In Den Haag kan het mondiale klimaatbeleid de komende tijd een impuls krijgen die het sinds het Klimaatakkoord van Parijs (2015) niet meer heeft gehad. Twee weken lang luisteren de rechters van het Internationaal Gerechtshof (ICJ) naar tientallen vertegenwoordigers van landen en internationale organisaties, met als doel een oordeel te vellen over de verplichtingen van staten om gevaarlijke klimaatverandering te voorkomen.
1. Wat staat er in deze zaak op het spel?
Op initiatief van Vanuatu, een kleine eilandengroep in de Stille Oceaan ten oosten van Australië, buigen de rechters zich over twee fundamentele vragen. De belangrijkste luidt, simpel gezegd: welke verplichtingen hebben staten volgens het internationaal recht om het klimaatsysteem en het milieu te beschermen, ten behoeve van (andere) staten en toekomstige generaties?
De tweede vraag gaat over de juridische consequenties van eventuele verplichtingen voor landen die ernstige schade hebben veroorzaakt, door de uitstoot van broeikasgassen en door het nalaten die uitstoot te reduceren. Daarbij gaat het speciaal over de gevolgen van de opwarming voor kwetsbare landen, zoals kleine eilandstaatjes. Er is ook expliciet gevraagd naar verplichtingen van landen jegens bevolkingsgroepen en individuen, nu en in de toekomst.
Het antwoord van het ICJ is een advies, het heeft geen bindende werking. Maar volgens de meeste rechtsgeleerden zal een uitspraak van het hoogste juridische orgaan van de Verenigde Naties doorwerken in landen, in onderhandelingen over mondiaal klimaatbeleid, en in de vele rechtszaken van individuen en organisaties die schade lijden door de opwarming van de planeet.
Voor Vanuatu, dat nauwelijks een meter boven de zeespiegel uitkomt en zich heel moeilijk kan beschermen tegen de stijging ervan, is dit van existentieel belang. Het eilandstaatje heeft nauwelijks bijgedragen aan de opwarming, maar voelt wel als een van de eerste landen de verregaande gevolgen.
2. Waarom buigt het Internationaal Gerechtshof zich nu over deze kwestie?
In 2019 begon een groep rechtenstudenten van de University of the South Pacific een campagne om „het grootste mondiale probleem, klimaatverandering, voor het hoogste rechtsorgaan van de wereld te brengen”. De regering van Vanuatu sloot zich aan bij dit initiatief en diende in 2021 een resolutie in bij de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties waarin om een antwoord van het ICJ op de twee bovengenoemde kwesties werd gevraagd.
Vanuatu wist steun voor de resolutie te krijgen van uiteindelijk 132 landen. Daarnaast spraken wereldwijd zo’n 1.500 organisaties zich uit voor de rechtszaak. Volgens internationaal jurist Margaretha Wewerinke-Singh, hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam en de Universiteit van Fiji, toont de enorme steun voor de zaak „de collectieve wens om [klimaatverandering] aan te pakken in overeenstemming met de vastgestelde juridische normen en principes van rechtvaardigheid”. Daarnaast laat het zien dat er grote behoefte is aan meer juridische onderbouwing van internationaal klimaatbeleid.
Op 29 maart vorig jaar werd de resolutie unaniem aangenomen door de Algemene Vergadering van de VN en is het hof begonnen met de voorbereiding. De belangstelling voor de hoorzittingen, die maandag beginnen, blijkt heel groot. Maar liefst 98 landen en twaalf internationale organisaties kunnen hun verhaal doen gedurende tien zittingsdagen. Op de laatste twee dagen is tijd gereserveerd voor organisaties uiteenlopend van het Pacific Islands Forum Fisheries Agency tot de organisatie van olie-exporterende landen (OPEC) en de Wereldgezondheidsorganisatie.
Vanuatu hoopt dat de rechters van het ICJ in de loop van volgend jaar met hun oordeel komen.
3. Wat kan de uitspraak betekenen voor de verantwoordelijkheid voor klimaatschade?
Volgens Wewerinke-Singh, die deel uitmaakt van het adviesteam van Vanuatu, kan de uitspraak „een keerpunt in de mondiale strijd voor klimaatrechtvaardigheid” zijn.
Joie Chowdhury, advocaat bij het Amerikaanse Center for International Environmental Law (CIEL), zegt dat de uitspraak, „een steviger basis” kan leggen „onder multilaterale oplossingen” (lees: de druk opvoeren bij klimaatonderhandelingen). In een webinar zei zij deze zomer dat hiermee „landen in het mondiale Zuiden, kleine eilandstaten en kwetsbare ontwikkelingslanden extra juridische instrumenten krijgen om hun onderhandelingspositie te versterken”.
Hoogleraar internationaal recht André Nollkaemper noemde vorige week in NRC een oordeel „heel belangrijk”. Landen hebben weliswaar allerlei beloftes gedaan om de uitstoot van broeikasgassen te reduceren, en ze geven vaak ook financiële steun aan kwetsbare landen, maar in feite ontbreekt een internationaal rechterlijke onderbouwing.
4. Welke politieke gevolgen kan de uitspraak hebben?
Volgens Nollkaemper kan het bijna niet anders dan dat de rechters zullen concluderen dat landen alles in het werk moeten stellen om schade in andere landen te voorkomen. En dat landen die in het verleden veel broeikasgassen hebben uitgestoten en dat nog steeds doen – dat wil zeggen: rijke, geïndustrialiseerde landen – „verplicht zijn bij te dragen aan rechtsherstel” en aan het herstellen van de schade die andere landen lijden – in de praktijk: vooral ontwikkelingslanden.
