Armoede is er altijd geweest in Nederland. Terwijl het wel mogelijk is de armoede in Nederland volledig uit te bannen, ontdekte redacteur Christiaan Pelgrim. Maar, vroeg hij zich af, waarom gebeurt dat dan niet?
Heb je vragen, suggesties of ideeën over onze journalistiek? Mail dan naar onze ombudsman via [email protected].
Het was nog zomer en een van de wetenschapsredacteuren zou een dagje naar het strand, een dagje naar Hoek van Holland, de mondaine badplaats naast de moderne industrie. Sinds de bunkers zijn opgeruimd kan het daar met lekker weer echt leuk zijn.
Om zich vooraf een beeld te vormen van het Hoekse eb- en vloedgebeuren had de redacteur op internet een getijtafel van Rijkswaterstaat geraadpleegd. Bij extreem laag water, bij laaglaagwaterspring bijvoorbeeld, zou je eindeloos door het zand moeten ploeteren voor je baden kon. Dat wilde hij niet. Net toen hij zag dat het op zijn vrije dag wel los zou lopen viel hem iets vreemds op aan de Hoekse getijdekromme: het lage water duurde er langer dan op andere plaatsen. Midden in de laagwaterperiode liet de getijdegrafiek een bobbel zien, daar was het weer even vloed geweest. Het zag er heel raar uit.
Terug op de krant vroeg hij direct alle aandacht voor de anomalie maar er kwam weinig interesse. Er is wel meer in het leven dat niet gaat zoals je denkt dat het hoort te gaan, zeiden de collega’s. Waarom zou je je druk maken over een bobbel bij Hoek van Holland.
Daar was het bij gebleven als niet iemand voor de aardigheid had opgezocht of de bobbel vroeger ook al voorkwam, want zoiets kan toch niet uit de lucht vallen. En waarachtig, hij bleek er al heel lang te zijn. Hij stond bijvoorbeeld al breeduit afgedrukt in de getijtafels die Rijkswaterstaat in de jaren tachtig uitbracht en kreeg daar zelfs een eigen toelichting: „Bijzondere aandacht verdient de periode van laagwater in de gemiddelde getijkromme van Hoek van Holland. Na het eerste laagwater treedt een kleine rijzing van de zeespiegel op, waarna een tweede laagwater volgt.” Het verschijnsel deed zich langs de hele kust van Zuid-Holland voor, schreef RWS, en werd agger genoemd. De ‘dubbele vloedkop’ bij Den Helder was een soort tegenhanger.
Tientallen peilstations
De bobbel heet ‘agger’ en ‘agger’ blijkt een heel geschikte zoekterm voor Google Books en Delpher. De agger wordt al in 1743 genoemd en zou zich toen vooral hebben gemanifesteerd in het Haringvliet bij Goedereede. Daar is hij in 1835 opgemeten door de luitenant ter zee, 2de klasse, J. Hudig die de rijzing op ongeveer een tiende el bepaalde. Zeven of tien centimeter. Ingenieur H.E. de Bruijn koppelde de agger juist aan Hoek van Holland toen hij hem in 1891 besprak in een lezing voor het Koninklijk Instituut van Ingenieurs. (Traditioneel delen marine en Rijkswaterstaat de aandacht voor de getijden.)
De tientallen zelfregistrerende peilstations die RWS tegenwoordig in gebruik heeft laten zien dat de agger zich nog steeds concentreert rond Hoek van Holland maar, interessant genoeg, ook hoog op de rivieren wordt waargenomen. En aggers zijn niet zeldzaam, ze komen ook voor langs andere kusten. Rijkswaterstaat stuurde de getijcurve van het Zuid-Engelse Weymouth als voorbeeld. Alles hangt af van de ligging van de kustlijn en de bodemstructuur onder water.
Het is eigenaardig dat de hier vaker geciteerde Marcel Minnaert (1893-1970) de agger en dubbele vloedkop niet noemde in zijn uitputtende beschouwingen over ‘stromend water’ terwijl hij zijn lezers wel opriep ook eens met eigengemaakte peilstokken een getijkromme te bepalen. De kromme die hijzelf op zondag 23 augustus 1936 van de getijbeweging bij Zandvoort maakte toont inderdaad geen agger maar was misschien minder secuur opgesteld dan hij aannam.
Minnaerts beschouwingen over eb en vloed zijn niet erg volledig en gedegen. De verklaring die hij geeft voor het raadselachtige gegeven dat het twéémaal per etmaal hoogwater en twéémaal laagwater is – het ene hoogwater komt van de aantrekkingskracht van de maan, het andere is het effect van een soort traagheid die het water parten speelt bij de beweging van de aarde rond het gemeenschappelijk zwaartepunt met de maan – die verklaring wordt allang niet meer geaccepteerd. De Japanse astrofysicus Takao Fujiwara heeft 25 bladzijden tekst nodig om duidelijk te maken waaraan we het dubbele hoogwater wel te danken hebben.
