Hoewel Nederlanders graag de Belgen voor dom verslijten, is er geen land in Europa dat domheid zo cultiveert als Nederland. Een land waarin de minister-president zich genoodzaakt zag aan te schuiven in Vandaag Inside bij een voormalig voetballer met een dildo op zijn hoofd: als de Amerikanen dumbing down niet hadden uitgevonden, hadden wij het wel gedaan.
Schrijver en ‘domgeer’ Matthijs van Boxsel definieert domheid als het handelen tegen beter weten in. Voor hem gaat domheid over ongewenste zelfdestructie: je weet beter, maar je doet het toch. Hannah Arendt definieerde domheid in 1954 als een gevolg van „de groei van betekenisloosheid”, die gepaard gaat met „een verlies aan gezond verstand”. De Amerikaanse schrijver William Gaddis definieerde domheid als de „opzettelijke cultivering van onwetendheid”.
Schaamte voorbij
Het domheidsbegrip dat ik in mijn boek De domheid regeert hanteer, ligt daar in het verlengde van: opzettelijke domheid door de politiek, met als doel het misleiden van het publiek en het vertrouwen in feiten, instituties en anderen te ondermijnen. Dat omvat ook nalatige onwetendheid, waarbij je beter had moeten weten, maar ervoor kiest om daar niet naar te handelen.
Een goed voorbeeld van die politieke domheid is de huidige ‘asielcrisis’. In het online ecosysteem van radicaal rechts, met name op X, maar ook in De Telegraaf en talkshows als Op1 en Bar Laat, zijn de afgelopen jaren voortdurend hele en halve leugens over asiel verspreid. Van ‘nareis op nareis’ tot het verband tussen de woningcrisis en asielzoekers; het zijn verhalen die niet volledig onwaar zijn, maar wél extreem overdreven. Dat weten de meeste mensen ook wel, maar zij kiezen ervoor zich van de domme te houden.
In 2023 verzekerde Caroline van der Plas het Nederlandse volk dat „onderbuikgevoelens ook gevoelens zijn”. Dat zal niemand betwisten, maar wat ze schijnbaar bedoelde is dat onderbuikgevoelens belangrijker zijn dan feiten. Want we zitten een jaar later met een regering die een asielcrisis uitroept ‘omdat de mensen dat zo voelen’. Onderbuikgevoelens als de basis voor beleid: het is een regelrechte schande.
Maar schamen doen de opzettelijk dommen zich niet meer. Als je bijvoorbeeld het eigen verkiezingsprogramma niet laat doorrekenen, zeg je gewoon dat je er geen zin in hebt dat „het CPB gaat uitrekenen wat het allemaal kost” (Van der Plas). Niet nadenken is gewoon, dat is ‘volks’. Dom doen is lekker authentiek! Feiten en cijfers daarentegen zijn buitengewoon elitair, een trucje van hoger opgeleiden om de gewone man met dedain weg te zetten.
In Nederland lijken we te denken nog beter naar radicaal-rechts te moeten luisteren
Aardig blijven?
Nu zou je kunnen zeggen dat het niet aardig is om mensen van domheid te betichten. Maar aardigheid moet je je kunnen permitteren, en dat kunnen de westerse democratieën niet langer, geconfronteerd als zij worden met een acute autocratische dreiging. In Nederland lijken we te denken dat het hier niet zo’n vaart zal lopen, en vertellen we elkaar dat we nóg beter naar radicaal-rechtse kiezers moeten luisteren, ook al schreeuwen ze letterlijk „Auschwitz open for Blacks”. Inmiddels zegt 20 procent van de kiezers dat „het hele systeem omvergeworpen moet worden”.
Michelle Obama nam tijdens de Democratische Conventie van 2024 definitief afscheid van haar mantra „when they go low, we go high”: hoe redelijk dat ook mag klinken, ‘boven’ de strategische domheid van de Republikeinen staan werkt niet. In de campagne van 2024 worden de Republikeinen dan ook met hun eigen wapens bestreden en wordt Trump ‘gewoon’ genoemd wat hij is: een fascist. Of dat wél werkt zal moeten blijken, maar dat het naar de mond praten van extreemrechts in ieder geval níet werkt is volstrekt helder. Waar men het ook heeft geprobeerd; wanneer centrumrechts de opzettelijke domheid van radicaal-rechts overneemt, groeit radicaal-rechts en verdwijnt centrumrechts.
Beest in de bek kijken
Ja, er bestaat een groot probleem met de verdeling van welvaart. Ja, er zijn mensen die alle reden tot klagen hebben. Maar die mensen hoor en zie je niet, dat zijn bijvoorbeeld de arbeidsmigranten die opgehokt liggen in kleine kamertjes in Den Haag. Stemmen doen ze al helemaal niet. Degenen die we het hardst horen op sociale media, de corrupte megafoon van de domheid, hebben het veelal hartstikke goed. Mensen stemmen vooral radicaal-rechts omdat ze het zich kunnen permitteren. Het is decadentie, verveling; de groei van de PVV komt van de VVD, uit de welvarende middenklasse.
De meesten kunnen er wél wat aan doen. Laat hen niet wegkomen met hun domheid en spreek ze consequent aan op leugens, misleiding en opruiing. En wees ondertussen beducht op het normaliseren van radicaal-rechtse en anti-rechtsstatelijke ideeën. Wees alert op valse balansen, ‘alternatieve waarheden’ en opzettelijk verwarrende termen als ‘andersdenkend’, waarmee radicaal-rechts zichzelf steeds vaker omschrijft. Allemaal verraderlijke taalspelletjes; radicaal-rechts denkt niet ‘anders’, het wil dat haar volgelingen niet denken. Daarom noem ik het ook domrechts.
Een deel van het redelijke midden en links wil maar niet aanvaarden dat een flink deel van de achterban van radicaal-rechts simpelweg te kwader trouw is – dat sluit niet aan bij hun maakbaarheidsideaal. Anil Ramdas waarschuwde in 2010 al: „Je moet simpele geesten nooit misbruiken, ook niet als het je even goed uitkomt. Sommige mensen zijn gewoon slecht. En tegenover hen houdt mijn linkse neiging tot vergeving op.”
Daar sluit ik me graag bij aan. Als we onze democratie en rechtsstaat willen behouden, moeten we het beest in de bek kijken. En de zaken benoemen zoals ze zijn, te beginnen met de opzettelijke en strategische domheid van radicaal- en centrumrechts.
Lees ook
Opinie: Iedereen in de ban van radicaal-rechts
Klik op het vinkje naast ‘Ik ben geen robot’