Voor kleine eilandstaten gaat het bij de vragen die in Den Haag voorliggen uiteindelijk om hun voortbestaan. Vanuatu’s minister van Klimaatverandering, Ralph Regenvanu, hoopt dat het vonnis de stemmen van de meest kwetsbare groepen zal versterken. Op de speciale website van Vanuatu over de zaak staat: „Zonder snelle en verstrekkende maatregelen zullen laaggelegen atolstaten zoals Vanuatu naar verwachting halverwege de eeuw onbewoonbaar worden, waardoor het voortbestaan van hun cultuur, hun staat en hun soevereiniteit in gevaar komt.”
Doordeweeks horen ze keiharde explosies, zien ze de ramen trillen en staan ze in de file vanwege militaire voertuigen. In het weekend sluiten ze achteraan in de rij voor de enige twee pizzeria’s in het dorp. Voor de inwoners van het Litouwse dorpje Pabrade, vlakbij de grens met Wit-Rusland, is de aanwezigheid van zo’n zeshonderd Amerikaanse militairen dagelijks merkbaar. Het dorp was afgelopen maand volop in het nieuws, nadat vier Amerikaanse soldaten vermist waren geraakt op het naastgelegen oefenterrein en hun lichamen na een week gevonden werden in een moeras.
Bij MO Pizza Kebab hangt de muur vol legerinsignes, afkomstig uit Nederland, Polen, Noorwegen. Het zijn souvenirs van NAVO-soldaten die geregeld oefeningen houden op het grote defensieterrein buiten het dorp. Maar de muur hangt vooral vol met insignes van de ‘U.S. Army’ – zij hebben sinds 2021 een kamp gevestigd in Pabrade.
De pizzeria is nog geen jaar open en nu al een doorslaand succes bij de Amerikanen, zegt Karolina Jusciute (21). In het weekend komen er zo’n honderd soldaten per avond eten. „Voornamelijk spareribs, want die maken we hier zelf.”
Karolina Jusciute, eigenaar van de pizzeria in Pabrade: „Zonder de aanwezigheid van de Amerikanen zullen we waarschijnlijk moeten sluiten.”
Foto Denis Vejas
Insignes uit diverse landen, achtergelaten door militaire bezoekers van MO Pizza Kebab.
Foto Denis Vejas
Maar als de Amerikanen vertrekken, dan is het over en uit met de pizzeria. „We zijn vanuit Vilnius hier gekomen vanwege de Amerikanen”, zegt Jusciute van het familiebedrijf. „Zonder de aanwezigheid van de Amerikanen zullen we waarschijnlijk moeten sluiten.”
In Pabrade wachten de inwoners met spanning af welke richting de Amerikaanse regering onder president Donald Trump op gaat met de Amerikaanse NAVO-troepen in Europa. Verschillende functionarissen van de Trump-regering hebben gedreigd met terugtrekking van een deel van de Amerikaanse militairen in Europa. Het aantal Amerikaanse soldaten in Europa schommelt sinds 2022 tussen de 75.000 en 105.000. Ongeveer tweederde is permanent gestationeerd in Europa, de rest bestaat uit roulerende militairen. Europese analisten gaan er vanuit dat Trump plannen heeft om twintigduizend soldaten terug te trekken.
Suwalki-corridor
Litouwen is sinds 2004 lid van de NAVO. Er zijn slechts zo’n duizend Amerikaanse militairen gestationeerd, maar deze zijn wel van wezenlijk belang voor het land tussen de Russische exclave Kaliningrad in het westen en Wit-Rusland in het oosten. Het stukje land tussen deze twee buurlanden, de Suwalki-corridor, geldt als de achilleshiel van de NAVO – Rusland zou deze corridor van 65 kilometer bij een grondaanval binnen no time kunnen innemen.
Met nog geen drie miljoen inwoners en zo’n 23.000 militairen zijn de Litouwers met weinigen om het land te verdedigen. Ook heeft het land geen gevechtsvliegtuigen en het heeft pas recentelijk tanks besteld. Daarom steunt Litouwen al jaren op de aanwezigheid van buitenlandse militairen. Wat zou een vertrek van de Amerikanen betekenen voor Litouwen en hoe denken de inwoners van Pabrade over hun aanwezigheid?
Litouwen werd „misschien wat naïef” na toetreding tot de NAVO in 2004, zegt Vaidotas Urbelis, de hoogste defensie-ambtenaar van het land. „We hadden het gevoel dat ons veiligheidsprobleem was opgelost met toetreding tot de NAVO.” Het defensiebudget zakte na 2004 naar 0,7 procent van het bbp – ver onder de NAVO-norm van 2 procent.
Nadat Rusland de Krim bezette in 2014 begon het land weer te investeren in defensie en na de Russische invasie in Oekraïne voerde Litouwen de dienstplicht in. Ook kwamen er vijfduizend extra NAVO-militairen, die onder leiding van Duitsland vast gelegerd zijn in Litouwen. Dit jaar besteedt Litouwen zo’n 4 procent van het bbp aan defensie, dat stijgt de komende jaren naar 6 procent.
Zicht op Pabrade.
Foto Denis Vejas
Militair oefenterrein bij Pabrade.
Foto Denis Vejas
Urbelis neemt de berichten dat de Amerikanen militairen willen terugtrekken met een korreltje zout. „Er wordt in de kranten over geschreven, maar wij hebben daar geen enkele aanwijzing voor gekregen”, zegt Urbelis, zittend voor een NAVO-vlag in een zaaltje van het ministerie van Defensie in Vilnius.
Bovendien is Litouwen „altijd voorbereid op het slechtste scenario”, aldus Urbelis. „Dat zit in ons dna. Al hangt een Russische aanval niet af van Rusland, maar van ons. Als wij niet afschrikwekkend genoeg zijn, dan zal Rusland ons aanvallen.” Hoe Urbelis dat zo zeker weet? „Poetin is geen geheim voor ons, we kennen de man en zijn mentaliteit. We spraken met hem toen het nog kon. Poetin is een opportunist die alleen de zwakkeren aanvalt, diegenen die hij kan overwinnen.”
