Is dit het grootste schilderij dat Jackson Pollock ooit maakte – of zien we slechts een vloer vol spetters?

Posted on October 8, 2024 by admin

We stonden in een groepje bij elkaar, deze zomer, op een tuinfeestje-met-veel kunstenaars in East Hampton, boven New York. Een vrouw die we al eerder hadden gesproken kwam bij ons staan en zei: „Guys, I’d like you to meet my friend Christy.” En ze maakte een vaag ‘nou ja, hier is ze dan’-gebaar.

Naast haar stond Christy Turlington.

Het was dé Christy Turlington, semi-legende als een van de ‘supermodellen’ die, met onder anderen Naomi Campbell en Cindy Crawford, gezamenlijk de sterrenstatus bereikte. En natuurlijk, het is not done mensen op hun uiterlijk te beoordelen, maar bij Turlington kun je moeilijk anders: haar carrière, roem en imago zijn volledig gebaseerd op haar bijna perfecte schoonheid – haar perfecte buitenkant. Christy (ik mocht nu Christy zeggen) gaf een zachte hand, ze droeg een dunne, perfect vallende roomwitte jurk, lachte vriendelijk, en ik besefte, licht geschokt, dat ik een minieme glimp ging opvangen van de Christy Turlington voorbij dat beroemde uiterlijk. Die glimp bleek blinkend: Christy was bescheiden, deed haar best op te gaan in het groepje, vriendelijk, meelevend en belangstellend – ze was aardig. Gewoon, heel aardig.

Dat bleef hangen. Natuurlijk kun je ook gewoon aardig zijn als je mooi bent. Maar wat had ik nou eigenlijk gezien? Was ik ook maar een spat dichter bij de ‘echte’ Christy gekomen? Of was het misschien zo dat Christy er na al die jaren zo diep van doordrongen was geraakt dat mensen haar louter op haar uiterlijk beoordeelden, dat ‘gewoon aardig’ zijn de beste en prettigste manier was om nog een beetje een normaal leven te leiden?

**Jackson Pollock** (2de van links) en zijn vrouw **Lee Krasner** (links) in Pollocks studio.

Die binnen- en buitenkantkwestie stak opnieuw de kop op toen ik de dag erop, even verderop, het Pollock-Krasner House bezocht, de beroemde woning en studio van het kunstenaarsechtpaar Lee Krasner (1908-1984) en Jackson Pollock (1912-1956). Zo’n voormalige studio heeft altijd een vreemde spanning – ik herinner me bezoeken aan het atelier van Paul Cézanne in Aix (met een adembenemend groot raam met uitzicht op het groen), en van Giorgio De Chirico in Rome (met z’n laatste schilderij nog onaf op de ezel) of, ‘gewoon’ het Rembrandthuis in Amsterdam. Op zulke plekken heerst steevast de suggestie dat je even in de meest persoonlijke en intieme wereld van een beroemde kunstenaar wordt toegelaten (de boeken, de frutsels, de hard geworden kwasten) en zo een glimp opvangt van wie diegene écht was – en daarmee mogelijk van de bron van haar of zijn kunstenaarschap.

Maar schuifelend langs de vaasjes, de vloervlekken en de gammele stoelen besef je óók dat die geest is gevlogen: in de praktijk kijk je vooral naar de visie op de kunstenaar van de huidige beheerders van de studio. En die doen er alles aan om, zowel met authentieke middelen als met enscenering, die geest alsnog op te roepen, waardoor je nooit weet waar de werkelijkheid eindigt en het decor begint – een balanceeract die de ene keer gelukkiger uitpakt dan de andere.

**Bezoekers van het Pollock-Krasner House** in East Hampton.

Nieuwe vormen

Bij het Pollock-Krasner-huis speelt dat ook, maar daar hebben ze een groot, bijna-allesbeslissend voordeel, waarover later. Want dit huis is sowieso westerse kunstgeschiedenis. Jackson Pollock (1912-1956) en Lee Krasner (1908-1984) waren allebei jonge kunstenaars toen ze in 1945 vanuit New York naar East Hampton trokken. Ze maakten deel uit van een aanstormende generatie met onder anderen Willem de Kooning, Mark Rothko en Franz Kline – zij gingen na de Tweede Wereldoorlog alles anders doen in de kunst, nieuwe vormen, nieuwe beelden. Krasner en Pollock waren net getrouwd, en het voormalige boerenhuis in East Hampton zou ze de rust geven om anders te gaan denken over leven en kunst – toen ze er aankwamen had het huis noch een badkamer, noch verwarming.

