Het is net lente in de Poolse hoofdstad Warschau, waar na een maandenlange gure winter overal gele narcissen oppoppen, als in de plenaire zaal van het Poolse parlement opeens een bonkend geluid klinkt. Klop, klop-klop. Op hetzelfde eentonige ritme, dof zoals geluid klinkt onder water.
Vanaf het balkon zien de toeschouwers dat achterin de zaal één van de 460 parlementsleden een speaker heeft meegenomen. Zodra mensen doorkrijgen om wat voor geluid het gaat, begint het gejoel. Eerst vanaf de tribune, dan vanuit de zaal zelf. Vrouwelijke parlementsleden stormen op de man af.
De 35-jarige Dariusz Matecki uit het West-Poolse Szczecin, die met 14.974 stemmen verkozen is tot parlementslid van de nationalistisch-conservatieve partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS), ondergaat de commotie met een glimlach. Missie geslaagd.
Vanaf stoelnummer 422, helemaal achterin de zaal, onderbreekt hij het abortusdebat in de Sejm (de Poolse Tweede Kamer) na 47 minuten met het geluid van een kloppend hart. Naast hem plaatst hij een metersgrote poster met daarop de afbeelding van een foetus. Op zijn uitklaptafeltje ligt ‘Kleine Jan’, zoals hij het plastic poppetje van twee centimeter noemt. Zo groot is een foetus van tien weken, vertelt Matecki. Hij staat niet toe „dat in naam van de Poolse wet kinderen worden gedood”.
Foto Omar Marques/Getty Images
Aangeboren afwijking
Afgelopen april vond het eerste debat plaats over de liberalisering van abortus sinds de prodemocratische coalitie van Donald Tusk een half jaar eerder de parlementsverkiezingen won. Onder de vorige regering van PiS, die vanaf 2015 aan de macht was, waren de Poolse abortusregels – op Malta na – het meest restrictief van Europa. PiS verbood abortus ook bij kinderen met een aangeboren afwijking. Abortus was alleen nog mogelijk bij bewezen verkrachting en levensgevaar van de moeder.
Het gevolg? Dokters durven of willen vrouwen vaak niet helpen, vanwege gewetensbezwaren of omdat ze de maximale celstraf van drie jaar vrezen die geldt voor hulp bij abortus. Dat overkwam ook Izabela Sajbor in 2021. Haar ongeboren kind Leon zou de geboorte waarschijnlijk niet overleven. De artsen weigerden abortus en Sajbor stierf vlak nadat het hart van haar baby stopte met kloppen.
Jarenlang gingen honderdduizenden mensen de straat op vanwege de abortusregels en in de herfst van 2023 werd PiS bij de parlementsverkiezingen na acht jaar uit de regering gestemd. Een recordaantal mensen ging stemmen. Vooral bij vrouwen en jongeren waren de verwachtingen hoog dat de coalitie van Tusk verandering zou brengen, waarbij abortus hoog op de agenda stond. De coalitiepartijen beloofden binnen honderd dagen de restrictieve abortusregels in Polen te versoepelen.
Maar die verkiezingsbelofte van Tusk bleek het afgelopen jaar hardnekkiger in te lossen dan verwacht. NRC bezocht afgelopen jaar de Sejm verschillende keren om van dichtbij te zien hoe de coalitie van Tusk worstelt met de nalatenschap van PiS. Die partij wist de publieke media, nationale instituties en onafhankelijke rechtspraak te knevelen. In zijn pogingen om het PiS-beleid terug te draaien krijgt Tusk weerstand van een dwarsliggende president én verschillen binnen zijn eigen coalitie.
T-shirts met bliksemschichten
De verwachtingen tijdens het eerste abortusdebat in april zijn hoog. De publieke tribune zit vol met vrouwen, die lachend en zwaaiend selfies maken. Ze dragen T-shirts met bliksemschichten, het symbool van de vrouwenprotesten die sinds 2016 opkomen . Katarzyna Kotula, minister van Gelijkheidszaken – een nieuwe portefeuille in de regering-Tusk – komt hen begroeten. Aan een televisiezender vertelt ze dat ze 47 jaar is „en ik 47 jaar niet heb kunnen beslissen over mijn eigen leven”. Vanaf vandaag moet daar verandering in komen.