Hoewel de Amerikaanse aanwezigheid in Litouwen beperkt is tot zeshonderd infanteriesoldaten in Pabrade en nog een paar honderd op de luchtmachtbasis in Siauliai, zijn de Amerikanen wel belangrijk voor de Litouwse verdediging. „De aanwezigheid van Amerikaanse troepen is een signaal naar Rusland dat als ze ons aanvallen, ze ook de Amerikanen aanvallen”, zegt Urbelis.
Sussende woorden
Niet iedereen in Litouwen is het eens met de sussende woorden van Urbelis. „Zonder bondgenoten zijn we niet veilig in Litouwen”, zegt Linas Kojala, directeur van het Geopolitics and Security Studies Center in Vilnius. „Voor sommige landen is de aanwezigheid van Amerika iets extra’s, voor onze verdediging is het essentieel.”
Kojala merkt dat sinds Trump belde met de Russische president Vladimir Poetin de angst in Litouwen is toegenomen. „Ik kreeg evenveel berichten als tijdens de invasie van Rusland in Oekraïne – mensen vragen mij of er oorlog in Litouwen komt.”
Toch houdt ook hij hoop dat de Verenigde Staten hun troepen niet uit Litouwen terugtrekken. „Wij zijn qua defensiebudget een goede bondgenoot, hebben een pro-Amerikaanse bevolking, kopen veel lng en tijdens de eerste termijn van Trump stationeerde hij méér Amerikaanse troepen in Litouwen.”
De nederzetting Pabrade groeide na de komst van een spoorlijn tussen Warschau en Sint-Petersburg uit tot een dorp met zo’n vijfduizend inwoners nu. Het werd bezet door de Duitsers, was tussen de twee wereldoorlogen Pools en behoorde daarna tot de Sovjet-Unie – kampen rondom het dorp werden gebruikt door de nazi’s voor massamoorden op Joden en daarna voor dwangarbeid onder de communisten. Op het defensieterrein in de bossen rondom het dorp werd eerst geoefend door Duitsers, Polen en Sovjets en nu door de NAVO.
De geschiedenis van de afgelopen eeuw komt samen in het dorp en dat is ook te horen op straat. De bewoners spreken Russisch, Pools én Litouws, soms zelfs door elkaar. De helft heeft Poolse voorouders, een kwart Russische of Wit-Russische of Litouwse. „Ik spreek in Pabrade in het Litouws, Pools én Russisch”, zegt bibliothecaresse Jurgita Sondor (35) in het Pools. „Maar sinds de oorlog in Oekraïne mijd ik Russisch”, zucht ze.
Ook zijn er geen Russische weekbladen meer te huur in de bibliotheek en het stapeltje Russischtalige romans neemt af. „Terwijl de vraag naar Russische weekbladen groot is”, zegt Sondor. „Nieuwe Russische boeken mag ik niet meer bestellen. Ook de klassiekers niet.”
De Pools-Russische bibliothecaresse Jurgita Sondor spreekt geen Russisch meer met de inwoners van Pabrade.
Foto Denis Vejas
De Litouwse zussen Lolita Vilimiene (l) en Ruta Baliukoniene runnen het culturele centrum in Pabrade.
Foto Denis Vejas
Russische liederen
Tot de oorlog in Oekraïne was er nooit spanning tussen de verschillende etniciteiten in Pabrade, zeggen de Litouwse zussen Ruta Baliukoniene en Lolita Vilimiene die het culturele centrum runnen – een verdieping onder de bibliotheek. „Maar sinds de oorlog is er spanning in het dorp”, zegt Baliukoniene. „Op Facebook zagen we dorpsgenoten pro-Russische berichten delen.”
Het baart ze zorgen. „We zijn gestopt met het zingen van Russische liederen tijdens koorbijeenkomsten”, zegt Vilimiene. „Sommigen gebruikten die liederen om hun Russische trots te laten zien.”
Over de NAVO-aanwezigheid denken de twee anders dan Sondor. De Pools-Russische bibliothecaresse – getrouwd met een etnische-Rus – ziet vooral nadelen van de NAVO-troepen. „Files, lawaai, trillende ruiten en we krijgen daar geen compensatie voor. Bovendien zijn de soldaten soms dronken en gedragen ze zich uit de hoogte.”
De zussen beneden zijn juist blij met de NAVO-militairen. Ze organiseren filmavonden voor de soldaten en voelen zich veilig vanwege hun aanwezigheid. Baliukoniene: „Wij leefden nog onder het Sovjet-bewind, toen er in de winkels niks te koop was en we als schoolmeisjes regelmatig schietlessen kregen met kalasjnikovs.” Dat die lessen nu van pas komen bij een Russische inval doet hen gniffelen. „We waren zo blij met het NAVO-lidmaatschap van Litouwen in 2004.”
Maar de aanwezigheid van die NAVO-militairen maakt Sondor bang. ’s Ochtends las ze het nieuws dat er wordt gesproken over terugtrekking van Amerikaanse troepen. Veilig voelde ze zich toch al niet in Pabrade. „Als er iets gebeurt, dan is dit een van de eerste plekken die zal worden aangevallen.”
Lees ook
‘We leven niet in een naoorlogs tijdperk, maar in een vooroorlogse periode’
Haar gehavende gebit verraadt de duur en diepte van haar verslaving. „Aan meth en heroïne – op het eind.” Nu is ze „bijna honderd dagen nuchter”, vertelt Toni Smith (31), keurig opgemaakt, haar donkere haar strak onder een brede haarband, glinsterende steentjes in haar oren en een sprankelende blik.
Haar drugsgebruik begon op haar achttiende, toen ze wegliep bij haar adoptieouders en introk bij haar „levenslang verslaafde” biologische vader. „Hij was de eerste met wie ik high werd.”
