Opinie | Waarom in godsnaam een klimaattop in Azerbeidzjan

Posted on November 10, 2024 by admin

Wellicht kunt u het zich nog herinneren, de prestigieuze klimaatconferentie COP28 die vorig jaar plaatsvond in Dubai. Aan hoonklank geen gebrek, de top werd afgedaan als een greenwashing evenement pur sang. En terecht.

Een jaar later is echter de overtreffende trap bereikt. De klimaattop zal dit jaar namelijk plaatsvinden in Bakoe, hoofdstad van Azerbeidzjan: een land dat al sinds 2003 geteisterd wordt door de autoritaire leider Ilham Aliyev, die in dat jaar zijn vader Heydar Aliyev opvolgde, nadat deze sinds de val van de Sovjet-Unie het land met harde hand had geregeerd. In 2013 ‘won’ Ilham met overmacht de verkiezingen, al was de uitslag al de dag vóór de stembusgang bekend. In 2017 stelde Aliyev zijn vrouw Mehriban Aliyeva aan tot vicepresident, een positie die hij eerder dat jaar voor haar had gecreëerd. Internationale organisaties zoals Human Rights Watch en Amnesty International uitten stevige kritiek op het land vanwege mensenrechtenschendingen en het gevangenzetten van oppositiefiguren en activisten. In de World Press Freedom Index van 2024 scoort Azerbeidzjan zelfs lager dan Rusland.

Desondanks is Aliyev erin geslaagd een van de belangrijkste bijeenkomsten op het gebied van klimaat naar de hoofdstad te halen. Hoe is dit mogelijk? In 2012 bracht de denktank European Stability Initiative naar buiten hoe verschillende leden van de Parlementaire Assemblee van de Raad van Europa (PACE) vier maal per jaar een halve kilo zwarte kaviaar ontvingen en voor snoepreisjes naar Bakoe vlogen. Het fenomeen ging later de boeken in als caviar diplomacy. Wellicht heeft het dus te maken met deze lokale lekkernij.

Dictatuur, repressie en omkoping ten spijt – misschien is het Aliyev-regime wel enorm betrokken bij het klimaat? Voor een land dat tweederde van zijn inkomsten uit olie en gas haalt lijkt dit echter zeer onwaarschijnlijk.

Etnische zuivering

Het regime doet dan ook weinig pogingen om zijn ware aard te verhullen. Afgelopen januari stelde Aliyev 28 personen aan als organiserend comité van de top. Een aantal van hen zijn hooggeplaatste functionarissen van het staatsbedrijf Socar, een olie- en gasgigant. Uit onderzoek van de World Benchmarking Alliance, een organisatie die onderzoek doet naar de energietransitie binnen olie- en gasbedrijven, blijkt dat niets er op wijst dat Socar bezig is met het klimaat. Ook wordt het bedrijf ervan beticht weinig tot niets te doen aan mensenrechten, de veiligheid van medewerkers of andere vormen van ethische bedrijfsvoering.

Volgens het organiserend comité is het winnen van fossiele brandstoffen goed verenigbaar met acties om klimaatverandering te stoppen

Azerbeidzjan heeft daarnaast een langslepend conflict met buurland Armenië. Nog altijd ligt er geen vredesakkoord tussen beide landen. In september 2023 verdreef Azerbeidzjan 100.000 etnische Armeniërs uit de regio Nagorno-Karabach en nam het de controle over, een militaire operatie die door verschillende experts werd geduid als een vorm van etnische zuivering.

Klap in het gezicht

In deze wirwar van mensenrechtenschendingen, inbreuken op de persvrijheid en regionale spanningen pogen wereldleiders deze week een volgende stap te zetten om in ieder geval de ergste gevolgen van klimaatverandering te verminderen. De eerste tekenen zijn helaas niet hoopvol, want volgens het organiserend comité is het winnen van fossiele brandstoffen goed verenigbaar met acties om klimaatverandering te stoppen. Volgens de Azerbeidzjanen hoeft het beperken van de globale opwarming tot maximaal 2 graden niet te betekenen dat de productie van fossiele brandstoffen moet worden beperkt. De Azeri’s menen dat fossiele brandstoffen ook in de toekomst een belangrijke rol blijven spelen in de energievoorziening en hebben plannen om de productie te verhogen. Geen gek standpunt als de economie er voornamelijk op draait.