Aanvankelijk werkte Pollock boven, in de slaapkamer, en Krasner beneden in de woonkamer, tot Pollock zijn atelier inrichtte in de oude schuur naast het huis. Hier begon zijn werk zich snel te vernieuwen én begon hij te werken aan de mythe die zijn imago nog steeds bepaalt: Jackson Pollock het schilderbeest, de kunstenaar die zijn verf niet streek maar smeet, die werkte op de vloer – Jack the Dripper (zie Pollock en je weet waar Karel Appel de mythe-mosterd heeft gehaald).

De aantrekkingskracht van het Pollock-Krasner House zit vooral in het verlangen een kijkje áchter die mythe te krijgen. De rondleiding begint in de tuin: onder de grote boom staat een halve cirkel van witte plastic tuinstoelen en als je eenmaal zit vraagt de gids eerst waar je vandaan komt, dan of je iets met kunst hebt, om je vervolgens met een half uur durende Krasner-Pollock crash course om de oren te slaan. Hij vertelt over Pollocks jeugd, over de armoede waarin het gezin leefde, en zijn broer Charles die ook schilder werd. Over Krasner die, zeker voor een vrouw in de jaren dertig en veertig, opvallend vrijgevochten was, maar vervolgens toch jarenlang, gedwongen door echtgenoot en tijdgeest, in Pollocks schaduw leefde en werkte. Over Pollocks alcoholisme. De manier waarop Krasner haar carrière oppakte nadat haar man zichzelf in 1956 te pletter reed.

Dan volgt, zonder veel omhaal, het moment waarop iedereen heeft gewacht: het bezoek aan het atelier – het legendarische atelier-in-schuur dat het Pollock-Krasner-huis voor een historische kunstenaarsstudio uniek maakt. Meestal is er in zulke ‘authentieke’ ateliers namelijk geen enkel origineel werk te vinden – dat verdwijnt met de dood van de kunstenaar en wordt vervolgens al snel te kostbaar om nog terug te halen.

**De vloer van het atelier** van Jackson Pollock.

Druppels en vegen

In het Pollock-Krasner huis is dat anders. Sterker nog, hier vallen werk en leven en mythe perfect samen: de hele studiovloer is een echte, onvervalste, onverplaatsbare Jackson Pollock. Pollock beschilderde zijn doeken altijd op de grond, en zette de kwast niet op het doek, maar sloeg de verf af boven het linnen, waardoor, als bijproduct, de studiovloer bezaaid raakte met druppels, vlekken en vegen. En daardoor werd ook de hele vloer, curieus genoeg, een enorme drip painting. Aanvankelijk ben je geneigd dat niet al te serieus te nemen (‘toeval’), maar hoe langer je kijkt, hoe meer parallellen zichtbaar worden tussen de vloer en Pollocks ‘officiële’ werk: de vegen wit, de zwart-lekkende druipers die zo uit zijn Lavender Mist zouden kunnen komen, de gele contrastvlekken, de subtiele hinten van rood die opvlammen tussen de nachtelijke verfsterren.

En nog bijzonderder: je mag erop lopen. Iedere bezoeker krijgt een paar dunne gekleurde sloffen uitgereikt en schuifelt vervolgens over dat veld van authentieke, zeventig jaar oude Pollock-spetters en -druipers. Het is een curieuze ervaring, allereerst omdat je zo nadrukkelijk beseft over heilige grond te lopen (bijna iedereen kent wel de fameuze film van Hans Namuth waarin we Pollock, op precies deze plek, met verf zien smijten). Maar meer nog: zelden komen kunst en leven zo dicht bij elkaar. Is dit toch alleen een vloer vol spetters, de bijproducten van het echte werk, of is dit het grootste schilderij dat Pollock ooit maakte? Hoeveel geest van Jackson-de-mythebouwer zit er in deze vloer? Lopend over de vlekken besef ik ineens hoeveel Pollocks schilderijen aan sterrenhemels doen denken – en dat zijn werk mede zo tot de verbeelding spreekt omdat hij via het allerkleinste (de minieme verfspetter) het allergrootste (het heelal) oproept. Op deze vloer ben je verbonden met de Schepper.