Het parlement bespreekt vier voorstellen die allemaal moeten leiden tot versoepeling van de abortuswetgeving. Die hervorming hadden de drie coalitiepartijen voor de verkiezingen beloofd, maar nu ze aan de macht zijn doen ze allemaal verschillende voorstellen. De conservatieve boerenpartij Derde Weg (Trzecia Droga) wil niet verdergaan dan de wet terugdraaien zoals die was voordat PiS aan de macht kwam: abortus ook toestaan bij aangeboren afwijkingen van het kind. Links (Lewica) wil abortus ook onder bepaalde omstandigheden toestaan tot de 24ste week van de zwangerschap – zoals in Nederland.
Op de tribune zit Justyna Wydrzynska, de eerste activist in Polen die onder het strenge PiS-beleid veroordeeld werd vanwege hulp bij abortus. Ze stuurde een vrouw, die geen kind wilde van haar gewelddadige echtgenoot, abortuspillen op per post. Maar nadat hij erachter kwam en Wydrzynska’s nummer vond, gaf hij haar aan. Wydrzynska werd in 2023 veroordeeld tot tachtig uur taakstraf. Een meevaller, want voor hulp bij abortus staat een maximale celstraf van drie jaar.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/12/12165154/data125531163-831d79.jpg)
Foto Marek Antoni Iwanczuk/SOPA Images
Opeens klinkt er boegeroep vanuit het publiek, als de naam van Justyna Wydrzynska in één adem wordt genoemd met de nazi’s. Verschillende parlementariërs van PiS en andere radicaal-rechtse oppositiepartijen noemen haar een „moordenaar van kinderen” en zeggen dat ze „net als Adolf Hitler als doel heeft Poolse vrouwen te aborteren”.
Buiten de parlementszaal zegt Wydrynska weinig onder de indruk te zijn van het felle debat. „Het is dezelfde onzin die we al jaren kennen”, zegt ze. „Maar tijdens het debat ging ons werk gewoon door. Via de telefoon hielp ik een vrouw die nu een abortus nodig heeft. En dat blijven we doen, ons leven verandert niet.” Ze wordt onderbroken door uitgelaten omstanders die haar knuffelen nadat een meerderheid van het parlement instemde met de vier wetsvoorstellen. De voorstellen gaan nu naar een bezwarencommissie, waarna nog één stemming volgt voordat ze definitief in de wet worden verankerd.
Maar een paar maanden later slaat de sfeer om.
‘Vuile schoften, verdomme!’
Voor de Sejm klinkt de energieke beat van het nummer Girls van popster Beyoncé. Maar wie beter luistert, hoort ook babygeluiden en het eentonige mantra: „Moordenaars, moordenaars, moordenaars”.
Zowel voor- als tegenstanders van abortus protesteren op deze warme julidag, de laatste dag voor het zomerreces. Dezelfde vrouwen die in april nog lachend op de publieke tribune zaten, staan nu woest op een podium voor zo’n tweehonderd mensen. „Schoften zijn jullie”, schreeuwt abortusactivist Marta Lempart. „Vuile schoften, verdomme!” Ze schreeuwt zo hard dat de microfoon overslaat.
Naast haar probeert een twintigtal pro-lifers haar te overschreeuwen met een gebed. Ze dragen enorme spandoeken van bebloede foetussen én foto’s van Adolf Hitler naast een portret van de minister van Gelijkheidszaken. De twee groepen worden gescheiden door tientallen politieagenten.
Foto’s Aleksander Kalka/NurPhoto/Shutterstock, Attila Husejnow/SOPA Images
Lemparts woede richt zich niet op de pro-lifers, maar op de politici in de Sejm. Die hebben een week eerder een voorstel weggestemd om de straf bij abortushulp door familie én artsen op te heffen. De coalitie kwam drie stemmen tekort, op een totaal van 460. En dat terwijl de prodemocratische coalitie van Tusk een meerderheid heeft in het parlement.
De woede richt zich vooral op Roman Giertych, een conservatief lid van de Sejm die op de lijst van Tusks Burgercoalitie (KO) staat, maar niet officieel lid is van de partij. Hij onthield zich van de stemming, omdat hij het wetsvoorstel „slordig” vond. Het leidt tot woede bij Tusk, die hem drie maanden schorst van alle partijbijeenkomsten. Een staatssecretaris van KO die zich ook onthield van de stemming, werd door Tusk zelfs ontslagen. Ook de boerenfractie van coalitiepartner Derde Weg stemde tegen – op vier vrouwen na.
