Wat zegt de entree een hoop over onze woongeschiedenis

Posted on November 4, 2024 by admin

Wouter van Elburg stapt op de vijf stenen naar de voordeur, haalt een sleutel uit zijn rugzak en steekt die in het slot van een statig woonhuis aan de Willemskade in Zwolle, nummer 28. Het huis staat al een tijd leeg, maar Van Elburg weet hoe het woonhuis tot leven gaat komen.

Voor zijn ene werkgever, Hendrick de Keyser Monumenten, werkt de architectuurhistoricus aan de restauratie van het pand. Bij zijn andere werkgever, de Universiteit van Amsterdam, is hij twee jaar geleden gepromoveerd op de typologie van entreeruimtes in woonhuizen (1550-1950): een onderzoek naar de ruimte achter de voordeur. Dat onderzoek bracht hij in oktober uit in boekvorm, Met de deur in huis.

De eerste indruk van een huis is de omgeving waarin het staat. Toen het statige Zwolse woonhuis in 1908 werd gebouwd, stond het aan de kade van de Willemsvaart, de aanvoerroute van de IJssel naar de Zwolse binnenstad. De vaart is gedempt, auto’s razen nu op dezelfde route naar hun bestemming. Het was best een sjieke omgeving, zegt Van Elburg, waarmee hij wil zeggen: dat is het nu niet meer. De gevel is een tweede eerste indruk, maar, „een gevel kan misleidend zijn, zeker bij hele oude huizen. Je kan in principe elke gevel op een huis plakken, Dat hoeft nog níéts te zeggen over wat daar achter gebeurt.” De derde eerste indruk is de entreeruimte.

Met een duw gaat de deur van Willemskade 28 open. Wouter van Elburg (30) uit Amsterdam stapt nu een ruim tochtportaal in. De lambrisering is beschilderd, vermomd als een witte marmeren plak. Een deur aan de linkerkant leidt naar een vertrek waar zakelijk bezoek werd ontboden, of goederen in ontvangst werden genomen. Achter de andere deur, de tochtdeur, ontvouwt zich de échte entreeruimte. Een brede gang waarin een statige trap neerdaalt. Het eerste wat de bezoeker ziet, is het gigantische glas-in-lood-raam in het trappenhuis. „Hier wordt indruk gemaakt op de bezoeker”, zegt Van Elburg. Dat klopt.

Acht soorten entreeruimtes

Het was zijn bedoeling niet geweest, vertelt hij even later, wandelend over de Willemskade, richting de binnenstad van Zwolle. Hij wilde een brede studie doen naar Nederlandse woonhuisplattegronden. Maar toen viel hem op dat veel besloten wordt door de entreeruimte. Is die groot, klein, geplaatst in het midden van de gevel of juist links, rechts of niet eens in de voorkant van een huis: met de entreeruimte wordt bepaald hoe de rest van het huis is ingedeeld, concludeert Van Elburg.

In zijn onderzoek heeft hij acht vormen van entreeruimtes onderscheiden in Nederlandse woonhuizen, acht standaard verschijningsvormen, voor elk type heeft hij één hoofdstuk. Meest voorkomend is de gang, zo goed als uitgestorven is het voorhuis. De meeste entreevormen, de dwarsgang, de vestibule, het tochtportaal, de hal, de trappenhuisentree, komen voor in de gehele onderzoeksperiode (1550-1950). Globaal gezegd wordt er in de vroegere eeuwen meer ruimte ingenomen door de entree, en komen de kleinere entreetypes later in de tijd voor.

De Nederlandse woonhuisarchitectuur was al vroeg sterk ontwikkeld, vertelt Van Elburg . Wat hier weinig voorkwam, en juist veel in Engeland en Frankrijk, is het woonhuis zonder entreeruimte. „Nederlanders verdienden ontzettend veel geld, en dat had zijn weerslag in de architectuur”, legt hij uit. Er was in de zeventiende eeuw geen dominant hof, geen dominante adel: het grootste aandeel van het geld zat in de burgerij. Die kon veel geld besteden aan woonhuizen, er werd veel gebouwd, en omdát er veel gebouwd werd, vervolgt hij, werd er nagedacht over praktische standaardoplossingen.