Roerende knulligheid

Alleen: na de raketvlucht door Pollocks atelier-universum is het bezoek aan de woning een vreemde landing. Hoe gewoon kan een kunstenaar zijn? Het interieur van het huis van de twee kunstgiganten deed me nog het meest denken aan dat van de boerderij van mijn grootouders uit de jaren zeventig – de ijzeren bedden, de gammele, iets te benauwde wastafels, de Delfsblauwe kruidenpotten met Duitse aanduidingen (Pfeffer, Gewürz), de overal aanwezige schelpen, in de hoek, op de vloer, op de buffetkast, geplakt op de handspiegel en het sigarenkistje zelfs. Het echte leven: nadat Pollock in 1956 was overleden, bleef Krasner gewoon wonen in het huis, tot haar dood in 1984.

En vermoedelijk hebben de huidige beheerders simpelweg uit haar overgebleven spullen geput om de woning te recreëren: een LP van het Thelonious Monk Trio op de platenspeler, edities van Krasner aan de wand (geen topstukken), en zowaar één echte Pollock: het schilderij Untitled (Red Arc with Horses) uit 1938 – een vroeg doek waarin Pollock nog nadrukkelijk onder de invloed van Picasso staat en zelfs weinig subtiel het stervende paard uit diens Guernica kopieert. Dit werk, best bijzonder toch, hangt dan wel weer boven een stilleven van een koperen theeketel, koperen kandelaars en de onvermijdelijke uitstalling van zacht-glanzende schelpen. In het hele huis is trouwens geen drankfles te vinden, maar je kunt er wel stekjes kopen van Lee Krasners spider plant (graslelie): ‘5 dollar per stuk, te betalen in de museumwinkel’. De onnadrukkelijkheid, zeg maar gerust de knulligheid is roerend. Maar het maakt het verschil met Pollocks geëxplodeerde universum in de schuur wel heel groot.

In dat onzichtbare proces zit het echte wonder, en daarvan zie je in het Pollock-Krasner House niks terug

Paradox

Had ik dit willen weten?

Het is een fascinerende paradox: we houden van kunst omdat die ons nieuwe horizonnen laat zien, nieuwe gevoelens, omdat ze ons optilt boven de werkelijkheid. Maar als dat lukt, echt lukt, willen we meteen meer weten over de maker – en gaan we op zoek naar de oorsprong van het werk, de bron, liefst in het persoonlijk leven, alsof de puzzelstukken van het echte leven uiteindelijk het werk zullen verklaren. Dat is begrijpelijk en verleidelijk, en vaak zegt de mate waarin mensen gefascineerd zijn door het persoonlijke leven van een kunstenaar wel degelijk iets over de kracht van het werk, maar het verklaart niks: je vervangt hoogstens de façade van het werk voor de façade van het leven. En daar staat dan een met schelpen beplakt sigarenkistje.

Ineens dacht ik terug aan Christy Turlington – hoe slim ze moet zijn: als pure schoonheid je handelsmerk is, en als je dat handelsmerk nu eenmaal uit de aard van de zaak de hele dag met je meedraagt, kun je daar het beste mee omgaan door de belangstelling voor je echte persoon volkomen te neutraliseren. Door gewoon aardig te zijn, niet op te vallen. Maar bij kunstenaars zou je dat juist moeten omdraaien. Niet laten zien dat Pollock en Krasner eigenlijk hele normale mensen waren, maar benadrukken dat ergens, in de onzichtbare overgang van leven naar werk, die bijzondere, speciale, spectaculaire kunst is ontstaan. En dat die niet ontstond door hun leven, maar doordat ze iets bijzonders konden: door de unieke, volstrekt eigen manier waarop kunstenaars als Krasner en Pollock keken, dachten, maakten. Daar, in dat onzichtbare proces zit het echte wonder, en daarvan zie je in het Pollock-Krasner House, net zoals in andere kunstenaarshuizen, niks terug. Dat is frustrerend, want daardoor ben je na zo’n uitgebreid bezoek eigenlijk nog niks verder. Maar geruststellend is het ook – het mysterie blijft alsnog intact.

Kendrick Lamar stuurt de wolven af op gemakzuchtige succesrappers op nieuw album ‘GNX’

admin
November 23, 2024
0

Not Like Us heeft het nieuwe album van Kendrick Lamar niet gered. In die spijkerharde track haalde Lamar eerder dit jaar vernietigend uit naar zijn rivaal Drake en beschuldigde hij hem onder meer van pedofilie en uitverkoop van de hiphopcultuur. Het was dé giftige genadeslag na een hectische blitzkrieg waarin de twee elkaar met in bijzonder hoog tempo uitgebrachte beledigende tracks op de huid zaten en groeide uit tot de hiphopkraker van het jaar. Not Like Us tikt op Spotify de miljard streams aan en maakt kans op vijf Grammy Awards, waaronder die voor nummer en plaat van het jaar.

