Hoe geef je een interview over een proces waar je nog middenin zit? Pieter Derks vraagt het zich in zijn oudejaarsconference aan het begin van de voorstelling af, als hij vertelt over een realityprogramma waarin de deelnemers op camera hun gevoelens moeten uiten.
Precies dat overkomt Derks een paar weken later zelf in de Schouwburg van Alkmaar: hij geeft een interview over zijn oudejaars die nog in ontwikkeling is. „Ik ben nog bezig om te snappen waar deze voorstelling nou echt over gaat. Volgens mij had Micha Wertheim [bij zijn oudejaarsconference 2023] een soort plan vooraf. Ik heb gewoon verzameld wat me op de een of andere manier raakte en moet daar zelf betekenis aan gaan geven.”
We zitten in de artiestenfoyer van het theater in Alkmaar. Een kerstboom met roze ballen staat tegen de muur. Over zes uur moet Derks hier optreden. Het is zijn eerste oudejaarsconference, die op 31 december wordt uitgezonden op NPO 1. Hij is er geschikt voor: de 40-jarige Derks maakte al twaalf voorstellingen, waarin hij vaak ook veel aandacht besteedde aan de actualiteit. Daarnaast is hij een populaire columnist bij de Nieuws BV op Radio 1.
Half november zat de voorstelling al goed in elkaar. Een oudejaars met een opgewekte toon, veel grappen, waar je als bezoeker wel al een boodschap proeft, al wordt die vermoedelijk de laatste weken nog aangescherpt.
Bij een aantal persoonlijke anekdotes voel je: dit gaat ook over de maatschappij waarin we leven. Bijvoorbeeld bij het verhaal over een vakantierit naar Slovenië waarin Derks in de auto met zijn gezin een kindermysteriepodcast luistert. De podcast gaat over een meisje dat in het bos een enge man tegen is gekomen waarna ze erg angstig is geworden. Maar na een tijdje gaat ze twijfelen aan haar eigen verhaal. Is het wel echt gebeurd?
Een mooie metafoor voor gevoelens in de samenleving: mensen zijn angstig, terwijl je je ook af kan vragen of dat wel altijd terecht is?
„De fascinatie voor dit verhaal begon eigenlijk met een slotzin van het vriendje van dat meisje in de podcast. Hij was mee naar het bos en zegt over de ontmoeting met de enge man: ‘Ik heb daar geen actieve herinneringen aan’. Ik had in de voorstelling toen nog niets over Mark Rutte en ik vond dit eerst vooral erg komisch om te vertellen [omdat Rutte die zin in debatten in de Tweede Kamer heeft gebruikt]. Maar door deze anekdote bij try-outs zo vaak te vertellen, ga je ineens ontdekken: wacht even, die vraag van dat meisje is zo goed: ik ben bang, maar waarom eigenlijk? En klopt het allemaal wel? Zo gaat het altijd bij mij. Pas tijdens het try-outen merk ik wat de betekenis is van verhalen.”
Hoe gaat dat proces?
„Ik schrijf elke dag met pen en papier de volgorde van de show uit. Dat is als die film van die wiskundige die naar het bord kijkt en dan allemaal dingen ziet oplichten. Soms zie je dan ineens een verbandje tussen twee verhalen. Sommige stukken hebben al aan vier verschillende verhalen gehangen. Dit verhaal was een terzijde bij iets over angst, maar ook een voorbeeld van politici die het verkeerde gevoel aanwakkeren. Het is dan zoeken naar de juiste plek.”
De laatste weken is er in de wereld qua actualiteit veel gebeurd. Hoe heeft dat invloed op je voorstelling?