De stemming toont de achilleshiel van deze regering. De coalitie van Tusk had zich voor de verkiezingen verenigd om PiS uit de regering te krijgen. Maar de onderlinge verschillen tussen de drie partijen zijn groot. Abortus is een gevoelig thema in Polen, waar de mening van de katholieke kerk nog altijd bepalend kan zijn. Al had niemand verwacht dat de coalitie zou uitglijden over het minst controversiële thema binnen het abortusdebat: de decriminalisering van hulp.
De belofte van de coalitie, dat ze de abortuswetten binnen honderd dagen zou versoepelen, kan helemaal de prullenbak in als Tusk eind augustus toegeeft dat liberalisering van de abortuswetgeving tijdens deze parlementsperiode niet gaat lukken. „We moeten onszelf niet voor de gek houden”, zegt Tusk voor een zaal studenten. „Tot de volgende verkiezingen zal er in dit parlement geen meerderheid zijn voor legale abortus.”
Priester op platteland
Toch geeft Anna-Maria Zukowska, de fractievoorzitter van Links, niet op. Nadat haar wetsvoorstel de eerste keer werd weggestemd, probeerde ze het in het najaar opnieuw. Maar nu diende ze het wetsvoorstel in samen met enkele vrouwen van de conservatieve partij Derde Weg. Giertych en de andere coalitiedissidenten stemden vóór dit voorstel. Al was dit slechts een eerste stap: het voorstel gaat nu weer naar een commissie, waarna er nogmaals over de wet gestemd moet worden.
De weg naar een definitieve wet is nog lang, zegt Zukowska begin december op haar werkkamer in een hoekje van de Sejm. Ze wijt het verweer tegen de abortusvoorstellen mede aan de verkiezingscarrousel waar Polen in zit. Na de gewonnen parlementsverkiezingen vorig jaar oktober volgden al snel lokale verkiezingen en Europese verkiezingen. Volgend jaar zijn er presidentsverkiezingen. „Elke keer zijn partijen bang dat een priester op het platteland zal zeggen dat ze verantwoordelijk zijn voor de moord op kinderen als de partij instemt met de abortuswetgeving”, zegt Zukowska. „Daardoor heeft deze coalitie na een jaar nog niks voor elkaar gekregen.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/12/12165159/data125531376-047550.jpg)
Foto Marek Antoni Iwanczuk/SOPA Images
Maar dat verwijt ze niet alleen de conservatieve coalitieleden. Ook premier Tusk heeft zich na de verkiezingen nauwelijks opgeworpen als beschermer van vrouwenrechten – zoals hij dat wel tijdens de verkiezingen deed, vindt Zukowska. „Hij heeft de Poolse vrouwen beloftes gedaan, maar heeft geen politieke beslissing geforceerd.” Andere thema’s, zoals illegale migratie aan de grens met Wit-Rusland en de Russische dreiging, zijn nu op de voorgrond gezet door Tusk. Zukowska: „Als hij écht om vrouwenrechten gaf, kon hij iets doen. Maar ik denk niet dat hij persoonlijk betrokken is.”
Veto van president
Bij de presidentsverkiezingen in mei zal abortus weer op de agenda komen. Simpelweg omdat de presidentskandidaten antwoord zullen moeten geven op de vraag of ze versoepeling van de abortuswetgeving zullen vetoën of niet – een recht dat de president van Polen heeft. Maar Zukowska verwacht niet dat vrouwen nog in groten getale naar de stembus zullen gaan, zoals ze vorig jaar wel deden. „Ze zijn teleurgesteld. We hebben zo vaak geprotesteerd, daarna massaal gestemd, maar er is niks veranderd.”
En hoewel de kans groot is dat de progressieve burgemeester van Warschau en kandidaat van Tusks Burgercoalitie, Rafal Trzaskowski, de presidentsverkiezingen zal winnen, heeft Zukowska lage verwachtingen van mogelijke abortusversoepelingen onder deze coalitie. „Voordat zo’n wet op het bureau van de president belandt, moet het eerst door het parlement. En dat zal – gezien de verschillen binnen onze coalitie – niet eens lukken.”
Lees ook
De Poolse abortusactiviste Justyna Wydrzynska: ‘Je weet dat je gevaar loopt in dit werk’