Toch is Europa hier zelf ook debet aan: verschillende Europese landen zoals Griekenland en Italië sloten gasdeals met Azerbeidzjan, en in 2022 verscheen Europese Commissievoorzitter Ursula von der Leyen samen met Aliyev op een podium in Bakoe, waar was overeengekomen de gasexport naar de EU te verdubbelen. Of de klimaattop in Dubai een succes was is maar de vraag, het ligt eraan wie je het vraagt. Dat zal in Bakoe niet anders zijn. Wel staat vast dat het organiseren van de klimaatconferentie in Azerbeidzjan een klap in het gezicht is van Azerbeidzjanen die strijden voor vrijheid en tegen oppressie. Ook laat het zien dat de lobby van de fossiele industrie nog altijd ijzersterk is. En het toont aan dat een dynastiek dictator het ver kan schoppen, zolang deze maar een goede portie zwarte kaviaar bij de hand heeft.

Zijn de vijf knopen van het mondiale klimaatbeleid nog te ontwarren?

admin
November 10, 2024
0

De verwachtingen voor de grote klimaattop die maandag begint in de Azerbeidzjaanse hoofdstad Bakoe waren al niet erg hooggespannen. En nu Donald Trump in januari terugkeert in het Witte Huis, zijn de kansen op een succesvolle conferentie er niet groter op geworden. De Amerikaanse delegatie zal ongetwijfeld proberen nog enig optimisme uit te stralen, maar dat de grootste klimaatvervuiler na China voorlopig niet meer meepraat, zal de stemming in Bakoe er niet beter op maken.

Nu zijn de verwachtingen bij klimaattoppen zelden hooggespannen, maar toch zou het verkeerd zijn om het mondiale gesprek over het voorkomen van gevaarlijke opwarming te onderschatten. Zonder de jaarlijkse klimaattoppen zou de mensheid volgens klimaatwetenschappers minimaal afstevenen op een temperatuurstijging van 3,6 graden Celsius aan het einde van de eeuw – de planeet zit nu al op een gemiddelde opwarming van ongeveer 1,3 graden.

Dankzij internationale afspraken is van die verwachte temperatuurstijging inmiddels ongeveer 0,6 graden afgehaald. Dat is nog lang niet genoeg en het is ook niet volgens de afspraak (ruim onder de 2 graden en liever zelfs onder de 1,5 graden blijven). Maar elke tiende graad minder telt. En de afgelopen tijd heeft laten zien dat het met sommige ontwikkelingen – zoals de snelle prijsdaling van energie uit zon en wind – ineens heel hard kan gaan.

In Bakoe zal het waarschijnlijk niet gaan over een tiende graad meer of minder. Het terugdringen van broeikasgassen, nodig om de temperatuurstijging een halt toe te roepen, staat altijd wel op de agenda, maar deze keer vooral zijdelings. De financiering van klimaatbeleid vormt de hoofdmoot van de discussie. En dan vooral de bijdrage die rijke landen – die de ellende hebben veroorzaakt – moeten leveren aan het klimaatbeleid van ontwikkelingslanden – die de grootste gevolgen van klimaatverandering ondervinden.

Ook nu het in Bakoe niet echt gaat over ingewikkelde maatregelen om broeikasgassen te verminderen, zullen het geen gemakkelijke onderhandelingen worden. Er zijn zeker vijf lastige knopen die ontward moeten worden en die allemaal met elkaar verbonden zijn.

1Financiering

Kopenhagen: een moment van de chaotische klimaattop die daar in 2009 werd gehouden.

In 2009 kwam het als een duveltje uit een doosje. De klimaattop in Kopenhagen eindigde in chaos, in plaats van een degelijke slotverklaring waren er een paar A4’tjes met wat goede bedoelingen. Maar daartussen stond ineens wel dat rijke landen vanaf 2020 jaarlijks 100 miljard dollar beschikbaar gingen stellen voor klimaatbeleid aan arme landen. Zo concreet waren de afspraken nog nooit, zeker niet die over geld. Het bedrag kwam uit de lucht vallen en het jaar leek willekeurig gekozen. Wellicht dachten onderhandelaars dat het vooral ‘veel’ moest lijken. En 2020 was ver weg. Wie dan leeft, wie dan zorgt.

Maar zoals dat gaat bij klimaatonderhandelingen: wat eenmaal op papier staat, verdwijnt niet meer. Er zat dus niets anders op dan betalen, eerlijk verdeeld naar rato van de grootte van ieders (westerse) economie. Pas vorig jaar werd het bedrag voor het eerst gehaald. In ieder geval op papier, met dank aan de slimme rekenmeesters van de OESO, de organisatie van geïndustrialiseerde landen die bijhoudt hoeveel geld er is betaald.