We komen aan in de Emmawijk en lopen volgens hem een andere tijd in. „Deze huizen zijn zo’n twintig, dertig jaar ouder dan waar we net waren. Bij het huis aan de Willemskade was de behoefte aan veel privéwoonruimte groot, hier was dat nog minder: de deur is heel traditioneel midden in de gevel geplaatst. Een imponerende entreeruimte, met daardoor minder woonruimte aan weerszijden.”

Een paar stappen verder staat een jonger woonhuis met een entree in de zijgevel. „Kijk, er zit helemaal niet zoveel tijd tussen, maar de plattegrond is totaal anders, doordat de entreeruimte aan de zijkant is geplaatst ontstaat er veel meer woonruimte.”

Daar was behoefte aan, legt hij uit: in de tweede helft van de negentiende eeuw maakt Nederland enorme ontwikkelingen door: industriële revolutie, allerlei modern comfort, er komt gasverlichting, daarna elektrische, centrale verwarming. „Die maken dat je heel anders gaat wonen.”

In de binnenstad van Zwolle staan veel „gigantische woonhuizen” met statige entree, zoals dit laat-zeventiende-eeuwse woonhuis in de Koestraat.

Het verdwenen voorhuis

Vroeger – en dan heeft Van Elburg het over de zestiende, zeventiende, achttiende eeuw – was er vaak veel meer ruimte achter de voordeur, een grotere entreeruimte dus. Hij houdt halt in de Koestraat en wijst naar een klein, zeventiende eeuws huis. Het heeft een voorhuis, en een kleine zijkamer als woonruimte. In dat voorhuis werd een ambacht uitgeoefend, of waren verkocht. Als het woonhuis meer een privédomein wordt, neemt ook het formaat van de entreeruimte achter de deur af: aan die ruimte is dan minder behoefte. Dat is een verschuiving die in de architectuurgeschiedenis soms als heel statisch wordt omschreven, maar ook in de negentiende eeuw werd er nog „achter de voordeur gewerkt”, legt Van Elburg uit.

Een jarendertigwoning in de Koestraat, Zwolle. Hier is de entreeruimte ingezet als efficiënte ruimteverdeler, minder als imponerende verwelkoming.

In diezelfde Koestraat wijst hij een pand aan uit de jaren dertig, met drie voordeuren naast elkaar. In de binnensteden, zeker vanaf de late negentiende eeuw, nam de bevolkingsdruk toe. De entreeruimte heeft hier niet de functie om bezoek van een indrukwekkende ontvangst te voorzien, maar moet de beschikbare ruimte op een zo efficiënt mogelijke manier verdelen. Dat is ook bij veel woningbouw van nu het geval, zegt hij. Soms verdwijnt de entreeruimte zelfs helemaal, om de beschikbare ruimte optimaal in te zetten. „Mooie jaren dertig-architectuur”, zegt Van Elburg, en dan beent hij verder, om snel daarna weer stil te staan bij een achttiende eeuws woonhuis. „Klein huisje, maar met een gigántische entreeruimte”, wijst hij. Een deur met bombastische sierlijst neemt de helft van de gevel in beslag. „Dit heeft met praktisch gebruik niets te maken”, zegt hij, geamuseerd. Wouter van Elburg wandelt door.

