Alleen al de aankondiging van een toespraak, aan de Radboud Universiteit, was voor het kabinet genoeg om de Palestijnse activist Mohammed Khatib de toegang tot Nederland te ontzeggen. Khatib is coördinator van de Europese tak van de organisatie Samidoun, die zich inzet voor Palestijnse gevangenen, en hij zou maandag in Nijmegen spreken over de wijze waarop in zijn optiek het Palestijnse verzet ‘gecriminaliseerd’ wordt: waarom zijn Israëliërs die ontvoerd zijn door Hamas in het gangbare discours ‘gijzelaars’, terwijl Palestijnen die zonder proces in ‘administratieve detentie’ vastzitten ‘gevangenen’ heten te zijn? Daarover zou je, in een open samenleving, een pittig universitair debat kunnen voeren.
Maar de ministers David van Weel (Justitie, VVD) en Marjolein Faber (Asiel, PVV) staken daar nog voor het weekend een stokje voor. Khatib, die in België een vluchtelingenstatus heeft en regelmatig in Nederland is, was niet meer welkom. Volgens de bewindslieden „legitimeert, vergoelijkt en verheerlijkt” Khatib geweld tegen Israël en steunt hij terroristische organisaties. Samidoun is in Duitsland verboden en Van Weel en Faber lijken een voorschot te nemen op een Nederlands verbod. De Kamer heeft zich daarvoor uitgesproken. Khatib kwam niet naar Nijmegen en hield zijn lezing uiteindelijk via video; zo’n dertig studenten volgden hem staand rond een laptop. Dat had iets van een anticlimax na de dagenlange opgewonden discussie.
Khatib maakt geen geheim van zijn sympathie voor Hamas, dat in de EU niet zonder reden op de terreurlijst staat. Het „zionistische” Israël is voor hem een „koloniale macht” en het is geoorloofd om je daar gewapend tegen te verzetten. Dat betekent voor hem, en voor Samidoun, dat de gruwelijke terreuraanvallen in Israël op 7 oktober vorig jaar gerechtvaardigd waren. Hij pleit voor een Palestijnse staat „from the river to the sea” en ontkent zonder omhaal van woorden het bestaansrecht van de staat Israël. Dat dit problematisch is, behoeft geen betoog. Of zijn eerdere uitlatingen voldoende aanleiding bieden om Khatib nu de toegang tot Nederland te ontzeggen is minder evident.
„Voor haatzaaien en verheerlijking van geweld is geen plek”, schrijven de ministers in een vooral politieke verklaring. De uitspraken van Khatib „kunnen een radicaliserend effect hebben” en daarom is voor weigering gekozen. Maar in een helaas vertrouwelijk gebleven memo vrezen ambtenaren van de NCTV en IND volgens RTL Nieuws dat er te weinig rechtsgrond is voor zo’n ongewenst-verklaring. Ook juristen die in onder andere NRC aan het woord kwamen, zien niet hoe zo’n besluit voor de rechter stand kan houden. Iemand is pas een gevaar voor de openbare orde als hij of zij een „actuele, werkelijke en ernstige bedreiging voor een fundamenteel belang van de samenleving” is. Kan een lezing in kleine kring deze toets doorstaan?
Het is jammer dat het advies van de ambtenaren niet openbaar is gemaakt. Bij een dergelijk zwaarwegend besluit is transparantie over de motivering een eerste vereiste. In hun verklaring bewijzen de ministers slechts lippendienst aan het vrije woord. Een „groot goed”, schrijven ze, en het „mag best schuren”, maar „binnen de democratische waarden die we met elkaar hebben afgesproken”. Dat druist in tegen de jarenlange pleidooien van de leider van de grootste partij in deze coalitie. Die doet met goede redenen zelf ook met regelmaat een beroep op de vrijheid van meningsuiting. Hoe verwerpelijk je bepaalde opvattingen ook vindt, je moet van goeden huize komen om iemand op grond van woorden de toegang tot het land te ontzeggen.