De geschiedenis dreigde zich te herhalen. Haar kinderen van nu negen en zes groeiden op in een krot waar de stroom werd afgetapt van de buren en hun moeder „lang geleden was opgehouden voor ze te zorgen”. Smith slikt en slaat haar blik neer naar haar handen, waarop een hartje getatoeëerd is. „Ik jatte van mijn moeder. Ik was alleen maar bezig met mijn eigen roes.”
Tot ze vorig jaar de bodem bereikte. Ze werd gearresteerd en maakte het nog erger door drugs mee de gevangenis in te smokkelen. „Als deze mensen me niet nog een kans hadden gegeven, had ik heel lang in de bak gezeten.”
In plaats daarvan woont ze nu met twintig andere vrouwen en een iets grotere groep mannen in een afkickkliniek even buiten Hazard, in Oost-Kentucky. In de hollers, zoals ze de geïsoleerde, van drugs doortrokken gemeenschappen hier in de heuvels van de Appalachen noemen. Dat heeft ze te danken aan een samenwerking tussen de rechter, de kliniekdirecteur en een plaatselijke zorginstelling, maar vooral aan de publieke zorgverzekering Medicaid.
De kliniek oogt als een spartaans zomerkamp: houten laagbouw, slaapzalen met stapelbedden, prikborden vol motiverende boodschappen en veel buitenactiviteiten. Smith krijgt hier therapie, leert voor zichzelf zorgen en deel te zijn van een veilige gemeenschap.
Na het gesprek speelt ze een spelletje cornhole in de eerste lentezon na een barre winter. „Ik ben hier heel slecht in”, waarschuwt ze haar team. Om vervolgens feilloos een bonenzakje in het gat van het verticale houten bord te mikken.
De afkickkliniek, even buiten Hazard, oogt als een spartaans zomerkamp.
Foto’s Jon Cherry
Eigenbelang
„Veel te lang zijn we geweldloze verslaafden maar blijven opsluiten. Op kosten van de belastingbetaler. Zonder dat ze er ooit beter van werden”, zegt Greg Burke (51). Hij is de directeur van de afkickkliniek, een man met indringende groene ogen en een golvende grijze baard. Voor hij terugkeerde naar zijn geboortegrond hier in de bitterarme kolenregio van Kentucky – een van de armste plekken in de Verenigde Staten – klom hij op in het gevangeniswezen. „We hebben hier de omslag gemaakt naar het helpen van verslaafde mensen, maar dat lukt alleen met geld van buiten. Zonder Medicaid zouden wij morgen de deuren moeten sluiten.”
Juist dit stelsel ligt op het hakblok in Washington. Om belastingverlagingen te bekostigen zonder de al fenomenale staatsschuld veel verder op te laten lopen, willen de Republikeinen van president Donald Trump snijden in de sociale zekerheid. Maar kiezers verworven rechten afpakken is politiek zo eenvoudig nog niet.
Zonder Medicaid zouden wij morgen de deuren moeten sluiten
Social Security, het staatspensioen, is vrijwel heilig. Medicare, gezondheidszorg voor Amerikanen boven de 65, durft ook geen politicus die nog herkozen wil worden aan te raken. Maar Medicaid, de onder president Barack Obama uitgebreide zorgverzekering voor de armste Amerikanen, is kwetsbaar. Bijna 80 miljoen mensen maken er gebruik van, onder wie miljoenen kinderen. Vier op de tien bevallingen in de VS worden erdoor vergoed. Gezamenlijk vormen deze drie stelsels bijna de helft van de 6,8 biljoen dollar (dat is met twaalf nullen) die de federale overheid jaarlijks uitgeeft.
Trump zelf blijft zeggen dat het „niet nodig” is om Medicaid in te krimpen, maar partijgenoten hebben er minder vertrouwen in dat zijn handelsoorlog de VS vanzelf rijker gaat maken. Vorige maand stemde het Republikeinse Huis van Afgevaardigden voor een begroting waarin per jaar 88 miljard bezuinigd moet worden op deze zorgverzekering. De Senaat, waar de Republikeinen ook een meerderheid hebben, is nu aan zet. Alternatieven lijken niet voorhanden: hele ministeries ontmantelen of de halve ambtenarij ontslaan levert bij lange na niet even veel miljarden op.
Het Republikeinse Congres van Kentucky probeert intussen de eis in te bouwen dat alleen mensen met een baan nog voor de zorgverzekering in aanmerking zouden komen. Trump-adviseur Elon Musk beweert dat er sprake is van „enorme verspilling, fraude en misbruik” met Medicaid. Zwendel komt zeker voor, zoals met elke subsidie. Maar eerder doordat zorgverleners en tussenpersonen onterecht declareren dan doordat patiënten er misbruik van maken.
Overdoses
Het inperken van Medicaid zou mensen in deze voormalige mijnregio nog ongezonder en armer maken. Het zou het succes teniet kunnen doen dat Kentucky, dat zwaar gebukt gaat onder de opiatenepidemie, de laatste jaren heeft geboekt in het terugdringen van overdoses. Naast drugsverslaving zijn ook andere ziektes die te maken hebben met levensstijl hier een groot probleem: er wordt meer gerookt en gedronken, ongezonder gegeten. De levensverwachting daalt. Er is meer kanker, overgewicht, diabetes.
„Levensreddende zorg zal ook zonder Medicaid verleend worden”, zegt internist John Jones (40), een opgeruimd type dat zijn klinkers maximaal oprekt. „Het probleem is dat mensen zonder verzekering altijd pas naar de dokter gaan als ze echt ziek zijn. Dat we dan weinig meer kunnen doen aan preventie en screening.”