Maar op het vrijdagavond plotseling online gezette nieuwe album GNX van Kendrick Lamar speelt de Canadese rapper en zanger die Lamar dit voorjaar nummer-na-nummer tot aan de enkels afzaagde, geen rol van betekenis meer. Terwijl de andere hoofdrolspelers in die vete recent sussend stelden dat het niet zo serieus was, schakelt Lamar strijdbaar dóór. Het gaat hem niet puur om Drake, maar om hypocrisie en platte commerciële belangen die hij veel breder in zijn scene aantreft.

Lamar is iemand die in zijn werk voortdurend worstelt met verleidingen en twijfels over zijn rol als succesvol boegbeeld van zijn gemeenschap en genre. Hij is het duidelijk spuugzat hoe gemakzuchtig andere succesrappers omgaan met de cultuur die voor hem van levensbelang is. GNX is het eerste album dat Lamar zelf uitbrengt met zijn bedrijf PgLang en is rauwer en minder conceptueel opgezet dan voorgangers als het sterk naar binnen gerichte Mr. Morale & The Big Steppers, Pulitzer Prize-winnaar DAMN., en het als generationeel meesterwerk onthaalde To Pimp A Butterfly.

Hongerige rappers

Op GNX grijpt Lamar nadrukkelijk in muziek en tekst terug op waar het voor hem begon, in geboortestad Compton in Los Angeles. Het wemelt van de galmende elektronische bassen, rauwe funky beats en vlammende gastoptredens van jonge, hongerige rappers uit L.A., zoals Peysoh, Hitta J3 en Young Threat op de stotterend stuiterende westkustbeat van GNX. In openingstrack ‘wacced out murals’ rekent Lamar op een diep dreunende kickdrum af met in zijn ogen twijfelachtige acties van hiphopsterren als Lil Wayne en Snoop Dogg en ‘politieke correctheid’ in de rapscene. In het schmierend pompende ‘squabble up’ stuurt hij de wolven af op rappende poseurs.

Zijn strijdlust doet Lamar goed. Hij rapt lenig, losjes, gedreven en soms een beetje pesterig. „Ik houd mijn voet op het gaspedaal,” rapt Lamar op de aanstekelijk haperende staccato-funk van producer Mustard, die ook Not Like Us produceerde. „Iemand moet het doen.” Zijn rijmschema’s en tekstuele dubbele bodems en verwijzingen zijn onverminderd magistraal, en wie goed luistert, hoort in vrijwel elke kritische noot, tegelijk bemoedigende levenslessen voor zijn achterban: bescherm je hart, geloof in jezelf, investeer in jezelf, werk hard, en reken niet op anderen maar op zelfliefde.

‘Reincarnation’ is een nieuw hoofdstuk in de voortgaande artistieke uitwisseling die Lamar in zijn werk voert met zijn in 1996 vermoorde inspiratiebron Tupac ‘2Pac’ Shakur. Hij leent de muziek en rapstijl van 2Pac voor een geweldig gelaagd verhaal waarin hij zich neerzet als incarnatie van eerdere succesvolle zwarte artiesten en de beproevingen die ze doorstonden, waaronder een briljante zangeres die in het raciaal gesegregeerde Amerika worstelde met een drugsverslaving: „Heroïnenaalden hielden me in een foetuspositie.”

In ‘heart pt. 6’ blikt Lamar openhartig terug op de dagen waarin hij opkwam met rapgroep Black Hippy, en zijn jeugdvriend en zakenpartner Dave Free „gevangenis-risico’s” nam om hun muziekcarrière van de grond te tillen.

In het ontspannen en soulvolle sluitstuk ‘gloria’ rapt Lamar over een complexe relatie die zijn leven getekend heeft – om pas aan het eind te onthullen dat het gaat om zijn verhouding tot zijn pen, zijn schrijven. „Ik deed het met integriteit en n****s probeerden nog steeds op me te haten”, verklaart Lamar zijn bitterheid tegenover de commerciële toplaag van de rapscene in het subtiel geproduceerde, sfeerrijke ‘man at the garden’. „Er zal nog meer bloed verspild worden. Het is slechts verf voor mij.”