Het zijn beschouwingen waarin de aarde wordt voorgesteld als een draaiende biljartbal die egaal is bedekt met een waterlaag waarin zich twee waterbergen ontwikkelen. Hoe ver de theorie van de werkelijkheid staat blijkt uit de animatie die de NASA maakte van de feitelijke beweging van hoogwatergebieden over de oceanen zoals door satellieten waargenomen. Er trekken helemaal geen vloedbergen rond de aarde.
De agger en de dubbele vloedkop zijn Minnaert ontgaan. Wat ook aan zijn aandacht ontsnapte is het verschijnsel ‘seiche’ dat volgens Wikipedia hier in Nederland ook ‘haling’ genoemd wordt. Het is een staande golf die optreedt in een waterbekken waarvan het wateroppervlak door sterke wind, of een andere actor, uit zijn evenwicht gebracht is. Het water slingert dan uit in een trillingstijd die door de vorm van het bekken bepaald wordt, zoals je dat in de afwasteil ook kunt zien. Toen het IJsselmeer nog groot was kon krachtige zuidwesten wind er een flinke seiche in opwekken.
Wat Minnaert dan weer wel noemt is de zeldzame ‘zeebeer’, in het bijzonder de zeebeer die op zaterdag 26 april 1924 bij de Hondbosse Zeewering optrad. Dijkwerkers die al half in het water stonden zagen opeens een muur van water op zich af komen en konden zich maar net redden. Plotselinge keiharde wind ver op zee had de zeebeer opgewekt. Het woord ‘zeebeer’ moet Minnaert in 1935 hebben opgepikt uit kranten die het Duitse Seebär met ‘zeebeer’ vertaalden. Er was een Seebär op de Oostzee geweest. De juiste vertaling is ‘zeebaar’ met baar zoals in: over de woelige baren.
Wat leuk om in Jannekes rubriek de visbarbecue met die prachtig bereide vis te zien. Van mijn ouders had ik eenzelfde visbarbecue geërfd en het verhaal van mijn moeder lijkt op dat van Janneke. Mijn dochter Anne kwam met een mooie zeebaars thuis, van de visafslag van Scheveningen. Er was niet genoeg limoen in huis, dus namen we extra citroen. Sereh heb ik altijd wel in de vriezer en paksoi verving het Chinese koolblad. In plaats van rawitpepertjes gebruikte ik sambal djeroek. De bladselderij verving ik door het blad van bleekselderij. Ik liet de vis eerst even in aluminiumfolie verpakt voorgaren. Halverwege heb ik de withete kooltjes in het stoofje onder de visbarbecue geschept en de vis op het paksoiblad in de visschaal gelegd, en nog kort, afgedekt met aluminiumfolie, verder laten garen. Toen de saus erover. We hebben gesmuld en het was ook een feest om zo’n mooi bereide vis op tafel te hebben. De saus werd een explosie van smaken – zoet, heerlijk zuur, pittig en zout – die fantastisch was tegen dat mooie naturelle visvlees.
Zou de mens er zelf profijt van kunnen hebben als hij meer rekening houdt met dieren en planten? De Ecuadoriaanse duurzaamheidsonderzoeker Natalie Herdoiza Castro (38) denkt van wel. Acht jaar lang heeft ze over deze vraag nagedacht. Nu is haar proefschrift af, met de titel Minding others. Ze promoveerde 18 oktober aan de Universiteit Utrecht.
In haar onderzoek richtte Herdoiza Castro zich op de duurzame ontwikkelingsdoelen (sustainable development goals, SDG’s) van de Verenigde Naties. „Die zijn tot nog toe heel antropocentrisch. Dat is één van de redenen waarom de VN die doelen niet halen”, zegt Herdoiza Castro via een videoverbinding. In haar proefschrift pleit ze voor een breder moreel perspectief, dat verder kijkt dan alleen de mens en ook rekening houdt met dieren en de natuur als geheel.
Haar pleidooi komt op een strategisch moment. Want het huidige SDG-programma loopt in 2030 af. „Ik verwacht dat de VN de komende jaren gaan nadenken over een vervolg.”
De SDG’s komen voort uit het rapport Our common future uit 1987. De belangrijkste mondiale milieuproblemen, zo concludeerde het rapport, zijn het gevolg van de armoede in het ene deel van de wereld, en de niet-duurzame consumptie en productie van het andere deel van de wereld. Het rapport riep, als eerste ooit, op tot duurzame ontwikkeling. Als praktische uitwerking stelden de VN acht zogeheten Millenniumdoelen op, waaronder ‘het uitbannen van extreme armoede en honger’, ‘het bevorderen van gelijkwaardigheid van mannen en vrouwen’ en ‘de bescherming van een duurzaam leefmilieu’. Het programma liep van 2000 tot 2015. Hoewel veel mensen, met name in Azië, zich uit hun armoede werkten, werden de doelen niet gehaald. Zeker niet die voor het behoud van natuur en biodiversiteit. Er kwam een vervolg, en een uitbreiding: de SDG’s. Daarvan zijn er 17. Dit programma loopt tot 2030. „In sommige delen van de wereld is de armoede de laatste jaren weer verergerd”, zegt Herdoiza Castro. Ook nu zullen de doelen niet gehaald worden.