„Toen de klok vorig jaar met Nieuwjaar twaalf uur sloeg, had ik letterlijk het gevoel: o shit, nu is het begonnen. Die eerste weken heb ik braaf bijgehouden: dit twitterde Geert Wilders op 3 januari. Heb ik natuurlijk niets mee gedaan. Je kan eigenlijk het eerste half jaar niets doen. Vanaf november is het gaan stormen. Kabinetscrisissen, het geweld in Amsterdam, de verkiezingen in Amerika. Het is niet dat ik er dan enkel een gebeurtenis uithaal en een andere instop, die gebeurtenissen doen ook iets met de kern van de voorstelling. Omdat het ook zulke grote dingen zijn.”
Maak je je zorgen over de wereld?
„Ja. De twee grote bewegingen waar ik van wakker lig, zijn het uithollen van de democratie en de klimaatramp. Maar ook oorlogen en vrouwenhaat. Als ik kijk hoe de wereld eraan toe is, hoe overal idioten aan de macht zijn gekomen vraag ik me af: hoe gaat het er over 10, 20, 30 jaar uitzien? Waar belanden we in?”
Ik heb het idee dat je in je columns bij de Nieuws BV scherper bent dan in deze voorstelling.
„Als ik te veel op die column-toon speel, dan sta je alleen maar als een bozig mannetje commentaar te geven. Dat is niet leuk om naar te kijken. Mensen hebben al het hele jaar shit meegemaakt, het is geen avond waarop je nog eventjes keihard geconfronteerd wil worden met dat het allemaal ellende is en dat het niet meer goedkomt. Ik ben de laatste paar weken daarom aan het kijken of ik ook mensen met een beetje vertrouwen dat nieuwe jaar in kan sturen.
„Inhoudelijk maak ik denk ik geen andere keuze dan in mijn columns, het gaat uiteindelijk over dezelfde onderwerpen, maar als ik schrijf bestaat mijn materiaal normaal uit mijn mening en een paar grappen, en nu blijven vaak alleen die grappen over. Ik moet erop vertrouwen dat mensen mijn mening ook wel door de grap heen horen.”
Je hebt een vriendelijke uitstraling. Helpt je dat?
„Dat denk ik wel. Vooral bij mijn oudejaars. Er kijken ook mensen die hem gewoon aan hebben staan, die normaal geen kaartje voor mij zouden kopen in het theater en die wil je ook bereiken. Dus dan is het fijn dat mensen met mij mee kunnen en dat ik ook nog een paar scherpe dingen over Marjolein Faber kan zeggen.”
Vond je het altijd fijn dat mensen je als cabaretier vriendelijk vonden?
„Nee. Ik vond Theo Maassen [die bekend staat om zijn hardere humor] fantastisch. Ik wilde dat soort grappen ook kunnen maken.”
Het klinkt alsof je die harde grappen ook wil maken.
„Ik heb de Koningstheateracademie gedaan. Door zo’n opleiding te doen, word je geconfronteerd met hoe mensen naar je kijken. Daar leerde ik dat je niet één op één iets kan schrijven en dat het daarna dan automatisch overkomt zoals jij het bedacht had. Het gaat door een soort filter van wat mensen denken wie je bent. Ik kreeg te horen dat ik er jong uitzag en daarom op zoek moest naar een geloofwaardige manier om iets over de wereld te zeggen. Ik heb moeten leren dat ik de dingen die mij opvallen, op mijn manier moet zeggen. Dat is minder cynisch en hard omdat ik dat zelf niet ben. Ik kan denk ik in de kern hetzelfde zeggen, maar dan wel in mijn woorden.”
Je noemt ook een paar dingen niet. De verkiezing van Trump bijvoorbeeld. Je zei net wel dat je je het meeste zorgen maakt om klimaatverandering en de afbraak van de democratie. Daar is hij natuurlijk een voorbeeld van.
„Maar hij is zo’n groot voorbeeld dat het niet meer zo veel zin heeft om daarvoor te waarschuwen. Iedereen weet dat. Ik vind wel dat hij erin moet, maar ik ben aan het kijken hoe.”