Juist de mensen die van het Fries houden, zijn soms (te) streng op jonge Friese auteurs

admin
November 22, 2024
0

Ja, het is anders om in het Fries te schrijven. Rixt Siderius (19) zoekt normaal in het Nederlands naar woorden die uitdrukken wat ze bedoelt, maar heeft die „speurtocht” nu in het Fries afgelegd. Het is haar Memmetaal, moedertaal. Friese poezië raakt haar, zegt ze, omdat de taal dichtbij is, het is de taal van thuis. Ze draagt een gedicht voor op het podium in een grote glazen kas op het Oldehoofsterkerkhof in Leeuwarden.

Jou my dyn tonge en probearje dy dan út te sprekken / it giet net / it giet net / lúster nei myn klanken

Een sneeuwschuiver rijdt buiten voorbij. Het is donderdagavond, donker in de binnenstad. Aan de vooravond van het festivalweekend van Explore the North, een literair productiehuis en festival met een vast podium in Leeuwarden, is het publiek bijeen in de warme kas voor De literaire orgie, of: een feestavond voor iedereen die van taal op podium houdt. De avond vangt aan met leerlingen van het Jonge Schrijvers-traject, een samenwerking van Explore the North en Jeugdtheaterschool Meeuw, dat door ongeveer vijftig jonge Friezen is gevolgd, onder wie Siderius. Jonge Schrijver Mayte Veenstra (18) zingt haar gedicht, door gitaar begeleid. Het publiek is gegrepen. De toon is warm, indringend, de woorden voelen eerlijk, ook als je ze niet verstaat.

Ik stean efter it rút / Ik wachtsje oant ein fan de dei / It ljocht yn myn sliepkeamer is út / Is dêr boppe in plak foar my?

Streng op foutjes

Het kan best spannend zijn om in het Fries op te treden. Juist mensen die zo van de taal houden, kunnen streng zijn op foutjes, zegt Marleen Nagtegaal, artistiek directeur bij Explore the North. Makers kiezen zelf welke taal ze gebruiken, maar soms moedigt Nagtegaal ze aan om te onderzoeken: wat als je dit in het Fries probeert?

Ze zijn van de „literatuur buiten het boek”, zegt Nagtegaal over Explore the North. Alles wat ze doen draait om taal. En dat is veel: workshops, ontwikkeltrajecten, residenties, het vaste Podium Explore in hun gebouw in Leeuwarden, en ze ondersteunen schrijvers met voorstellingen, wars van vastomlijnde disciplines. In juli werd bekend dat de organisatie structurele subsidie krijgt vanuit het Rijk; het is vanaf 2025 onderdeel van de culturele basisinfrastructuur. Het geld, jaarlijks bijna 500.000 euro, is fijn, zegt algemeen directeur Mark Hospers. Maar het is vooral een „erkenning dat wat wij hier doen, belangrijk is”.

Voorheen moesten schrijvers voor hun ontwikkeling naar Amsterdam, Utrecht of Groningen

Explore the North bestond in festivalvorm al sinds 2011, maar kreeg vleugels toen Leeuwarden met succes meedong naar de titel van Culturele Hoofdstad van Europa. Opeens was er bestuurlijke en financiële steun. Hospers: „Na ‘culturele hoofdstad’ in 2018 heeft Leeuwarden een heel nieuw cultureel veld gekregen.” Explore the North is daar onderdeel van. Vóór 2018 was het toch zo, zegt Hospers, dat schrijvers en kunstenaars voor een podium of ontwikkeling naar Amsterdam of Utrecht of Groningen moesten. „Ik wil niet zeggen dat dat nu niet meer bestaat, maar het is wel zo dat wij, en andere organisaties, daar vanaf 2018 een alternatief voor zijn gaan bieden.”

Explore the North heeft bekendere namen aan zich gebonden (Joost Oomen met zijn poëzievoorstellingen, Yentl van Stokkum geeft les aan de Jonge Schrijvers). Wat ze tonen valt niet altijd binnen één discipline te plaatsen, dat maakt het soms uitdagend voor het publiek, vertelt Nagtegaal, „En dat is op deze plek nog moeilijker dan in Groningen of Amsterdam. Er was hier bijna niks. En dus was het publiek ook nergens aan gewend.”

Als Djoeke Graswinckel (20), zij begon op haar dertiende als Jonge Schrijver, van het podium afstapt, wil ze weten of de voordracht beter ging dan de vorige keer. Nagtegaal zegt dat ze „haar publiek goed aanvoelde”. Een veel beter compliment dan ‘ja’, vindt Graswinckel.

