„Waar krijg ik nu betaald?”, vroeg een Moldavische kiezer na het uitbrengen van haar stem, hoorde een verslaggever van de BBC zondag bij een stembureau. „Ze zeiden dat ik 1.000 roebel zou krijgen”, omgerekend zo’n 10 euro. Op wie ze beloofd had te stemmen, wil de vrouw niet zeggen, maar wel dat het geld met een duidelijke instructie kwam.
Zondag gingen de Moldaviërs naar de stembus voor de presidentsverkiezingen en een referendum over de vraag of het streven om EU-lidstaat te worden opgenomen moet worden in de grondwet.
Niet duidelijk is in hoeverre omkoping van invloed is geweest op de uitslagen. Wel duidelijk is dat die niet zo zijn uitgevallen zoals in de peilingen was voorspeld, of door de zittende president Maia Sandu was gehoopt.
Het Moldavische kiesproces is en was doelwit van een „ongekende aanval” en „ongeëvenaarde beïnvloeding”, aldus Sandu, Europese politici, verkiezingswaarnemer van OSCE en journalisten. Sandu onthulde op maandag dat de Moldavische autoriteiten hadden ingegrepen in een complot dat tot doel had driehonderdduizend stemmen te kopen.
In hoeverre het complot alsnog geslaagd is, werd niet bekendgemaakt. Journalisten van het Moldavische weekblad ZdG onthulden afgelopen weekend hoe (een deel van) dit proces eruit zag. Ze beschrijven een netwerk, georganiseerd als ‘politiek piramidespel’, waarin aangewezenen in dorpen en wijken, lokaal stemmen ronselden – in ruil voor geld.
De voortvluchtige miljardair Ilan Shor zou aan het hoofd staan van deze operatie. Een journalist van ZdG nam undercover onder valse naam deel aan bijeenkomsten van Shors activisten. Met valse papieren kreeg de journalist een Russische bankrekening waarop daadwerkelijk geld werd uitbetaald.
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data123353623-9f7c34.jpg|https://images.nrc.nl/kG8oJirEYWyy6uyMGz8W1ob30Hs=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data123353623-9f7c34.jpg|https://images.nrc.nl/cmDlFc5GlHV0v_TrUT6HAI7teog=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data123353623-9f7c34.jpg)
Hoewel Rusland van het internationale banksysteem SWIFT is uitgesloten, en er dus geen directe overmaking van Rusland aan Moldavië mogelijk zijn, zijn er in de door Rusland gesteunde separatistische regio Transnistrië wel filialen van Russische banken. Het geld ophalen bij deze banken is geen probleem omdat Moldavië de onafhankelijkheid van Transnistrië niet erkent, wordt de grensovergang ook niet gecontroleerd.
Grondwetswijziging
In het referendum konden kiezers ja of nee antwoorden op de vraag: Bent u voorstander van de wijziging van de grondwet met het oog op de toetreding van de republiek Moldavië tot de Europese Unie? Waarvan de uitslag nagenoeg fifty-fifty is gebleken: 50,42 procent voor, de rest tegen.
„Het is een koude douche”, zegt de Moldavische journalist Dumitru Garcaliuc. Hij is hoofd van zijn eigen kanaal Malenkaja Strana (Klein land), waarin hij Russisch desinformatie bestrijdt. Garcaliuc onthulde onder andere de aanwezigheid van spionage-apparatuur op de Russische ambassade, in 2023, en contacten tussen een Moldavische oud-legerbaas en Russische inlichtingendiensten, dit jaar.
„Ik ben boos op de regering, ik ben het niet eens met hoe de referendumvraag geformuleerd was”, zegt Garcaliuc. „Vragen om de grondwet te wijzigen, dat is een soort rode lap voor de oppositie. De grondwet, daar torn je niet zomaar aan – zelfs als je wel vóór de Europese Unie bent hoef je de grondwet niet aan te passen. Niemand heeft goed uitgelegd waarom dit nodig was.”
Het idee achter de grondwetswijziging was om de Europese koers van Moldavië vast te leggen zodat toekomstige politici deze minder makkelijk naast zich neer kunnen leggen. Maar het is geen vereiste voor EU-lidmaatschap.
„Hoe ga je om met zo’n uitslag?” vraagt Ohanjanyan. „Formeel is het een ja-stem. Maar de marges zijn zo dun dat je tegenstand kunt verwachten. Rusland kan extra ruimte zien om de uitslag in twijfel te trekken. Zeker over zo’n grote beslissing als het aanpassen van de grondwet.”
Die tegenstand klinkt in elk geval al in de Russischtalige regio Gagaoezië. Daar heeft 95 procent van de stemmers tégen de grondwetsaanpassing gestemd. Overigens is dat een daling ten opzichte van de 97,2 procent die in 2014 in een eigen, lokaal referendum stemde tégen EU-lidmaatschap.
„Ik ben vandaag in een veel betere stemming dan hiervoor”, zegt Michail Vlach over de uitslag. Hij is adviseur van de gouverneur van Gagaoezië, Jevgenia Gutsul. Gutsul was een kandidaat van Ilan Shors partij, tot die werd verboden, en laat zich graag in Moskou zien.
Vlach toont zich strijdbaar: „Die grondwetswijziging komt er niet. Een andere president dan Sandu gaat er nooit mee akkoord, en anders het parlement wel niet. Het zou verwoesting zijn.”
Europese politici claimen de uitslag van het referendum in elk geval als een overwinning. En ook Sandu is vastberaden door te zetten. „Het volk van Moldavië heeft gesproken”, stelt Sandu op Twitter. „Onze EU-toekomst zal verankerd worden in de grondwet. We hebben eerlijk gestreden in een oneerlijk gevecht – en we hebben gewonnen.”
Presidentsverkiezingen
Sandu, oprichter van de centrum-rechtse, uitgesproken pro-Europese partij PAS, wist in de eerste ronde van de presidentsverkiezingen ruim 42 procent van de stemmen te vergaren. Ze had meer dan 50 procent nodig om in één keer verkozen te worden, en nu zal ze het in een tweede ronde moeten opnemen tegen de nummer twee: Alexandr Stoianoglo van de Socialistische Partij. Hij haalde in de eerste ronde 26 procent van de stemmen.
„Traditioneel gezien is de Socialistische Partij pro-Russisch”, zegt Marina Ohanjanyan, onderzoeker bij Clingendael. „Hoewel Stoianoglo heeft geprobeerd zich nu gematigder uit te spreken.”
Door de uitslag van zondag zijn twijfels ontstaan over Sandu’s kansen in de tweede ronde. Zondag nam ze het op tegen tien andere kandidaten. Maar als uitgesproken voorstander van EU-toetreding van Moldavië staat ze redelijk alleen. De twee andere kandidaten die een pro-EU campagne voerden haalden slechts 1,5 procent van de stemmen.
„Nagenoeg iedereen die pro-EU en pro-Sandu is heeft al op haar gestemd. Ze heeft niet zo veel groeimogelijkheden”, zegt Ohanjanyan. „Mocht het de andere kandidaten lukken zich te verenigen tot één kamp – dan heeft Sandu wel een probleem. Maar het verleden heeft uitgewezen dat dit nog niet zo makkelijk gaat.”
Beide kandidaten zullen keihard campagne moeten gaan voeren voor de tweede ronde van de presidentsverkiezingen op 3 november. Als de afgelopen tijd een voorbode was, zullen de komende weken gepaard gaan met een vlaag aan desinformatie en allerhande pogingen de uitslag te beïnvloeden.