Internist John Jones van het Primary Care Center in Hazard.Foto Jon Cherry
Het probleem is dat mensen zonder verzekering altijd pas naar de dokter gaan als ze echt ziek zijn
Voordat Medicaid werd uitgebreid, moest hij bijvoorbeeld vaker ledematen amputeren, omdat zijn diabetespatiënten te laat alarm sloegen en met etterende onderbenen of armen bij hem binnen strompelden. „Daar wil ik niet naar terug. Het kost uiteindelijk ook meer geld.”
Jones vertelt erover in zijn kantoor in het Primary Care Center, de eerstelijnszorg voor Hazard en omgeving. Naast zijn toetsenbord staat een flesje Coca-Cola, zijn screensaver toont een triomfantelijke Donald Trump. De arts is een libertaire Republikein – die dol is op één van de grootste overheidssubsidies.
Is Hazard, een stadje met zo’n vijfduizend inwoners, een voorbeeld van hoe kiezers stemmen tegen hun eigenbelang? Het gemiddelde inkomen is 25.000 dollar per jaar, krap de helft van het landelijk gemiddelde. Daardoor komt 44 procent van de bevolking in aanmerking voor Medicaid en heeft zo vrijwel geen zorgkosten. Terwijl private verzekeringen in de VS duur, bureaucratisch en onvolledig zijn. In november stemde 80 procent van de kiezers op Donald Trump. De lokale Republikeinse Afgevaardigde had in de laatste verkiezingen niet eens een tegenkandidaat. Jones: „De meeste mensen hier stemmen niet rechts vanwege hun portemonnee, maar vanwege hun culturele waarden: abortus, transgenderdingen.”
In het Primary Care Center in Hazard kruisen de paden van een peuter en verpleegkundigen: de een rent door een gang, de ander loopt door de lobby.
Foto Jon Cherry
Werkgelegenheid
Op een dag bij het Primary Care Center, open van acht uur ’s ochtends tot negen uur ’s avonds, komen veel mensen voorbij voor wie het feit dat ze nooit een rekening krijgen van de dokter of apotheek, los lijkt te staan van hun politieke voorkeur.
Neem Bessie Stidham (57). Zij is dol op Trump „omdat hij een sterke man is” en vanwege „al die immigranten en terroristen die maar de grens over lopen”. Of hij plannen heeft voor de zorg of haar uitkering, weet ze niet.
Haar bezoek met kleinkinderen Rydar (14) en Skylar (12) aan de kinderarts legt de van generatie op generatie overgedragen medische en sociale problemen in dit gebied bloot. Zij zorgt voor hen omdat hun moeder verslaafd is. De jongen is zwaar autistisch: hij draagt een luier en heeft een speen in zijn mond. „Eh, doe dat maar niet”, zegt zijn dokter, als hij haar probeert te likken. Het meisje is gestopt met school omdat ze gepest werd. Oma is obees, leidt aan een auto-immuunziekte en heeft een herseninfarct gehad. „Ik zou niet weten hoe we zonder deze hulp zouden overleven.”
Hier komen ook mensen als Carl Gibson (31), die recent ontdekte dat zijn Medicaid was opgezegd toen hij een ziekenhuisfactuur van 1.500 dollar kreeg. „Ik was met oorpijn naar de Eerste Hulp gegaan. De dokter heeft er dertig seconden naar gekeken, het bleek alleen maar oorsmeer te zijn. En toen kreeg ik die rekening.” Door een inkomensstijging bleek hij niet meer onder de armoedegrens voor de verzekering te vallen. Hij heeft de goedkoopste particuliere zorgverzekering genomen, „maar die dekt dus vrijwel niets en heeft een hoog eigen risico”.
Bessie Stidham (links) bezoekt het Primary Care Center in Hazard, Kentucky met haar zwaar autistische kleinzoon Rydar (14). Rechts een verpleegkundige van het zorgcentrum. Foto Jon Cherry
Gibson werkt in de materiaalkamer van het ziekenhuis – en dat is waarschijnlijk ook dankzij Medicaid. Want naast levensreddend is het stelsel ook big business. Het grootste deel van de werkende bevolking van Hazard werkt inmiddels in de zorg. Uit de omliggende hollers komt iedereen naar het stadje voor het ziekenhuis, het Primary Care Center en de veteranenzorg. Onderwijs, de lokale overheid, politie en justitie zijn andere belangrijke werkgevers. Vrijwel iedereen is op een of andere manier afhankelijk van de overheid. Nog los van de uitkeringen en voedselbonnen die veel mensen krijgen.
Het Primary Care Center neemt na jaren uitbreiden een heel winkelblok in beslag, dankzij Medicaid. Er zijn tandartsen, gynaecologen, medische pedicures. Er rijdt een busje dat mensen uit het hele district ophaalt als zij geen auto hebben. Welkome zorg voor de zieken dus, maar ook stabiele, goed betaalde banen in een achtergestelde regio. De volgende geplande uitbreiding was oogheelkunde, zegt directeur Barry Martin (61). Maar hij wacht even met het investeren in nieuwe apparatuur en personeel. Volgens arts Jones kan een korting van 10 procent op Medicaid bij de kliniek al voor ontslagen zorgen.