Een „ongekend en krachtig mandaat” noemde Donald Trump zijn verkiezingsoverwinning woensdagochtend vanaf een feest in Florida. Niets, zei de voormalige en toekomstige president van de Verenigde Staten, „zal mij stoppen in het nakomen van mijn belofte”.
Die onbeteugelde ambitie geeft een eerste indruk van een presidentschap dat in veel opzichten de Amerikaanse rechtsstaat en democratie onder druk kan gaan zetten. Het kan normen in de Amerikaanse politiek transformeren en van Trump een machtiger president kan maken dan Amerika eerder kende.
Daarmee hebben de Verenigde Staten een afslag genomen naar een onontgonnen pad in de geschiedenis van het land. Sinds de Amerikanen in 1776 met een revolutie een republiek stichtten koos het land met bijvoorbeeld Andrew Jackson (1828 en 1832) en Richard Nixon (1968 en 1972) vaker voor presidenten die instituties testten of grenzen overschreden. Maar nooit eerder verkoos het een president met zulke openlijk autoritaire ambities als Donald Trump.
Lees ook
deze analyse over de overwinning van Trump
Niet alleen heeft Trump geweigerd Joe Biden als winnaar van de verkiezingen van 2020 te erkennen. Zijn campagne, en de plannen die hij en zijn medestanders de afgelopen jaren maakten, wierpen een duistere schaduw vooruit over de Amerikaanse democratie. Trump, en radicalere activisten in zijn achterban, hebben revanche aangekondigd tegen vrijwel iedereen die hem de afgelopen jaren onwelwillend gezind was. De Amerikaanse publieke omroep NPR telde alleen al in de laatste twee jaar ruim honderd dreigementen van Trump om tegenstanders aan te pakken.
Hillary de cel in
„De vijand van binnenuit”, claimde Trump tijdens de campagne, zal worden uitgeroeid. Hij heeft eerder al strafrechtelijke onderzoeken aangekondigd tegen onder meer zijn voorganger Joe Biden, erop gezinspeeld dat Hillary Clinton de cel in zal gaan en gesuggereerd dat het leger ingezet kan worden tegen politieke tegenstanders. Ook streeft hij een veel grotere concentratie van politieke macht in zijn Oval Office na.
Trump raakt daarmee een fundamentele paradox in het Amerikaanse stelsel, die instituties zwakker bestand maakt tegen autocratische neigingen dan op het eerste oog gedacht. Dat stelsel is enerzijds gebouwd om te ontsnappen aan tirannie, maar kan het ook gemakkelijker maken voor autocraten om hun wil door te drukken.
De Amerikaanse macht is namelijk gebouwd rond een krachtige president, die veel speelruimte heeft om besluiten te nemen en door te drukken. Hij is onder meer opperbevelhebber van het leger, kan presidentiële bevelen uitvaardigen en duizenden ambtenaren op politieke affiniteit laten aannemen (of ontslaan). De Founding Fathers van de Verenigde Staten geloofden dat veel uitvoerende macht in de handen van één president noodzakelijk was voor goed bestuur. Juist één leider zou makkelijker te controleren zijn voor het volk dan macht die was verdeeld over meerdere politieke lagen en leiders.
Daarom geloofden ze ook dat die macht in de praktijk niet zou leiden tot de absolute monarchie waarvan ze zich hadden los gevochten. Integendeel: ze hadden zo’n groot vertrouwen in het vermogen van het systeem om checks and balances te organiseren en in de gezindheid van politici om de uitvoerende macht te beperken dat die beperkingen veelal niet op papier zijn vastgelegd. Behalve dan het recht om een president bij wangedrag af te zetten, of hem bij verkiezingen weg te stemmen.
Normen, geen wetten
Dat maakt de politieke macht die een president verzamelt en inzet dan ook grotendeels een kwestie van normen. Zo valt het Amerikaanse ministerie van Justitie onder politieke sturing van de president, maar is sinds de jaren zestig de gewoonte ontstaan dat die president zich grotendeels afzijdig houdt van de besluiten wie wel of niet strafrechtelijk vervolgd worden. Die relatieve zelfstandigheid is dus een kwestie van gebruiken, niet van constitutionele beperkingen aan presidentiële macht.