Een groot deel van het geld is niet „nieuw en additioneel”, zoals was beloofd. Veel landen, ook Nederland, gooien alle ontwikkelingshulp op een hoop en proberen in ieder project het woord klimaat te flansen. Ook leningen gelden als klimaathulp – in 2022 bijna 70 procent van alle financiering – terwijl arme landen al flink in de schulden zitten en de rente daarvan al vaak niet eens kunnen betalen. Ontwikkelingslanden en hulporganisaties beschuldigen de rijke landen, die zelf hun data aanleveren, bovendien van dubbeltellingen. En omdat de 100 miljard dollar nooit is gecorrigeerd voor inflatie – dan zou het inmiddels om zo’n 150 miljard dollar moeten gaan – is het in feite veel minder dan werd toegezegd.

De komende twee weken moeten in Bakoe afspraken worden gemaakt over een nieuw bedrag voor de periode na 2025. Ontwikkelingslanden nemen voor dit zogeheten New Collective Quantified Goal (NCQG) geen genoegen met zomaar een bedrag, ze eisen een inschatting van de daadwerkelijke kosten van toekomstig klimaatbeleid. Rijke landen huiveren al bij de gedachte. Onder experts circuleren bedragen van meer dan 1.000 miljard dollar per jaar. Dat geld zal zeker niet op tafel komen.

Los van het bedrag zelf, willen rijke landen een discussie over wie er moeten meebetalen. In de klimaatonderhandelingen worden landen nog steeds ingedeeld op basis van de situatie in 1992, toen in Rio de Janeiro het klimaatverdrag werd gesloten dat het kader vormt van alle onderhandelingen sindsdien. Landen als China, Saoedi-Arabië en Singapore waren toen ontwikkelingslanden en zijn dat volgens het verdrag nog steeds. Zij hebben er geen behoefte aan om die comfortabele positie ter discussie te stellen.

2Nationaal bepaalde bijdrages

Madagaskar: een oude minibus met een rokende uitlaat die fors bijdraagt aan de klimaatvervuiling.

Toch beseffen alle partijen dat een nieuwe afspraak over klimaatfinanciering onvermijdelijk is. Dat komt door de zogeheten NDC’s, de plannen van elk land om de uitstoot te reduceren. In februari moeten landen nieuwe, aangescherpte plannen inleveren. Maar voor ontwikkelingslanden zijn hun huidige plannen al te duur – dat geldt zelfs voor een land als India. Zij willen best meer doen, maar alleen als er voldoende financiering tegenover staat.

Arme landen wijzen op de historische verantwoordelijkheid van westerse economieën voor het ontstaan van het probleem. Rijke landen zijn juist rijk geworden door het ongebreidelde gebruik van kolen, olie en gas. Nu veel opkomende economieën ook toe zijn aan die welvaartsprong, mag dat niet langer met fossiele brandstoffen. Alleen al daarom is het in hun ogen niet meer dan rechtvaardig dat rijke landen opdraaien voor een deel van de kosten.

Emissiereducties in ontwikkelingslanden zijn hard nodig, zonder hun bijdrage zijn de klimaatdoelen van Parijs onhaalbaar. Zo is de uitstoot van de landen van de Afrikaanse Unie nu al bijna even groot als die van de Europese Unie. En terwijl in Europa al jaren sprake is van een daling van de CO₂-uitstoot, stijgt die in veel Afrikaanse landen nog steeds. Op wereldniveau is de piek in de uitstoot nog niet bereikt.

3Aanpassing en schade

Mankombu: dit laaggelegen dorp in een rivierdelta in het zuidwesten van India kampt steeds vaker met overstromingen.

Ook over de besteding van de klimaathulp verschillen de meningen. Als rijke landen al willen betalen, zien ze het geld graag gaan naar het verminderen van broeikasgassen (mitigatie). Maar voor veel ontwikkelingslanden, die de gevolgen van klimaatopwarming al jaren aan den lijve ondervinden, is aanpassing aan klimaatverandering (adaptatie) zeker zo belangrijk. Volgens het Parijsakkoord moet er een balans zijn tussen hulp voor mitigatie en adaptatie. Maar die is er niet. In 2022 ging nog steeds zo’n 60 procent van alle klimaatfinanciering naar mitigatie. Volgens het UNEP, het milieuprogramma van de Verenigde Naties, gaapt er een kloof van 187 tot 359 miljard dollar tussen wat er jaarlijks aan klimaatadaptatie besteed zou moeten worden en wat er beschikbaar is.