<figure aria-labelledby="figcaption-0" class="figure" data-captionposition="below" data-description="Oudere inwoners op straat in Hazard, Kentucky.” data-figure-id=”0″ data-variant=”grid”><img alt data-description="Oudere inwoners op straat in Hazard, Kentucky.” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/04/hele-regios-in-kentucky-draaien-op-medicaid-maar-de-regering-trump-wil-ervan-af-7.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/04/04162940/data130347737-96309f.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/04/hele-regios-in-kentucky-draaien-op-medicaid-maar-de-regering-trump-wil-ervan-af-40.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/04/hele-regios-in-kentucky-draaien-op-medicaid-maar-de-regering-trump-wil-ervan-af-38.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/04/hele-regios-in-kentucky-draaien-op-medicaid-maar-de-regering-trump-wil-ervan-af-39.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/04/hele-regios-in-kentucky-draaien-op-medicaid-maar-de-regering-trump-wil-ervan-af-40.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/04/hele-regios-in-kentucky-draaien-op-medicaid-maar-de-regering-trump-wil-ervan-af-41.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/LJP7srS_UDYYBiPzdMGCmK1F_zs=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/04/04162940/data130347737-96309f.jpg 1920w”>Oudere inwoners op straat in Hazard, Kentucky.Barry Martin (61), directeur van het Primary Care Center.Foto’s Jon Cherry
Destabiliserend
„Het afbreken van Medicaid zou dit hele fragiele gebied destabiliseren”, zegt Burke, de baas van de afkickkliniek. „Het zorggeld betekent niet alleen dat mensen betere preventieve zorg krijgen en hulp om hun leven weer op te bouwen, het is ook een van de weinige economische vliegwielen hier. De kolenmijnen gaan nooit meer open. Geen bedrijf investeert hier. Het geld dat we krijgen van Medicaid steken we in de gemeenschap.”
Zo kunnen ook veel verslaafden die Burkes programma afronden aan de slag. Hij heeft honderd mensen in dienst, op verschillende locaties, van wie zeker de helft ervaringsdeskundige is. Anderen begeleidt hij naar ‘tweede kans’-werk elders in Hazard. De gezondheidszorg heeft het gebied zoveel banen gebracht, dat bewoners klagen dat het de huizenprijzen opdrijft.
Burke en Jones zijn het erover eens dat Medicaid voor deze regio essentieel is, maar verschillen van mening over hoe ruimhartig het programma zou moeten zijn. Jones ziet te veel mensen die gemakzuchtig leven dankzij de overheid. „We hebben hier een cultuur waarin het in sommige families normaal is dat niemand werkt en iedereen steun trekt”, zegt Jones. „Ze vinden het dwaas om werk te zoeken als ze ook alles gratis kunnen krijgen. Mensen verkopen voedselbonnen om hun drugs te betalen. Patiënten weten heel precies welke pijnstiller ik moet voorschrijven.” Hij heeft er geen oplossing voor, zegt hij. „Maar ik snap dat anderen denken: we geven hier veel te veel geld aan uit.”
Burke windt zich op over politici en opiniemakers die roepen dat Medicaid te duur is. „Bedenk eens”, zegt hij over ex-verslaafde Toni Smith, „wat je bespaart als deze vrouw van 31 op de ingeslagen weg verder kan en goed voor zichzelf zorgt? Wat je bespaart aan handhaving op straat, aan gevangenissen, dakloosheid?”
Smith zelf dacht er nooit over na waar haar zorg vandaan zou komen. Ze had wel eens gratis methadon gekregen, maar voor ze in de gevangenis kwam had ze al jaren geen dokter gezien. Verkiezingen zijn ook altijd langs haar heen gegaan. Maar toen zich de mogelijkheid voordeed om via Medicaid af te kicken, bleek dat ze uit dat stelsel was gegooid. Het kostte Burke een maand om haar, en daarmee haar kinderen, weer aan te melden en haar zorg vergoed te krijgen. „Ik was elke dag doodsbang dat ik terug zou moeten naar de gevangenis”, zegt ze.
Nu haalt ze haar gemiste zorg in. „Ik was eerder zover heen dat ik dacht: goed zicht, wie heeft dat nodig. Maar twee weken geleden ben ik naar de oogarts geweest voor een bril. En binnenkort ga ik naar de tandarts.”
Voetgangers in het centrum van Hazard, Kentucky.Foto’s Jon Cherry
Het was een veelzeggend beeld voor de staat van het internationaal recht. Na landing in Boedapest werd de Israëlische premier Benjamin Netanyahu donderdag op een rode loper onthaald door zijn ambtgenoot, Viktor Orbán. Dat terwijl lidstaten bij het Internationaal Strafhof de plicht hebben om Netanyahu te arresteren als hij op hun grondgebied landt. Dezelfde dag maakte Hongarije bekend dat het uit het Strafhof stapt.
Het is, zegt Kenneth Roth tijdens een gesprek in Amsterdam, „heel gevaarlijk om een uitzondering voor Israël te creëren” op de mensenrechtennormen. En niet alleen een autocraat als Orbán doet dat. Roth, van 1993 tot 2022 directeur van de invloedrijke ngo Human Rights Watch, wijst op de beoogde Duitse bondskanselier Friedrich Merz, die ook gezegd heeft dat hij Netanyahu zou verwelkomen.
„Het is volkomen begrijpelijk dat Duitsland het goed wil maken met Joden vanwege de Holocaust. De manier om dat te doen, is door sterke mensenrechtennormen te creëren, zodat ze Joden en alle anderen beschermen tegen herhaling van de Holocaust. Maar de Duitse regering ziet het steunen van Israël als haar bestaansrecht, ongeacht welke wreedheden dat land begaat. Dat ondermijnt de mensenrechtennormen die nodig zijn om Joden over de hele wereld te beschermen.”
Lees ook
Cadeautje voor Netanyahu, klap voor EU: Hongarije trekt zich terug uit het Internationaal Strafhof
Over zijn carrière publiceerde Roth onlangs het boek Righting Wrongs: Three Decades on the Front Lines Battling Abusive Governments. Hierin toont hij zich ondanks alles optimistisch over de mensenrechten.
Waar haalt u dat optimisme vandaan, nu de grote landen door autocraten geleid worden, het Internationaal Strafhof ondermijnd wordt en er in Oekraïne en Gaza allerlei oorlogsregels worden geschonden?
„Er is altijd een invalshoek om leiders ergens op aan te spreken. Hoe vreselijk de despoot of de dictator ook is, er is altijd iets waar ze om geven. Iets wat de mensenrechtengemeenschap hen kan verhinderen te krijgen, tenzij ze veranderen. Zo krijgen we dingen gedaan. Soms is het hun reputatie. Soms is het internationale erkenning. Er is altijd iets.”