Onze morele cirkel uitgebreid
In haar proefschrift gaat ze uit van de morele cirkel, een idee van Peter Singer, hoogleraar bio-ethiek aan de Princeton University. Het is een cirkel met verschillende lagen. In het midden staat de individuele mens, met zijn naasten, familie en vrienden. Daaromheen zit een schil met andere, verder verwijderde, mensen. Dan komt een schil met dieren. En de buitenste schil bevat de natuur als geheel. „Volgens Singer hebben we in de loop van de tijd onze morele cirkel uitgebreid. Veel mensen rekenen dieren, en de natuur, er inmiddels ook toe. Alleen, onze handelingen weerspiegelen dat lang niet altijd.”
De SDG’s bijvoorbeeld gaan niet verder dan de eerste schil, die andere, verder verwijderde mensen bevat. „Pas sinds 2019 denken de VN er over na om ook het belang van dieren meer mee te gaan nemen”, zegt Herdoiza Castro.
Redenen om de morele cirkel uit te breiden zijn er volgens haar genoeg. De mens, inmiddels met 8 miljard individuen, heeft een enorme impact op de aarde, op de natuur. „We hebben een verantwoordelijkheid dat in goede banen te leiden”, vindt Herdoiza Castro. Daarnaast heeft onderzoek de laatste jaren laten zien dat allerlei diersoorten niet alleen pijn kunnen voelen, maar ook vriendschappen bouwen, empathie tonen, culturen hebben.
Ze werkt haar pleidooi met name uit voor de landbouw. Ze probeert daarbij het antropocentrische perspectief te combineren met twee andere perspectieven: het sentiëntisme, dat zich richt op voelende dieren, en het ecocentrisme, dat naar de natuur als geheel kijkt.
Herdoiza Castro: „Als mensen bijvoorbeeld minder vlees eten, komt dat henzelf ten gunste, want het is gezonder. Maar er worden ook minder dieren in gevangenschap gehouden en geslacht. En er is minder ontbossing, bijvoorbeeld in de Amazone, wat de natuur als geheel ten goede komt.”
Ook voor andere, meer op de mens gerichte SDG’s, kan het nuttig zijn, zegt Herdoiza Castro. „Als je in het onderwijs aandacht besteedt aan de intensieve veeteelt, en de overproductie van landbouwdieren, helpt het mensen misschien om minder vlees te eten, en meer duurzame producten te kopen.” En dit zou ook weer de SDG over klimaat kunnen helpen, denkt ze. Want minder landbouwdieren betekent minder uitstoot van de broeikasgassen methaan en lachgas. En rekening houden met niet-menselijke wezens kan een nog breder effect hebben, ontdekte Herdoiza Castro. „Ik kwam publicaties tegen waaruit blijkt dat als mensen aardiger zijn voor dieren, ze dat ook zijn voor andere mensen.”
Diepe connectie met niet-menselijke wezens
Het onderwerp van haar proefschrift ligt dicht bij haarzelf. „Op m’n elfde werd ik vegetariër. Ik voelde een diepe connectie met niet-menselijke wezens. Ik kon er niet tegen dieren te zien lijden. In Quito, waar ik ben opgegroeid, was ik die rare tiener die geen vlees eet. Ik at bonen, rijst, tofu, groenten en veel vers fruit.”
In Quito haalde ze in 2009 haar bachelor ecologie (cum laude). Daarna gaf ze een paar jaar les op een hogeschool, en werkte ze bij de gemeente. In 2015 verhuisde ze naar Utrecht om een master milieukunde te volgen. Een jaar later begon ze aan haar promotieonderzoek.
Haar proefschrift gaat over moraliteit, dus over wat als goed en slecht wordt gezien. Maar dat verandert door de tijd – nu wordt er over de doodstraf anders gedacht dan een paar eeuwen geleden. Maar is dat wetenschap? „Ik zie m’n proefschrift meer als een gids voor de wetenschap”, zegt ze. „Als je wetenschap toepast, pas je het toe op mensen, en dat zijn wezens met motivaties en morele perspectieven. Ik wilde echt een gids zijn die ons helpt beslissingen te maken, in dit geval over duurzame ontwikkeling. Dat gaat niet alleen over techniek. Maar ook over wie en wat ertoe doet.”