Lees ook
deze analyse over de verschuiving in het Congres
Anders gezegd: als Trump belooft politieke tegenstanders te gaan vervolgen, dan ligt dat ook in zijn macht. Híj kan aanklagers aanstellen, híj kan onderzoeken bevelen, híj kan vervolgingen laten instellen. Het is aan rechters om die politieke beïnvloeding te beperken – of niet.
En Trump heeft meer plannen om zijn politieke macht uit te breiden, beschreef de New York Times ruim een jaar geleden al. Zo wil hij de ambtenarij zuiveren van „de zieke politieke klasse die ons land haat”. En hij wil diensten en delen van de Amerikaanse overheid onder zijn controle brengen die lange tijd juist van directe politieke sturing gevrijwaard waren. Het gaat bijvoorbeeld om onafhankelijke instanties als de Federal Communications Commission, dat regels maakt voor televisie- en internetbedrijven, en mededingingsautoriteit FTC onder directe politieke controle brengen. In de praktijk kan het betekenen dat hij politieke tegenstanders, in de media en in de economie, hard kan laten aanpakken.
Onder Republikeinse juristen heeft de afgelopen jaren de opvatting postgevat dat presidentiële macht min of meer ongelimiteerd is. Al tijdens Trumps eerste termijn beriepen hij en andere Republikeinen zich op het „absolute recht” dat de president zou hebben om beslissingen te nemen. Trump zal zich in dat recht gesterkt voelen door een uitspraak van het Hooggerechtshof eerder dit jaar, waarin de conservatieve meerderheid stelde dat presidenten vrijwel immuun zijn voor strafvervolging. „Bij elk gebruik van zijn officiële macht is de president nu een koning die boven de wet staat”, schreef de liberale rechter Sonio Sotomayor in een juridisch weerwoord op de meerderheidsopvatting.
Een belangrijk verschil tussen Trumps eerste presidentiële termijn en zijn aanstaande, zal bovendien zijn dat hij minder omringd wordt door krachten die hem matigen en de inzet van zijn presidentiële macht beperken. Toen lukte het gevestigde Republikeinen als stafchefs Reince Preibus en John Kelly en familieleden als Ivanka Trump en haar man Jared Kushner nog om Trumps impulsen enigszins te bedwingen.
Op cruciale momenten zeiden adviseurs en politieke ondergeschikten ‘nee’ als Trump ‘ja’ eiste. Zo weerstond vicepresident Mike Pence de eis van Trump dat hij de uitslag van de presidentsverkiezingen van 2020 in de Senaat in Republikeins voordeel om zou buigen. Maar inmiddels zijn Ivanka’s radicale broers belangrijker geworden in Trumps inner circle en heeft Kelly Trump een ‘fascist’ genoemd – net als oud-bevelhebber van de strijdkrachten Mark Milley, die onder Trump diende. Voormalig medewerkers die zich van hem hebben afgekeerd vrezen (gewelddadige) wraak, zeiden enkelen van hen tijdens de campagne.
Critici zijn verdwenen
En waar Trump in 2016 nog een buitenstaander was binnen de Republikeinen, is de partij inmiddels rond zijn persoon en zijn ideeën gevormd. Aanstaand vicepresident J.D. Vance symboliseert die ommezwaai. In 2016 noemde hij Trump nog een „Amerikaanse Hitler”, maar als senator van de staat Ohio toonde hij zich één van Trumps grootste loyalisten. Als híj in 2020 vicepresident was geweest, zei Vance tijdens de campagne, dan had hij Trumps eis om Bidens overwinning te blokkeren wél ingewilligd.