Waar kun je Donald Trump op aanspreken?
„De ingang tot Trump is zijn ego en zijn verlangen naar een positieve erfenis. Die kunnen we beïnvloeden. Zie Oekraïne. Als Trump zijn zin zou krijgen, zou hij de militaire frontlinie tot nieuwe grens tussen Rusland en Oekraïne uitroepen. Dan zou Poetin zich herbewapenen en opnieuw binnenvallen. Wat Poetin wil, is niet een klein beetje grondgebied in Oost-Oekraïne. Hij wil de democratie van Oekraïne uitroeien. Zodat het geen model is voor het Russische volk. Daar is het altijd om gegaan.
„Dus waar we Trump van moeten overtuigen, is dat een slechte deal hem de Neville Chamberlain van de 21ste eeuw zou maken. Het zou een erfenis zijn van naïeve verzoening, zoals Chamberlain met Hitler deed. En dat de enige manier waarop hij een goede deal in Oekraïne kan krijgen, is door de Oekraïense democratie te behouden. Daarvoor is nodig dat de VS een vangnet bieden aan Europese vredeshandhavers in Oekraïne. De Britten en de Fransen zullen hopelijk meer troepen leveren. Maar ze hebben de Amerikaanse inlichtingendienst en luchtsteun nodig. Trump moet ervan overtuigd worden dat dat nodig is voor een goede deal.”
Hoe kun je de mensenrechten nog verdedigen in het Trump-tijdperk?
„Andere regeringen kunnen een leidende rol spelen als de Verenigde Staten niet meedoen. Er zijn talloze wereldwijde verdragen gesloten ondanks de tegenstand van de VS, Rusland en China: het verdrag om antipersoonsmijnen te verbieden, het verdrag om clustermunitie te verbieden, het verdrag om het Internationaal Strafhof op te richten. Andere regeringen bundelden hun krachten en hadden de morele autoriteit om te zegevieren. We kunnen niet naar de VS kijken als enige verdediger van mensenrechten.”
Wat kan de internationale gemeenschap doen tegen de sancties die Trump aan het Internationaal Strafhof oplegt?
„In mijn ogen is het niet onmogelijk voor aanklager Karim Khan van het Strafhof om Trump aan te klagen voor obstructie van de rechtsgang. Het is een misdaad om gerechtspersoneel te intimideren of te bedreigen vanwege hun officiële taken. Dat is precies wat Trump deed.”
De Israëlische premier Benjamin Netanyahu (links) werd donderdag in Boedapest op een rode loper onthaald door zijn ambtgenoot, Viktor Orbán.
Foto Attila Kisbenedek/AFP
U schrijft over het instrument van ‘shaming’: een regering te schande maken, opdat ze zich schaamt voor haar mensenrechtenschendingen. Werkt dat nog, met leiders die zich nergens voor lijken te schamen?
„Dat is niet helemaal waar. Neem Israël: het lijkt er misschien op dat Netanyahu ongebreideld zijn gang gaat. Maar de Amerikaanse regering heeft enorme macht over Israël, omdat het de belangrijkste leverancier is van wapens en militaire hulp. Als Joe Biden dreigde om die steun in te trekken, deed Netanyahu een beroep op de Republikeinen rechts van hem. Maar er is niemand rechts van Trump. Dus als Trump Netanyahu vertelt hoe hij iets moet doen, doet hij dat.
„Trump te schande maken werkt niet zoals je zou verwachten. Als je Trump vertelt dat hij mensenrechten schendt, zou zijn antwoord zijn: wat zijn die? Je weet dat het hem niets kan schelen. Maar je weet ook dat Trump een verheerlijkt zelfbeeld heeft als een meesterlijke dealmaker. En hij wil daarvoor erkenning. Hij wil een Nobelprijs voor de Vrede. En hij wil vooral normalisatie van de betrekkingen tussen Saoedi-Arabië en Israël. Dat zal niet gebeuren zonder een duidelijk pad naar een Palestijnse staat. En dus denk ik dat het onze taak is om Trump het juiste te laten doen om de verkeerde reden: om een Palestijnse staat te eisen. Netanyahu zou moeten luisteren. Trump verkeert ironisch genoeg in een betere positie om een Palestijnse staat veilig te stellen dan Biden.”
Bent u geschokt door het loslaten van mensenrechten in de Gaza-oorlog?
„De Israëlische regering scheurt de Geneefse Conventies aan flarden. Ook als je op een militair doel schiet, mag je geen onevenredig aantal burgerslachtoffers maken. Onderzoeken hebben aangetoond dat het nu een Israëlische militaire doctrine is dat je twintig burgers mag doden voor één lage Hamas-strijder. Dat is volkomen onevenredig. Dat is een oorlogsmisdaad.
„Ik denk dat het slechts een kwestie van tijd is voordat het Internationaal Strafhof mensen hiervoor aanklaagt. Netanyahu en oud-minister Yoav Gallant van Defensie zijn tot nu toe alleen aangeklaagd voor hun uithongeringsstrategie. Maar niemand is nog aangeklaagd voor willekeurige bombardementen. Bommen van tweeduizend pond zijn volstrekt ongepast in een dichtbevolkt gebied. Je weet dat deze bommen iedereen binnen een straal van twee voetbalvelden kunnen doden. En Israël heeft ze herhaaldelijk gebruikt. Het zou me niet verbazen als Khan een reeks Israëlische functionarissen aanklaagt.
„Ook de Israëlische nederzettingen op de bezette Westelijke Jordaanoever zijn een oorlogsmisdaad. En het is niet eens moeilijk te bewijzen. Ze liggen daar. Ik denk dat het Strafhof nog veel meer kan doen.”
Lees ook
‘Zij hebben wapens en stokken, wij hebben camera’s’ – kolonisten terroriseren Palestijns dorp in Masafer Yatta
Wat vindt u van de kritiek dat Human Rights Watch zich buitensporig op Israël richt?