Geert Wilders noem je volgens mij één keer. Is dat om dezelfde reden?
„Laten we niet vergeten dat Geert Wilders de vleesgeworden politieke elite is, want hij zit al dik 25 jaar in de Tweede Kamer. Over hem is dus al zo veel gezegd. Bij Trump en Wilders is de belangrijkste vraag denk ik: wat doen de mensen om hen heen? Want het midden van de politiek schuift langzaam mee met dit soort leiders. Neem Bente Becker met haar motie, Pieter Omtzigt die in zo’n kabinet stapt, of Dilan Yeşilgöz die heel felle dingen zegt als het gaat over een demonstrant of die jongens op scooters in Amsterdam. Bijna altijd doet ze dan en passant een uitspraak die erop neerkomt dat we het demonstratierecht best een beetje kunnen inperken of dat we andere straffen kunnen verzinnen voor Marokkanen dan voor andere Nederlanders. Dat gaat allemaal expres terloops terwijl het heel heftige maatregelen zijn.”
Ik ben van mezelf een piekeraar. Als ik niet optreedt, kan ik echt in een angst schieten om de wereld
In je verhalen over klimaat neem je ook jezelf op de hak, terwijl je volgens mij best groen bent. Maak je die keuze ook zodat mensen met je meekunnen?
„Zeker. Als het over klimaat gaat, dan ben je al snel een heilig boontje. Daar wil je van wegblijven, dus dan helpt het heel erg om jezelf ook te relativeren. Klimaatverandering is überhaupt moeilijk. Als ik daar een soort beschuldigende, cynische grap over vertel, dan ga je als publiek in je stoel zitten van: o, is het mijn schuld?”
Zijn die zachtere vorm en de grappen bedoeld om mensen te bereiken met je boodschap of omdat je het ook de leukste vorm vindt?
„Dat laatste. Boven alles wil ik er gewoon een hele leuke avond van maken. Het is ook bevrijdend om dat te doen. Ik ben van mezelf een piekeraar. Als ik niet optreedt, kan ik echt in een angst schieten om de wereld. Dan helpt het me juist om te relativeren.”
Is dit dus de voorstelling die je zelf zou willen zien?
„Eigenlijk wel ja.”
Zou je ook willen dat het publiek iets meeneemt van deze voorstelling?
„Dat ze met een beetje meer vertrouwen weglopen. Ik zag onlangs straatarts Michelle van Tongerloo bij Buitenhof. Die bekijkt problemen heel praktisch: je kan altijd mensen helpen, je kan iets voor je buren doen. [De Russische oppositieleider] Navalny zei: ‘We zijn een grote kracht met z’n allen. We zijn sterker dan we eigenlijk denken.’ Ik zou willen dat mensen gaan denken: verdomme, wij zijn met z’n allen Nederland en als wij met z’n allen de goede kant op duwen, dan verandert er echt wat.”
De cabaretier en de nar zijn vaak met elkaar vergeleken. Maar het lijkt alsof de rollen zijn omgedraaid. Alsof politici de nar zijn geworden, terwijl degene die de oudejaars doet, wil verbinden en oplossen.
Hij lacht. „Grappig ja. Ik merk zelfs dat op meer manieren de rollen zijn omgedraaid. Dat er steeds vaker gefactcheckt wordt wat ik zeg. Dan gebruik ik in een column een overdrijving en dan wordt dat bloedserieus genomen. Terwijl bij Wilders het vaak is van: ‘Nee, hij bedoelt het niet zo erg, je moet het niet zo letterlijk nemen.’ Ik weet nou niet of ik dat een goede ontwikkeling vind.”
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data126464555-998e78.jpg|https://images.nrc.nl/3SEsZeEVgMqDh63DnYNDCSNBrt4=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data126464555-998e78.jpg|https://images.nrc.nl/ggw-79fXxrbFrjcnW-GZ--tcIb4=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data126464555-998e78.jpg)