De tiende editie van het Explore the North Festivalweekend vindt plaats op 22, 23 en 24 november op verschillende locaties in Leeuwarden. Info: explorethenorth.nl

‘In Rusland worden de vrije hoekjes voor kunst steeds schaarser’

admin
November 22, 2024
0

De Russische kunstverzamelaar, galeriehouder en publicist Marat Gelman (63) heeft eigenlijk geen tijd voor een interview. Hij moet vrienden afhalen van het Berlinse Hauptbahnhof. Ze komen voor de anti-oorlogsdemonstratie van de Russische oppositie in ballingschap, die de volgende dag in de Duitse hoofdstad zal plaatsvinden. Gelman is betrokken bij de organisatie van het protest, in de stad waar hij deels woont en vorig jaar een galerie opende die zich specialiseert in AI-kunst: ‘Guelman und Unbekannt’.

Terwijl zijn oudste zoon op het station op de uitkijk staat, zetten zijn jongste kinderen thuis de boel op stelten. Daarom zoekt Gelman in de Berlijnse wijk Charlottenburg – vanwege zijn grote Russische diaspora ook wel bekend als Charlottengrad – naar een locatie voor het gesprek. Hij draagt een kanariegeel bomberjack en een blauwe hoody om zijn Oekraïense sympathieën te onderstrepen. Voor een donkere shishabar met gokautomaten staat hij stil. „Hier dan”, zegt hij en trekt de deur open.

Al veertig jaar is de in Moldavië geboren Gelman (ook wel geschreven als ‘Guelman’) een begrip in de Russische kunstwereld. In de jaren 80 maakte Gelman, zoon van theatermaker en scenarist Aleksandr Gelman, naam als de eerste kunsthandelaar van de Sovjet-Unie. In de jaren 90 was hij als spindoctor actief in de Russische politiek, waar hij van dichtbij de opkomst van Vladimir Poetin meemaakte. In 2009 was hij directeur van het PERMM museum voor moderne kunst in de Siberische stad Perm. Maar zijn provocatieve, kritische exposities leidden tot woede bij de autoriteiten en de Orthodoxe Kerk en in 2013 werd hij ontslagen. In zijn Moskouse galeries bracht hij de afgelopen decennia alternatieve kunst onder de aandacht en werkte hij samen met grootheden als Emilia en Ilja Kabakov, Dmitri Vroebel en de Oekraïense performance-kunstenaar Oleg Koelik.

Ik wil een plek creëren voor vrije Russische cultuur, buiten Rusland. Een soort meta-Rusland, dat toont dat Rusland ook vriendelijk en geweldloos kan zijn

Na de Russische annexatie van de Krim in 2014 vertrok Gelman naar Montenegro, waar hij het cultuurcentrum ‘Slovo Novo’ opende als veilige haven voor de opgejaagde Russische kunstscene. Sindsdien ontvangt hij er schrijvers, kunstenaars en muzikanten, onder wie de leden van punkgroep Pussy Riot. Ook exposeert hij werk van Oekraïense kunstenaars en biedt gevluchte artiesten residenties aan. „Ik wil een plek creëren voor vrije Russische cultuur, buiten Rusland. Een soort meta-Rusland, dat toont dat Rusland ook vriendelijk en geweldloos kan zijn.”

Zijn artistieke activisme is het Kremlin niet ontgaan. Eind 2021 werd hij tot ‘buitenlands agent’ bestempeld, kort daarna op de wanted-lijst geplaatst en hij is lid van een in Rusland ‘verboden’ organisatie. Eén dag voor het gesprek met NRC werd hij in Rusland tot ‘terrorist’ bestempeld. „Ik heb nu een full house”, lacht hij. „Al weet ik niet of ik een ‘terrorist’ of een ‘extremist’ ben geworden. Ik hoop dat laatste, het klinkt beter en is minder gevaarlijk.” In Montenegro, waar hij deels woont, wemelt het van de Russische geheim agenten.

Ondertussen zitten kunstenaars in Rusland in het nauw. Vorige week deed de politie van Nizjni Novgorod een huiszoeking bij de street-art kunstenaar Aleksandr Koeritsyn, die werkt onder het pseudoniem ‘Blauw Potlood’, en onlangs in Jekaterinburg de tekst ‘Ga door het bos’ op een gebouw schilderde. Volgens de kunstenaar verwees de tekst naar de bossen rond de stad en had het een ecologische betekenis. Maar de organisatie zag er een verwijzing in naar de oorlog in Oekraïne. ‘Ga door het bos’ is de naam van een Russische organisatie die deserteurs helpt te ontsnappen uit het leger. Koeritsyn werd beschuldigd van samenwerking met ‘anti-Russische structuren’.