Wouter van Elburg, Met de deur in huis: Typologie van de entreeruimte in Nederland ca. 1550 – 1950. WBOOKS, 192 blz. € 34,95

Column | Brrr. Nog meer oorlog

admin
November 6, 2024
0

Wie heeft gewonnen, Kamala Harris of Donald Trump, of wordt er nog een gerechtelijke of meer fysieke strijd over uitgevochten? Op het moment dat u deze column leest, is dat wel bekend, of in elk geval duidelijker dan toen ik hem dinsdag indiende. Tot 20 januari is Biden president, dus voorlopig maakt het niet zoveel uit en daarna misschien ook niet, althans wat het Midden-Oosten betreft. Israël blijft Amerika’s beste bondgenoot, of de president straks Harris heet of Trump. Beiden zullen Israëls beste wapenleverancier blijven, hoeveel oorlogsmisdrijven er ook mee worden gepleegd, en Harris is dan wel méér voorstander van een Palestijnse staat naast Israël dan Trump in zijn ‘Akkoord van de Eeuw’ (januari 2020). Maar de Israëlische regering, het Israëlische parlement en een meerderheid van de bevolking moeten niets hebben van een Palestijnse staat in wat sinds de Zesdaagse oorlog van 1967 bezet gebied is, dus dat verschil maakt ook niets uit.

Beiden kunnen zich prima vinden in het „nieuwe Midden-Oosten” dat premier Netanyahu voor zich ziet. Dat wil zeggen een Midden-Oosten waar de „kop van de octopus”, het Iraanse regime, een toontje lager zingt, of is afgehakt, en Israël met een groeiend aantal Arabische bondgenoten de toon zet. Trump heeft in 2020 als president voor Israël officiële relaties met de Verenigde Arabische Emiraten, Bahrein, Soedan en Marokko gekocht; Harris heeft als vicepresident meegewerkt aan Bidens vergeefse campagne om Saoedi-Arabië daartoe te verleiden. En wat betreft Iran, niemand is de bezetting van de Amerikaanse ambassade in Teheran in 1979-1980 vergeten. Een soort Amerikaans 7 oktober.

Maar haalt het Iraanse regime de inauguratie van de nieuwe president? Ik ben daar niet 100 procent zeker van. Ondanks zijn grote mond is Iran lang niet de „existentiële bedreiging” voor (kernmacht) Israël die Netanyahu er sinds jaar en dag van maakt. Tel maar: zeer problematische economie door de opstapeling van internationale sancties, geen steun van het volk, geen luchtmacht, wel een ambitieus raket- en satellietprogramma maar (nog) geen atoomwapen. En Hamas en Hezbollah, de pijlers van Irans voorwaartse verdediging die de grote en kleine satans, Amerika en Israël, op afstand moet houden – de armen van de octopus – zijn de afgelopen maanden zwaar gewond.

In de laatste ronde van hun nieuwe directe oorlog heeft de Israëlische luchtmacht op 26 oktober bovendien niet per ongeluk vooral schade toegebracht aan de Iraanse luchtverdediging. Feitelijk heeft ze de weg vrij gemaakt voor vervolgaanvallen op energie-infrastructuur, op nucleaire installaties en op Iraanse kopstukken.

Misschien zou het daarom geen gek idee zijn om níét terug te slaan, in de wetenschap dat Netanyahu al jaren popelt om het Iraanse nucleaire programma onschadelijk te maken en liefst daarmee ook een nieuwe revolutie te ontketenen. Maar ja, een Iraanse ayatollah of revolutionaire gardist laat zich niet piepelen. Dus beloofde opperste leider Khamenei Irans vijanden zaterdag „een verpletterend antwoord op wat ze Iran, het Iraanse volk en het front van verzet [die voorwaartse verdediging] aandoen”.

In wat Netanyahu mogelijk als aanmoediging ziet, zou Washington Teheran hebben gewaarschuwd dat het bij een Iraanse aanval niet in staat zou zijn Israël opnieuw te overreden zich net zo in te houden als op 26 oktober. Om die waarschuwing kracht bij te zetten zijn zes Amerikaanse B-52 bommenwerpers, plus gevechts- en tankvliegtuigen in de regio gearriveerd.

Brrr. Nog meer oorlog. En zou het de situatie waar dan ook iets verbeteren? Nee, natuurlijk. Vergelding op vergelding op vergelding. Burgerdoden. Buurlanden onder vuur. Olieprijs door het dak. Vluchtelingenstromen.

Dat nieuwe Midden-Oosten.

Carolien Roelants is Midden-Oostenexpert.