Trump zal in het Congres bovendien op meer medewerking kunnen rekenen. In zijn eerste twee jaar had hij met name in de Senaat nog te maken met kritische senatoren. Maar veel van hen, zoals oud-presidentskandidaten Mitt Romney en John McCain, zijn opgestapt of overleden. Ook het Republikeinse deel van het Huis van Afgevaardigden is ‘MAGAfied‘, heeft zich achter het trumpisme geschaard. Met de Republikeinse voorzitter van het Huis in zijn eerste jaren, Paul Ryan, had Trump een moeizame relatie; de huidige speaker Mike Johnson is een loyalist. Als de Republikeinen behalve in de Senaat ook een meerderheid winnen in het Huis, dan heeft Trump vrijwel ongelimiteerde ruimte om zijn macht te vergroten en tegenstanders aan te pakken.
De kandidaat kon het amper geloven. Hij had zich met zijn getrouwen teruggetrokken in zijn werkkamer, hing achterover in zijn stoel en stak net een pijp op. Maar in plaats van de voorspelde ruime winst, verloor de partij 21 zetels in het parlement. De verbijsterde kandidaat was CDU-kanselier Helmut Kohl. Hij won de verkiezingen in 1987, maar verloor een groot deel van de Frauenwahl. En niemand die daaraan had gedacht. Dat de vrouwen ineens anders, linkser zouden gaan stemmen. Terwijl dat proces al sinds 1972 gaande was.
In het Verenigd Koninkrijk werd er in december 1918 een grote chaos voorspeld. De vrouwen zouden voor het eerst gaan stemmen, en daarmee zouden alle emoties op hol slaan. Verslaggevers bij de stembureaus hielden hun hart vast. Andere correspondenten meenden juist dat vrouwen helemaal geen hoofd voor politiek hadden, en toch niet zouden gaan stemmen. Maar niets van dat alles: ze kwamen in „groteren getale opdagen dan de mannen, en maakten er weinig ophef over”. De „women’s vote […] is an absolutely incalculable quantity”, verzuchtte een journalist in 1918.
De stille kracht
Het lijkt erop dat we ruim een eeuw later niet veel verder zijn gekomen dan die verzuchting. De women’s vote, de Frauenwahl, de vote des femmes: het blijft in alle landen een geheim hoe de stille kracht ervan in de verkiezingen zal uitpakken.
En dat terwijl deze stem dikwijls de doorslag gaf, en het aantal vrouwen dat ging stemmen toenam en zelfs net iets hoger kwam te liggen dan dat van de mannen. In de Bondsrepubliek stemde dat grote cohort vrouwen decennialang in meerderheid conservatief. Kinder, Küche, Kirche, zo werd de stabiele positie van CDU/CSU verklaard. Maar na 1972 kantelde het beeld, de meerderheid van de vrouwen onder de 44 stemde ineens links, eerst SPD, daarna Groenen. Vrouwen ontsnapten aan het patriarchaat, kregen zelf banen, er kwamen meer eenverdieners. Gescheiden en alleenstaande vrouwen bleken eerder op links te stemmen, zoals in de jaren tachtig ook uit onderzoek in het Verenigd Koninkrijk bleek. Ook in de VS is dit beeld te zien: vrouwen stemden aanvankelijk conservatief, daarna begonnen delen van het vrouwenelectoraat de Democratische Partij te omarmen. In 1996 won Bill Clinton dankzij de vrouwen (en dat terwijl hij verloor bij de mannen). In 2012 werd Obama’s winst ook aan de women’s vote toegeschreven.
Die ontwikkeling heeft commentatoren ertoe verleid te denken dat vrouwen sinds de jaren zeventig in de welvarende, postindustriële landen van het Westen eerder zouden stemmen op partijen en kandidaten die opkomen voor vrouwenrechten. Inderdaad lijkt Obama in 2008 geprofiteerd te hebben van het feit dat bij hem toegang tot abortus en conceptie in veiliger handen leken te zijn dan bij zijn tegenkandidaat Romney.
Maar die aanname gaat ervan uit dat het geheim van de vrouwenstem makkelijk te ontsleutelen is, en dat het zou bestaan uit slechts een enkel element: vrouwen stemmen voor vrouwenrechten. Of nog simplistischer: vrouwen stemmen op vrouwen. Quod non.