„Voor mensen die zeggen dat we ons alleen op dit of dat land richten, kijk dan eens op onze website. Dat is gewoon niet waar. Human Rights Watch is in honderd landen actief. Dictators en autocraten zeggen graag dat we alleen op hen mikken. Maar Human Rights Watch past overal dezelfde principes toe. Dezelfde normen voor feitenonderzoek. Dat is de bron van onze geloofwaardigheid.
„De kritiek dat we Israël oneerlijk aanvallen is gewoon een goedkoop excuus om kritiek op Israël te vermijden. Want de verdedigers van de Israëlische regering willen niet minder kritiek op Israël. Ze willen geen kritiek op Israël. Dat gaat niet gebeuren zolang Israël deze enorme oorlogsmisdaden begaat.”
Op een scherm is de Filippijnse oud-president Rodrigo Duterte te zien in de rechtszaal van het Internationaal Strafhof in Den Haag.
Foto Peter Dejong/Reuters
Kan het Internationaal Strafhof nog functioneren als lidstaten niet bereid zijn om arrestatiebevelen op te volgen?
„Laten we niet vergeten dat het Hof recent nog een flink succes te vieren had: de arrestatie van de Filippijnse oud-president Rodrigo Duterte. Wij brachten al een rapport uit toen hij burgemeester was van Davao City en daar een doodseskader organiseerde dat hetzelfde deed als toen hij president was: jonge mannen executeren van wie hij beweerde dat ze drugsdealers waren. We hebben lang aangedrongen op verantwoording voor zijn daden en het is erg bemoedigend om hem in hechtenis te zien in Den Haag.”
Ziet u nog andere optimistische voorbeelden voor de internationale rechtsorde?
„De algemene opvatting is dat de autocraten wereldwijd de overhand hebben en dat de democratie in verval is. Ik denk dat dat te simplistisch is. Mensen die onder autocraten leven maken bijna allemaal duidelijk dat ze eruit willen. Ze willen een verantwoordelijke democratie. En dus hebben we massaal protest na massaal protest tegen autocratie gezien, het meest recent in Turkije. Maar je kunt ook kijken naar Servië, Hongkong, Thailand, Myanmar, Bangladesh, Sri Lanka, Iran, Rusland, Wit-Rusland, Polen, ga maar door.
„Het probleem vandaag de dag ligt bij de gevestigde democratieën, waar mensen die zich achtergesteld voelen vatbaar zijn voor de autocratische aantrekkingskracht. En dus moeten we democratieën ertoe aanzetten om iedereen in het land beter te bedienen. Maar ook om terug te vechten tegen de autocratische neiging om bepaalde minderheden tot zondebok te maken. We moeten laten zien dat het aanwijzen van zondebokken vaak een excuus is om de echte problemen van een land niet aan te pakken.
„We moeten ook het gevoel versterken dat alle inwoners van een land lid zijn van de gemeenschap. Dat is het probleem van identiteitspolitiek, want als we alleen maar bezorgd zijn over deze of gene identiteit, versterkt dat de gemeenschap niet. Het maakt het makkelijker voor een autocraat om bepaalde identiteiten eruit te pikken die niet in de smaak vallen. En dus moeten we terug naar het idee dat geen van onze rechten veilig is totdat de rechten van iedereen veilig zijn. Als de autocraat kan zeggen dat we vandaag de rechten van homo’s of immigranten afpakken, dan zal dat morgen ook anderen overkomen.”
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data129030420-820702.jpg|https://images.nrc.nl/1KZNO_ipbDwxDhvY1OuRaa5KYtQ=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data129030420-820702.jpg|https://images.nrc.nl/79sr1vBpA80XCNAx7O8po0K2pTM=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data129030420-820702.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data129030486-b28afa.jpg|https://images.nrc.nl/66I5P4fw_Dx2Qfnz7iuew8-gkZU=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data129030486-b28afa.jpg|https://images.nrc.nl/auJJZ-tOkFaC-C9pmhxG2ujS_6c=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data129030486-b28afa.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data129031091-404074.jpg|https://images.nrc.nl/AMj2mTunCV8T6iwZyknZHhOTiFI=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data129031091-404074.jpg|https://images.nrc.nl/a2lY8z6ZFRs16l4z8a4VbT3v5O0=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data129031091-404074.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data129031265-3f7e79.jpg|https://images.nrc.nl/uq-7wIw01QvwiJusOVUcwRcujaw=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data129031265-3f7e79.jpg|https://images.nrc.nl/kaSfM8nJ8SLQTxQSpLt3tuzur-0=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data129031265-3f7e79.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data129031041-dbe479.jpg|https://images.nrc.nl/n3Y8EZWTslrpTlxMv0H1RrQJyhw=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data129031041-dbe479.jpg|https://images.nrc.nl/dZz1DGpEbGuaeilPl9Z56-LwqTA=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data129031041-dbe479.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data129031088-b0506e.jpg|https://images.nrc.nl/ZCO661yAGm0YLRzLVOKvY-3CAY4=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data129031088-b0506e.jpg|https://images.nrc.nl/lo3o0tJtlc7otZUu80jo3LzprAc=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data129031088-b0506e.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data130380777-0471f4.jpg|https://images.nrc.nl/Ithi2QG45qEVrNvJujC9rGsqdwI=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data130380777-0471f4.jpg|https://images.nrc.nl/5BNnG5Qb3HFPvVFqKP-BmQr_lKg=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data130380777-0471f4.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data130380838-d84c79.jpg|https://images.nrc.nl/B03nPlFeijDL645E-JjVlTn71Uk=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data130380838-d84c79.jpg|https://images.nrc.nl/cl5enNd8V-Zqd7c7jLDR0FECU5E=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data130380838-d84c79.jpg)
