisemitisme is, word ik meer Joods. Omdat ik dan denk: ik moet op de anderen letten. Gaat het wel goed met ze?

„Het is goed dat ik me beter bewust ben van mijn Joodse identiteit. Het helpt me de wereld voor mijn kinderen te duiden. Het helpt me het belangrijke van het onbelangrijke te scheiden, opdat ik mijn zorgen niet bij hen neerleg.”

Is het moeilijk om vrolijk te zijn in deze tijd?

„Gelukkig heb ik ook een enorme dosis liefde voor humor meegekregen van moeder natuur. Dat is de Jordaan, waar ik ben geboren, of dat Joodse. Tiel, de eigenaar van de kroeg naast het huis van mijn moeder, is als een broer voor me. Als ik hem zie, hebben we het even over politiek, tot hij een grap maakt en we pissend van de lach op de grond liggen. Je moet ook lachen om dingen, anders word je gek.”

Is het genoeg: een anti-oorlogsstuk spelen?

„Het stuk is niet alleen anti-oorlog. Ik hoop dat je ook het mechanisme erachter ziet. Het is natuurlijk triest dat Courage roept: Als je niet voor jezelf kunt zorgen, rot dan maar op. Je mag hopen dat mensen in de zaal dan denken: ‘We moeten zien te voorkomen dat iemand wordt zoals zij.’ Ik hoop dat mensen denken: ‘Ik moet de mens blijven zien. Ik moet de menselijkheid in mezelf blijven zien.” De laatste woorden fluistert ze als in een mantra: “Zacht blijven. Zacht blijven. Zacht blijven.”

Delen

Mail de redactie