Ik geef het toe, ik kon me al in 2016 niet goed voorstellen dat vrouwen op zo’n hork als Trump zouden stemmen. En eerder deze week waren de vooruitzichten voor Harris’ ticket via de vrouwenstem nog best rooskleurig. Tot ook dat een illusie bleek. Want, zoals ik een vrouwelijke gast in een talkshow hoorde zeggen: „Het is beledigend om te denken dat vrouwen op Harris stemmen omdat ze een vrouw is, of omdat ze voor abortus op komt.”
Mobiliserende kwestie
De vrouwenstem is geen single-issuebeweging. Het is geen verenigde sisterhood die als indertijd de suffragettes opkomt voor de rechten van de vrijgevochten vrouw. Vrouw-zijn is niet een politiek programma. Soms is abortus een mobiliserende kwestie. Maar in staten waar die rechten vanuit het perspectief van de vrouwelijke bevolking redelijk goed zijn geregeld (zoals in swing state Georgia), gaat het toch echt over andere zaken. „Vrouwen praten aan de keukentafel niet over abortus, maar over de vraag waar ze het goedkoopste boodschappen kunt doen.” Ja, ook de meeste vrouwelijke Trump-stemmers vinden hem heel vervelend en bot, maar dat is niet hun belangrijkste zorg. Economie, inflatie, veiligheid, dat geeft voor hen de doorslag.
Er is een gender gap, zonder twijfel. En die is in veel landen gegroeid, waaronder in de VS, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk, maar ook in Nederland. Alleen, de verschillen binnen de genders zijn groter dan tussen de genders. Bovendien, de vrouwenstem is ook gebonden aan andere variabelen: leeftijd, economische positie, sociale status, religie.
Kortom, voordat we de bro’s vote en de women’s vote gaan politiseren en de polarisatie verder aanscherpen, is het tijd om iets anders te doen. We moeten de male gaze op de verkiezingen doorbreken. Veel (mannelijke?) experts hebben te weinig bij de richting van het vrouwelijke electoraat stilgestaan, en verzuchten hoogstens na de verkiezingen dat die vrouwen zo onvoorspelbaar zijn. (Ik zag een bekende mannelijke reporter stomverbaasd opmerken dat hij het zo raar vond dat veel zwarte vrouwen in New York op Trump stemden). Maar: zo mysterieus zijn vrouwen helemaal niet. Wel zijn ze wat minder uitgesproken. Dus moeten we beter ons best doen ze eerder te begrijpen en beter te onderzoeken – en er niet pas een paar dagen voor de verkiezingen over te beginnen.
De gezondheidszorg en de autoindustrie hebben al erkend dat er decennialang te weinig aandacht voor en onderzoek naar de vrouwelijke klant is geweest. Nu de verkiezingsindustrie nog.
Beatrice de Graaf is hoogleraar geschiedenis van de internationale betrekkingen in Utrecht.
Het roept onweerstaanbare associaties op, het kleine paneeltje dat de Brusselse kunstenaar Guillaume Vogels omstreeks 1881 schilderde. Het werk, getiteld Laaghout, toont een bosgezicht met struiken en bomen waarvan de toppen buiten beeld vallen. De vegetatie is klaarblijkelijk snel neergezet, met grove verftoetsen in groene en roestbruine tinten. Het meest bijzondere aan het slechts twee decimeter brede werkje is misschien wel dat het is geschilderd op het deksel van een sigarenkistje. Wie dat eenmaal weet, ziet het helemaal voor zich: de schilder op zijn tocht door het bos, getroffen door de charme van het struikgewas op die heldere herfstdag. Hij stopt zijn rokertjes los in de jaszak en gebruikt het doosje om het tafereel ter plekke vast te leggen.