Tv-recensie | Is Johan Derksen het nu echt zat of zit hij vanavond toch weer gewoon aan tafel?

admin
November 5, 2024
0

Zucht. Johan Derksen is maandagavond weggelopen uit Vandaag Inside (SBS6). Het programma was nog niet koud begonnen of de commentator noemde presentator Wilfred Genee „een enorme flapdrol”. Hij stond op, sprak: „Laat hem de tering krijgen, ik ga naar huis”, en verliet het pand.

Waar andere talkshows er alles aan doen om ruzies achter de schermen te houden, is het bij Vandaag Inside traditie op alles voor de camera uit te vechten. Dat Derksen boos aankondigt ermee te stoppen, om vervolgens toch weer terug te keren, behoort tot de rituelen. Grote kans dat Derksen dinsdag gewoon weer aanschuift. Maar één keer moet toch de laatste keer zijn. Er is dus ook een kans dat dit het einde van Vandaag Inside is.

Derksen liep weg omdat Genee weer over diens lijstje begon. Derksen is al langer ontevreden over het luchtige amusementskarakter van het tv-programma waarin voetbal het belangrijkste onderwerp is. Hij wil dat Vandaag Inside meer gewicht krijgt. Daarom dient hij vooraf bij Genee een lijst in met kwesties die hij graag wil bespreken. Maandag waren dat bijvoorbeeld de voorgenomen bouw van nieuwe kerncentrales en de aanval op PVV-stemmers van commentator Sander Schimmelpenninck eerder die avond in talkshow Eva („De cultivering van de domheid”).

Genee en de andere commentator René van der Gijp vinden het programma goed zoals het is en ergeren zich aan Derksens ontevreden houding. Ook ergert Genee zich aan het directieve lijstje van Derksen dat hij daarom steeds treiterig benoemt. U denkt misschien: „Waar gáát dit over?” maar Vandaag Inside is met één miljoen kijkers de grootste Nederlandse talkshow die bovendien de gevoelens vertolkt van het PVV-stemmende volksdeel. Weerzin jegens queers, asielzoekers en moslims behoort tot het vaste repertoire van Derksen.

Wonderlijke beelden

Ouderwets scheldwoord, trouwens: „flapdrol”. Doet denken aan het archaïsche taalgebruik van Wilders. Cineast en columnist Theo van Gogh maakte het wel bonter. Voor moslims gebruikte hij vaak een scheldwoord betreffende bestialiteit met kleinvee. Het slot van de vierdelige documentaire Theo van Gogh: De Hunkering (NPO 2) begon met een uitputtende collage van Van Goghs tirades tegen moslims. „Joden liet hij verder liggen en de moslims werden zijn mikpunt”, merkte de Joodse activist Ronny Naftaniel droog op.

Met een razendsnelle compilatie van beelden van Van Gogh denderde de documentaire naar het onvermijdelijke einde toe. Wonderlijke beelden trouwens: je ziet Van Gogh verkleed als imam, in een kooi, als psychiatrisch patiënt die wordt opgehangen. De enorme berg archiefbeelden en interviews met vrienden en familie die David de Jongh heeft verzameld, monteerde de regisseur tot een bijzonder portret van Van Gogh. De vorm, de beeldenstroom en de elkaar doorlopen tegensprekende commentaren, zijn een goede afspiegeling van wie Theo van Gogh was.

In de tweede helft probeert De Jongh de psyche van Van Gogh te duiden. De man werkte als een bezetene, de vele provocaties, beledigende columns, series en tv-shows dienden om de leegte in hem te vullen. Alleen op de filmset was hij gelukkig, daar kon hij „zijn nachtmerries in banen leiden”. Theo van Gogh ervoer het leven als „een hel van motregen”. Waar de leegte en de woede vandaan kwamen, blijft onduidelijk. Zijn moeder dronk, had minnaars – is dat een reden? Van Gogh zei dat hij met zijn moeder naar bed was geweest, maar dat kon ook weer een van zijn leugens zijn.