Inmiddels is er ook nog een derde pot met geld die gespekt moet worden: die voor loss and damage, een soort verzekeringsfonds voor ontwikkelingslanden die schade lijden door klimaatrampen. Op de klimaattop in Sharm-el-Sheikh (2022) werd na jaren van touwtrekken eindelijk besloten dat er geld moet komen voor schade en verlies. Vorig jaar in Dubai werd het bijbehorende fonds officieel opgericht. Het gastland stortte meteen 100 miljoen dollar, Duitsland voegde er eenzelfde bedrag aan toe. Maar de Verenigde Staten beloofden slechts een schamele 17,5 miljoen, Japan 10 miljoen. Het fonds beschikt nu over ongeveer 900 miljoen dollar. Dat is volgens deskundigen iets meer dan 0,2 procent van de werkelijke schade en economische verliezen die ieder jaar opnieuw in ontwikkelingslanden worden veroorzaakt door klimaatverandering.

4Fossiele subsidies

Nijmegen: Leden van Extinction Rebellion protesteerden in juni tegen plannen voor de bouw van een gascentrale op de plaats waar lang een kolencentrale heeft gestaan.

Is er dan geen enkele manier om geld te genereren? Jawel, en daar wordt op klimaatonderhandelingen ook al jaren over gesproken: het afbouwen van fossiele subsidies. Alle partijen zijn overtuigd van de noodzaak. Subsidie op kolen, olie en gas vertragen de transitie naar schone energie en camoufleren de werkelijke kosten van het gebruik van die fossiele brandstoffen.

Het gaat bijvoorbeeld om subsidie waarmee de stookkosten of benzineprijs laag worden gehouden. Ook subsidies die moeten voorkomen dat grote bedrijven een land ontvluchten vanwege hoge energiekosten (in Nederland betalen huishoudens bijvoorbeeld tot wel honderd keer meer belasting over een kuub gas dan grootverbruikers als Tata Steel). In veel landen hoeven bedrijven ook niet te betalen voor schade die ze veroorzaken met het uitstoten van broeikasgassen.

Het Internationaal Monetair Fonds schatte vorig jaar dat er wereldwijd zo’n 7.000 miljard dollar aan fossiele subsidies is uitgedeeld, ruim 7 procent van het bruto wereldproduct. Dat is veel meer dan regeringen jaarlijks besteden aan onderwijs (4,3 procent van het wereld-bbp). Die subsidies, die de laatste jaren niet zijn afgenomen maar zelfs toegenomen, zouden ook ingezet kunnen worden voor klimaatfinanciering. Het zou fossiele brandstoffen minder aantrekkelijk maken en zo de overgang naar duurzame energie kunnen versnellen.

5Weg van olie- en gaswinning

Brazilië: Een olieplatform bij Niteroi, Brazilië, met aan de overkant van de baai het beroemde Christusbeeld van Rio de Janeiro.

Ook over die versnelling van de transitie zal in Bakoe worden gesproken. Al te best ziet het er niet uit. Landen als Suriname, Brazilië en Mozambique zien geen enkele reden om olie en gas die de afgelopen jaren in hun kustwateren is gevonden, in de grond te laten zitten. Net nu zij ook kunnen profiteren van deze rijkdom, zouden ze dat niet meer mogen. Ze wijzen ook met de beschuldigende vinger naar landen als Noorwegen, de VS en het Verenigd Koninkrijk, die zeker sinds de oorlog in Oekraïne ook in eigen land fanatiek op zoek zijn naar fossiele brandstoffen. Ook Nederland wil nieuwe gasvelden openen in de Noordzee.

Op de klimaattop in Dubai vorig jaar werd het beestje voor het eerst bij zijn naam genoemd: fossiele brandstoffen werden expliciet in een slotverklaring opgenomen als een oorzaak van klimaatverandering. Het gebeurde heel voorzichtig. Landen zullen „op een rechtvaardige, ordelijke en billijke manier afstand nemen (transitioning away) van fossiele brandstoffen in energiesystemen”. Het was een afgezwakte versie van de oorspronkelijke tekst, waarin sprake was van het „uitfaseren van fossiele brandstoffen”.

De komende twee weken moet blijken hoe het staat met dat afstand nemen. Zo leiden alle ingewikkelde financiële knopen uiteindelijk toch weer naar het belangrijkste doel van de klimaatonderhandelingen: het uitstoten van broeikasgassen beperken, in de hoop dat we voor het einde van de eeuw nog anderhalve graad van de dreigende opwarming weten af te halen.