Fernand Khnopff (1858 – 1921): Zelfportret in een schetsboekje (1879) | 52 bladen in linnen omslag; de meeste pagina’s met potlood (Conté-potlood, vet potlood), enkele met inkt en houtskool | 97 x 145 mm | Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Brussel Foto J. Geleyns / Art Photography
Uit de expositie Drafts. From Rubens to Khnopff, nu in de Brusselse Koninklijke Musea voor Schone Kunsten, blijkt dat negentiende-eeuwse plein-air schilders zoals Vogels (die zijn paneeltje overigens natuurlijk helemaal niet zo bij elkaar improviseerde als het lijkt) zorgden voor een nieuwe invulling van het begrip ‘schets’. Met hun draagbare verftubes en lichte panelen waren ze in staat om, anders dan kunstenaars voor hen, indrukken van de natuur direct in verf te vangen. Aan de hand van tweehonderd werken uit de eigen collectie illustreert de tentoonstelling de verschillende manieren waarop kunstenaars van de vijftiende tot de twintigste eeuw hun ideeën en werkproces vastlegden. De resultaten kenmerken zich vaak door de snelheid van uitvoering, de spontaniteit van het moment, en het persoonlijke kunstenaarshandschrift.
Dat schetsen vaak tekeningen zijn, maar lang niet alle tekeningen schetsen, blijkt uit een tweede presentatie in het Brusselse museum: Oude tekeningen. Van Bruegel tot Rubens. Op de afdeling Oude Meesters is een zaal gewijd aan zestiende- en zeventiende-eeuwse tekeningen uit de eigen collectie, van voornamelijk Zuid-Nederlandse kunstenaars. De tekeningen, vanwege hun kwetsbaarheid zelden publiekelijk getoond, geven een staalkaart van stijlen en technieken, en daarmee een prachtig overzicht van werk van befaamde tekenaars zoals Pieter Bruegel (1526/1530-1569), Hendrick de Clerck (ca. 1560-1630) en Peter Paul Rubens (1577-1640). Veel ervan zijn uitgewerkte studies uit het laatste stadium voorafgaand aan het vervaardigen van een prent of schilderij.
<figure aria-labelledby="figcaption-0" class="figure" data-captionposition="icon" data-description="François Bossuet (1798–1889): Gezicht op de kathedraal van Sevilla, met de Puerta del Perdón en Giralda (1841) | Grafiet en aquarel op papier | 295 × 405 mm | Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Brussel ” data-figure-id=”0″ data-variant=”grid”><img alt data-description="François Bossuet (1798–1889): Gezicht op de kathedraal van Sevilla, met de Puerta del Perdón en Giralda (1841) | Grafiet en aquarel op papier | 295 × 405 mm | Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Brussel ” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/van-bruegel-tot-khnopff-het-artistieke-scheppingsproces-in-tekeningen-en-schetsen-1.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/06131203/data124084946-1482d9.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/van-bruegel-tot-khnopff-het-artistieke-scheppingsproces-in-tekeningen-en-schetsen-13.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/van-bruegel-tot-khnopff-het-artistieke-scheppingsproces-in-tekeningen-en-schetsen-11.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/van-bruegel-tot-khnopff-het-artistieke-scheppingsproces-in-tekeningen-en-schetsen-12.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/van-bruegel-tot-khnopff-het-artistieke-scheppingsproces-in-tekeningen-en-schetsen-13.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/van-bruegel-tot-khnopff-het-artistieke-scheppingsproces-in-tekeningen-en-schetsen-14.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/Pr9T0RyN8pKAOZqoSA7aQUQAaKI=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/06131203/data124084946-1482d9.jpg 1920w”>François Bossuet (1798–1889): Gezicht op de kathedraal van Sevilla, met de Puerta del Perdón en Giralda (1841) | Grafiet en aquarel op papier | 295 × 405 mm | Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Brussel Foto Johan Geleyns