Lees ook

Zes jaar gevangenisstraf voor toonaangevende theatermakers in Rusland

Is kunst in het Rusland van Poetin nog wel mogelijk?

„De vrije hoekjes worden steeds schaarser. Kunst en Poetin hebben verschillende doelen. Een kunstenaar werkt voor de toekomst, hij wil internationale grenzen doorbreken. Daarvoor moet hij vrij zijn. Poetin wil het land juist afsluiten van de buitenwereld. Hij zegt: wij hebben onze eigen wereld, de ‘Russische wereld’. Hij wil het land achteruit trekken, terug naar het imperialisme.

„Wat onder Poetin als kunst wordt gecultiveerd, is geen kunst. Het is een vorm van pr. Maar je kunt kunstenaars niet zomaar willekeurig uitwisselen. Als [de bekende schrijver en kunstenaar, red.] Vladimir Sorokin Rusland verlaat, dan is er geen andere Sorokin om hem te vervangen. Dan is er een gat. Het Kremlin kan geen levende kunstenaars meer vinden, dus moeten ze het met de doden doen. Daarom organiseren ze ontmoetingen tussen Poetin en de nazaten van Poesjkin.”

<figure aria-labelledby="figcaption-1" class="figure" data-captionposition="icon" data-description="GERMANY, Berlin, 11/17/2024, Marat Gelman, Russian art collector and curator and political commentator, in his kitchen.

Here: AI art pictures in his kitchen. For a story by Eva Cukier.

” data-figure-id=”1″ data-variant=”grid”><img alt data-description="GERMANY, Berlin, 11/17/2024, Marat Gelman, Russian art collector and curator and political commentator, in his kitchen.

Here: AI art pictures in his kitchen. For a story by Eva Cukier.

” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/in-rusland-worden-de-vrije-hoekjes-voor-kunst-steeds-schaarser-2.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/22161559/data124732115-ec7a63.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/in-rusland-worden-de-vrije-hoekjes-voor-kunst-steeds-schaarser-12.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/in-rusland-worden-de-vrije-hoekjes-voor-kunst-steeds-schaarser-10.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/in-rusland-worden-de-vrije-hoekjes-voor-kunst-steeds-schaarser-11.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/in-rusland-worden-de-vrije-hoekjes-voor-kunst-steeds-schaarser-12.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/in-rusland-worden-de-vrije-hoekjes-voor-kunst-steeds-schaarser-13.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/3nEx0dAWODkLc1DRgf7AfDeo2RY=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/22161559/data124732115-ec7a63.jpg 1920w”>

AI-kunst aan de muur bij Murat Gelman.

Foto’s: Gordon Welters

Is politiek voor u momenteel belangrijker dan kunst?

„Ik ben een man van de kunsten. Maar ik zie het als mijn verantwoordelijkheid om ook maatschappelijk en politiek werk te doen. Met Slovo Novo organiseren we kunstprojecten die in Rusland onmogelijk zijn. In sommige periodes van de geschiedenis is kunst in ballingschap belangrijker dan die in Rusland zelf. ”

Welke impact heeft de oorlog in Oekraïne op de kunstwereld?

„Lange tijd dachten we dat er het liberalisme had gewonnen. Het ‘einde van de geschiedenis’ was aangebroken, zoals Fukuyama schreef. Maar het postkoloniale debat bleek een onvoltooid verhaal en de geschiedenis hervatte zich. Daarmee is kunst ook weer interessant geworden, minder abstract. De oorlog in Oekraïne heeft belangrijke morele vraagstukken teruggebracht in de kunst. Vragen als: kun je nog poëzie schrijven na Boetsja? Welk nut dienen kunst en kunstenaars in tijden van oorlog? En ook: kunnen Russische kunstenaars nog welkom zijn op internationale kunstfestivals?”

U opende vorig jaar een AI-galerie in Berlijn, waar komt uw fascinatie voor AI-kunst vandaan?

„AI is baanbrekend. De technologische ontwikkelingen bepalen de kunst van morgen. Mijn eerste aankopen deed ik in 1984: twee werken van Anatoli Zverjev. Ik had toen nog geen huis, geen auto, zelfs geen tweede jasje. Maar in de afgelopen veertig jaar is er binnen de kunsten eigenlijk weinig revolutionairs gebeurd. Met de opmars van kunstmatige intelligentie is echt iets nieuws gaande. Er staat een heel nieuw type kunstenaar op.”