Dat hij vermoord zou worden door een van de moslims die hij beledigde, zoals sommigen al vreesden, kon hij zich niet voorstellen: „Ik ben de dorpsgek, mij vermoorden ze niet.” Totdat iemand het wel deed.

Wat vindt NRC | Europa moet lot in eigen hand nemen, ongeacht president VS

admin
November 5, 2024
0

Toen Joe Biden in 2020 de presidentsverkiezingen won van Donald Trump was de opluchting in Brussel groot. Na vier moeizame jaren voor het Atlantisch verbond werd de kwelgeest van EU en NAVO afgelost door een man die trots was op zijn Europese roots én die het belang van Europese bondgenoten inzag.

Er was een kleine groep politici en analisten die de overwinning ook betreurde. Met Europa-vriend Biden verdampte op slag de gevoelde noodzaak voor Europa om economisch en op veiligheidsterrein snel zelfstandiger te worden. Trump had Europese ideeën over strategische autonomie en een sterke Europese defensie een fikse impuls gegeven. Met Biden ging meteen de druk van de ketel. Op de vraag of Europa Trump-proof is, is het antwoord dan ook ‘nee’.

De defensie-uitgaven zijn na de Russische inval in Oekraïne omhoog geschoten. Toch kan Europa zichzelf nog steeds niet verdedigen, mocht Trump de NAVO daadwerkelijk de rug toekeren. Rationeel is het overigens niet om een organisatie van 32 bondgenoten, waar jezelf de baas bent, te verlaten, maar in het geval van Trump kan men niets uitsluiten.

Als Trump Oekraïne in de steek mocht laten, zou het van Europa een enorme inspanning vergen om het gat in steunverlening te dichten. Europa staat dan bovendien alleen tegenover Vladimir Poetin en moet in die precaire situatie de onderlinge eenheid zien te bewaren. Europa heeft veel gedaan voor Oekraïne, maar het was Biden die de Oekraïne-coalitie bijeen hield.

De NAVO heeft geprobeerd zich in te dekken tegen Trump. De bondgenoten beloofden elkaar dat er jaarlijks voor 40 miljard euro wapens naar Oekraïne gaan. Daarnaast is het overleg dat die wapenleveringen organiseerde onder de NAVO gebracht. Voorheen was dat een Amerikaanse aangelegenheid.

Het bondgenootschap is daarmee verre van Trump-proof. En eigenlijk kan dat ook niet: de VS zijn de belangrijkste bondgenoot. Een NAVO zonder de VS is geen NAVO meer. Maar Europa zou sterker staan als het in de NAVO een grotere inbreng zou hebben.

Europa heeft een grote voorkeur voor Kamala Harris, bleek uit een internationale opiniepeiling, maar ook Harris zal de Europese NAVO-bondgenoten onder druk zetten om steeds meer defensie-taken zelf ter hand te nemen en de militaire uitgaven snel op te schroeven.

Op economisch vlak vreest Europa vooral Trumps tariefmuren. Hij heeft gedreigd met invoerheffingen van 10 tot 20 procent. In Brussel ligt het antwoord al klaar. De EU weet precies met welke tarieven men terug moet slaan. Denk aan tarieven die hard aankomen in de swing-states, met het oog op de tussentijdse verkiezingen in 2026. De handelsoorlog die zo ontstaat zou, waarschuwen economen, ten koste gaan van economische groei.

Ook op economisch terrein is een Democratische overwinning geen garantie voor harmonie. Zo raakte de EU in de clinch met Biden over zijn Inflation Reduction Act met enorme subsidies voor in de VS gevestigde bedrijven. En ook onder Biden bleef de druk op Europa groot om partij te kiezen in het economische gevecht tegen China, zoals ASML moest ervaren.

Het verschil tussen de kandidaten is immens -ook voor Europa. Maar wie de verkiezingen ook wint, de VS zullen steeds meer aandacht schenken aan de confrontatie met China en steeds minder over hebben voor een aarzelende bondgenoot. Europa moet haar toekomst hoe dan ook in eigen hand nemen.