<figure aria-labelledby="figcaption-1" class="figure" data-captionposition="icon" data-description="Guillaume Vogels (1836 – 1896): De sneeuw, avond (ca. 1883) | Olieverf op doek | Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Brussel ” data-figure-id=”1″ data-variant=”grid”><img alt data-description="Guillaume Vogels (1836 – 1896): De sneeuw, avond (ca. 1883) | Olieverf op doek | Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Brussel ” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/van-bruegel-tot-khnopff-het-artistieke-scheppingsproces-in-tekeningen-en-schetsen-2.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/06131200/data124084964-0ca46c.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/van-bruegel-tot-khnopff-het-artistieke-scheppingsproces-in-tekeningen-en-schetsen-17.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/van-bruegel-tot-khnopff-het-artistieke-scheppingsproces-in-tekeningen-en-schetsen-15.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/van-bruegel-tot-khnopff-het-artistieke-scheppingsproces-in-tekeningen-en-schetsen-16.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/van-bruegel-tot-khnopff-het-artistieke-scheppingsproces-in-tekeningen-en-schetsen-17.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/van-bruegel-tot-khnopff-het-artistieke-scheppingsproces-in-tekeningen-en-schetsen-18.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/Y93ODfPWWftqCb_WtCAFn5e0jT4=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/06131200/data124084964-0ca46c.jpg 1920w”>Guillaume Vogels (1836 – 1896): De sneeuw, avond (ca. 1883) | Olieverf op doek | Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Brussel Foto Guy Cussac
Vlotjes en levensecht
Heel anders van aard is een blad, toegeschreven aan de Antwerpse meester Cornelis de Vos (1585-1651) waarvan de voor- en achterzijde een studie tonen van het hoofd van een klein kind. In zwart en rood krijt heeft de kunstenaar de peuter, die een wijsvinger in de mond heeft gestoken, vlotjes en levensecht geschetst. Zo’n tekening is niet heel geschikt als voorbeeld voor een schilderij, maar eerder een vingeroefening van een schilder op zoek naar aansprekende gezichtsuitdrukkingen. De tekening van De Vos zou niet hebben misstaan in de Drafts-tentoonstelling, en er staat zelfs een andere tekening in de catalogus bij de tekeningenexpositie, die in werkelijkheid wordt getoond bij de schetsen in de andere: een blad van de hand van Jacob Jordaens met op de voorzijde een snelle pentekening van een allegorie van de vruchtbaarheid en op de achterkant een krijttekening van een groep koeien met twee knielende vrouwen bij een waterpoel. Jordaens’ grote schilderij (ca. 1625) dat losjes op de tekening is gebaseerd, hangt er in de schets-expositie pal tegenover.
Henri Leys: Church Goers
Die tentoonstelling vat het fenomeen van ‘schetsen’ ruim op, waardoor een aantrekkelijk en compleet beeld ontstaat van de heel uiteenlopende manieren waarop kunstenaars vaak op virtuoze wijze hun scheppingsdrang kanaliseren: van eerste ideeën en probeersels in pen of olieverf bedoeld ter voorbereiding van geschilderde composities, tot modellen geboetseerd van terracotta of gips voor levensgrote beeldhouwwerken. De presentatie heeft een thematische opzet en bekommert zich niet bijzonder om de chronologie, waardoor er onverwachte en aardige combinaties ontstaan. De schilder en magistrale tekenaar Antoine Watteau, bijvoorbeeld, tekende omstreeks 1714 in rood en zwart krijt een vrouw gekleed in een elegante jurk met een trendy hoedje, drie maal op hetzelfde blad. Twee keer staat ze ten voeten uit, op de rug gezien. De tekening sluit daarmee mooi aan bij Jamer Ensors pastel Drie silhouetten uit circa 1880, met drie vrouwelijke rugfiguren, ook zij gekleed in lange jurken met hoeden. Waar Watteau vooral aandacht besteedde aan de lichteffecten op de draperieën, ging het Ensor blijkbaar eerder om de vluchtigheid van de donkere omtrekken.
Toch blijft de definitie van de schets in deze tentoonstelling diffuus. Hoewel in veel gevallen de aandacht uitgaat naar het vluchtige, ongedwongen aspect van de schets in twee of drie dimensies, dringt zich bij sommige werken toch de vraag op wat er schetsmatig aan is. De Belgische avant-gardekunstenaar Victor Servranckx schilderde in 1923 het abstract-futuristische doek Opus 47: de verheerlijking van de machine. De potloodtekening op halve grootte die ernaast hangt, is nauwkeurig opgezet met liniaal en passer op ruitjespapier. Meer dan een snel en trefzeker vastgelegde herinnering aan een moment lijkt deze tekening het resultaat van een langdurig, misschien moeizaam proces.