Waardoor komt dat?

„De coronapandemie dwong ons dingen anders te doen. Dat was het moment waarop digitale kunst het terrein van de moderne kunsten binnendrong. Plotseling sloot een heel nieuw continent van digitale kunst zich aan bij de rest van de wereld. Daarnaast viel Rusland Oekraïne binnen. De oorlog en de repressie hebben duizenden kunstenaars van hun omgeving afgesneden, ze hebben vaak geen inkomen meer. Dat dwingt hen te experimenteren met nieuwe kunstvormen, ook online. Bovendien veroorzaakt AI een devaluatie van het kunst-establishment, dat voorheen 95 procent van de markt in handen had. Nu komt er plek voor vernieuwing. Mijn taak is proberen te raden wat de nieuwe kunst zal zijn en te zoeken naar de kunstenaars die zulke kunst gaan maken.”

In 2020 schonk Gelman een groot deel van zijn collectie aan de beroemde Moskouse Tretjakov Galerie, waaronder werken van de Kabakovs en een werk van het controversiële kunstenaarsduo The Blue Noses: een foto van twee kussende politiemannen in een besneeuwd berkenbos.

‘Kussende Politiemannen’ van kunstenaarsduo The Blue Noses op Art Moscow in 2008.

Het Kremlin had u toen al tot ‘buitenlands agent’ verklaard. Waarom deed u dat?

„De Tretjakov was er vóór Poetin en zal er na Poetin zijn. Begin vorige eeuw onder het communisme raakte de Russische avant-garde uit de gratie en werd verboden. Musea gooiden die werken niet weg, maar bewaarden ze in hun depots. Neem het werk van avant-gardekunstenar Kazimir Malevitsj, dat ruim vijftig jaar lang in de opslag lag en nu weer wordt getoond. Zo zal het na Poetin ook gaan. In het Tretjakov-depot is de collectie bovendien veiliger dan bij mij thuis.”

U was in de jaren 90 als spindoctor actief in de politieke kring rond toenmalig president Jeltsin en was nauw betrokken bij de agressieve mediacampagne die de impopulaire Jeltsin tijdens de met schandalen omgeven presidentsverkiezingen van 1996 in het zadel hield. Heeft u spijt?

Ik heb bijgedragen aan de vernietiging van onafhankelijke Russische media

„Het was 1996, Jeltsin moest worden herkozen want we waren als de dood dat de communisten zouden winnen. Ik leidde de anticommunistische afdeling en heb daar wat dingen gedaan die ik beter niet had kunnen doen. Dat heeft bijgedragen aan de vernietiging van de onafhankelijke media in Rusland. Dat was een grote fout en ik heb daar spijt van. Achteraf gezien was het beter geweest als de communisten hadden gewonnen, maar de vrije pers behouden was gebleven.”

U was in 2000 ook betrokken bij de benoeming van Vladimir Poetin, als opvolger van Jeltsin.

„Dat klopt. Ik zat met Boris Nemtsov [de in 2015 vermoorde oppositieleider] in de liberale partij ‘Unie van Rechtse Krachten’. Net als veel politici geloofde hij in Poetin. Hij zei ‘Marat, iemand moet namens onze partij zitting nemen in het team van Poetin.’ Dat heb ik toen gedaan, maar alles was al geregeld. Poetin zou sowieso president worden, dus invloed had ik niet. Er zijn in die tijd dingen gebeurd, waarover ik nu niet kan spreken. Misschien in de toekomst. Eerst moet de oorlog eindigen.”

Hoe kan kunst bijdragen aan het beëindigen van de oorlog?

„Een kunstenaar kan allerlei dingen doen. Ten eerste moet hij blijven werken, ook al is het voor de lade en kan zijn kunst pas later worden getoond. Daarnaast kan hij protest-kunst maken, zich hardop uitspreken tegen de oorlog en kan hij een deel van zijn inkomsten doneren aan Oekraïne. Dat doen wij ook met onze initiatieven. Wij willen laten zien dat Rusland geen bedreiging hoeft te zijn en kan integreren in de Europese cultuur. Niet als een ijsbreker, zoals Rusland gewoon is te doen, maar als duizenden kleine bootjes, die ieder op hun eigen manier een plekje vinden in de wereld.”