<figure aria-labelledby="figcaption-0" class="figure" data-captionposition="icon" data-description="Ferdinand De Braekeleer: Ruïnes van de Kazerne (1832) | Olieverf op papier | 28,5 x 37 | Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Brussel ” data-figure-id=”0″ data-variant=”grid”><img alt data-description="Ferdinand De Braekeleer: Ruïnes van de Kazerne (1832) | Olieverf op papier | 28,5 x 37 | Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Brussel ” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/van-bruegel-tot-khnopff-het-artistieke-scheppingsproces-in-tekeningen-en-schetsen-4.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/06131159/data124084994-0db175.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/van-bruegel-tot-khnopff-het-artistieke-scheppingsproces-in-tekeningen-en-schetsen-24.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/van-bruegel-tot-khnopff-het-artistieke-scheppingsproces-in-tekeningen-en-schetsen-22.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/van-bruegel-tot-khnopff-het-artistieke-scheppingsproces-in-tekeningen-en-schetsen-23.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/van-bruegel-tot-khnopff-het-artistieke-scheppingsproces-in-tekeningen-en-schetsen-24.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/van-bruegel-tot-khnopff-het-artistieke-scheppingsproces-in-tekeningen-en-schetsen-25.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/58uKdmWGoud2QPJPTI9b7EjoJP8=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/06131159/data124084994-0db175.jpg 1920w”>Ferdinand De Braekeleer: Ruïnes van de Kazerne (1832) | Olieverf op papier | 28,5 x 37 | Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Brussel Foto J. Geleyns / Art Photography
<figure aria-labelledby="figcaption-1" class="figure" data-captionposition="icon" data-description="Jacques Jordaens (1593 – 1678): Allegorie op de vruchtbaarheid van het land | Papier, pen in bruin, bruin gewassen, deels over een aanzet op zwart krijt, andere sporen van zwart krijt ; kaderlijn met pen in grijs191 x 261 mm | Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, BrusselFoto J. Geleyns / Art Photography ” data-figure-id=”1″ data-variant=”grid”><img alt data-description="Jacques Jordaens (1593 – 1678): Allegorie op de vruchtbaarheid van het land | Papier, pen in bruin, bruin gewassen, deels over een aanzet op zwart krijt, andere sporen van zwart krijt ; kaderlijn met pen in grijs191 x 261 mm | Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, BrusselFoto J. Geleyns / Art Photography ” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/van-bruegel-tot-khnopff-het-artistieke-scheppingsproces-in-tekeningen-en-schetsen-5.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/06131153/data124084982-db11e8.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/van-bruegel-tot-khnopff-het-artistieke-scheppingsproces-in-tekeningen-en-schetsen-28.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/van-bruegel-tot-khnopff-het-artistieke-scheppingsproces-in-tekeningen-en-schetsen-26.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/van-bruegel-tot-khnopff-het-artistieke-scheppingsproces-in-tekeningen-en-schetsen-27.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/van-bruegel-tot-khnopff-het-artistieke-scheppingsproces-in-tekeningen-en-schetsen-28.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/van-bruegel-tot-khnopff-het-artistieke-scheppingsproces-in-tekeningen-en-schetsen-29.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/CKWH6BYoYZKauGnIye-4j-q6fhs=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/06131153/data124084982-db11e8.jpg 1920w”>Jacques Jordaens (1593 – 1678): Allegorie op de vruchtbaarheid van het land | Papier, pen in bruin, bruin gewassen, deels over een aanzet op zwart krijt, andere sporen van zwart krijt ; kaderlijn met pen in grijs191 x 261 mm | Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, BrusselFoto J. Geleyns / Art Photography
Rik Wouters (1882-1916): Zittend naakt op de rand van het bed (schets) | olieverf op doek 99,5 x 96,5 | Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Brussel Photo Foto J. Geleyns / Art Photography
![„women’s vote […] is an absolutely incalculable quantity”](https://uploads.guim.co.uk/2018/12/12/30_dec_18.jpg){kind=link}