Al meer dan duizend jaar is het requiem de afscheidssoundtrack voor de doden

„Altijd al gedroomd om in het Engels gelezen te worden?” Met deze woorden begon VBK, het grootste uitgeefconcern van Nederland, deze week een bericht aan auteurs. VBK wil zijn schrijvers makkelijker toegang geven tot de Engelstalige markt en biedt hen aan om hun werk door AI te laten vertalen. Het concern, bestaande uit dertien uitgeverijen waarvan Atlas Contact en Ambo|Anthos de literaire vlaggenschepen zijn, hoopt internationale lezers „te bekoren met onze Dutch Stories”.

Met deze werkwijze hoopt VBK de menselijke vertaler, die tijd nodig heeft en geld kost, overbodig te maken. Nadat een Nederlandstalig werk door AI is omgezet naar een Engelstalig e-book, vindt er nog één redactieronde plaats door een mens, aldus het bericht. Hiervoor gaat VBK samenwerken met een „gerenommeerd redactiebedrijf”. Vervolgens wordt het boek gepromoot op internationale platforms als Amazon en Kobo.

VBK werd dit voorjaar overgenomen door de Amerikaanse uitgeefgigant Simon & Schuster, dat toegang zocht tot de Europese boekenmarkt. Voor de leiding van VBK was de overname onder andere aantrekkelijk omdat zij juist toegang zocht tot de Engelstalige markt. AI-vertalingen zouden een goedkope, snelle manier zijn om het werk van VBK-auteurs hiervoor beschikbaar te maken.

Het bericht, woensdag verstuurd, alarmeerde de Auteursbond, de beroepsorganisatie van auteurs en vertalers. Zij plaatste een advies op de website om niet op het voorstel in te gaan. Volgens de Auteursbond zijn vertalingen door AI „ondermaats” en wekken die „de suggestie dat literair werk door een machine kan worden vertaald, terwijl op z’n best de plot overblijft”.

Dat heeft gevolgen voor de auteur, waarschuwt de bond. Als een werk van een auteur eenmaal door AI is vertaald, zal er daarna geen andere partij meer geïnteresseerd zijn om een vertaling door een mens uit te brengen. En als lezers afknappen op een slechte vertaling, zullen zij de auteur bij een volgend werk links laten liggen, is de vrees. Wie wil doorbreken op de internationale markt heeft er volgens de Auteursbond meer baat bij een synopsis of fragment te laten vertalen. Door een mens, welteverstaan.

Feelgood

Tanja Hendriks, directeur-uitgever van Ambo|Anthos en Atlas Contact, stuurde donderdag een brief aan de auteurs om de onrust te beteugelen. Het gaat slechts om een pilot-project, schrijft ze, „bedoeld om vast te stellen wat er nodig is om met behulp van Al een vertaling te maken en om na te gaan of we van een dergelijke vertaling een succes kunnen maken binnen de digitale markt”. Telefonisch vult ze aan de waarschuwing van de Auteursbond „tendentieus” te vinden. „Er is nog geen titel verschenen en ze doen aannames over onder andere de kwaliteit, die slecht zou zijn.”

Volgens Hendriks gaat het om een beperkt aantal auteurs: „Het is niet iedere auteur gegeven om vertaald te worden”. Ook betreft het geen literair werk. Om welke titels het wel gaat is nog niet besloten, zegt ze. In elk geval gaan er auteurs meedoen van het imprint Loft, dat e-books uitbrengt van feelgood-romans en thrillers. „Het gaat om commerciële fictie en mogelijk populaire non-fictie. Als het allemaal lukt willen we aan het eind van het jaar een tiental titels verspreiden.”

David Colmer, vertaler Nederlands-Engels, ziet wel reden tot zorg. Nu zijn het nog niet-literaire titels, maar het signaal dat de vertaalstap kan worden overgeslagen is er toch mee afgegeven, vindt hij. „Overigens zou ik me ook als auteur van genreboeken [zoals feelgood en thrillers, red.] zorgen maken. Je kunt je afvragen wat erger is: niet vertaald worden of slecht vertaald worden. Als die AI-vertaling er eenmaal is, lukt het slecht om daar nog iets goeds van te maken.” Dat er maar één redactieronde is, belooft wat hem betreft niet veel goeds.

„AI gaat nooit een gelijkwaardige vervanger zijn, ook niet voor niet-literaire vertalers”, zegt Jeske van der Velden. Naast vertaler is zij redacteur van vakblad Filter. „Uitgeverijen hebben niet altijd door wat het belang van een goede vertaling is. Het is zorgwekkend dat een gerenommeerde uitgeversgroep dit voorstelt. AI is misschien in staat een leesbare tekst te maken, maar een vertaler is meer dan een tekstverwerker.”

Delen

Mail de redactie

Welke muziek wil je op je uitvaart? Het is een van de vragen waar de mens mee te maken krijgt. Van Frans Bauers ‘Trein naar niemandsland’ tot het Ave Maria van Bach: voor de 21ste-eeuwse mens is de keuze reuze. Deze personalisering van je afscheidssoundtrack is een relatief recent fenomeen. Eeuwenlang stond het – althans voor katholieken – al vast wat voor soort muziek er ging klinken: een requiem. Wortelend in de vroege Middeleeuwen is dit een van de oudste en nog bestaande genres uit de klassieke muziek.

Wat is een requiem?

Bij een requiem of dodenmis klinken de standaard Latijnse misgezangen Kyrie, Sanctus en Agnus Dei (de geloofsbelijdenis – het Credo – en het vrolijke Gloria werden weggelaten) plus een aantal gezangen over de dood en het hiernamaals. Uiteraard werd een requiem op een begrafenis uitgevoerd, maar ook op de derde, zevende en dertigste dag en elk jaar na het overlijden, en op Allerzielen (2 november), de algemene gedenkdag voor de overledenen. Eeuwenlang zong men requiems uitsluitend in het gregoriaans, de eenstemmige zangstijl van kerken en kloosters. Zelfs toen in de vijftiende eeuw voor de reguliere mis al lang en breed meerdere zanglijnen werden gecomponeerd, was een polyfone dodenmis uit den boze: veel te uitbundig. Pas in de loop van de zestiende eeuw werd meerstemmigheid voor requiems ook bon ton.

Hoe zit het ook alweer met die Dag van Toorn?

Het Dies Irae (Dag van Toorn) is het beroemdste requiemgezang. De tekst is niet mals: in buitengewoon beeldende taal word je flink schrik aangejaagd over de dag des oordeels, waarop alles tot as zal vergaan en verdoemde zielen zullen eindigen in een vlammenzee. De meeste middeleeuwers moesten het bij hun begrafenis nog zonder dit fleurige vooruitzicht stellen, want het Dies Irae brak als vast requiemgezang pas echt door in de renaissance. In de romantiek konden ze er niet genoeg van krijgen. Componisten rekten het Dies Irae steeds verder op en doorspekten het met omineuze klokslagen, opgejaagde koorpartijen, dreigend koper en paukengebeuk.

Zijn alle requiems bedoeld voor een kerkdienst?

Niet meer. In de negentiende eeuw werden ze eerder voor de concertzaal gecomponeerd. Componisten gingen flink los: ze lieten musici in grote getalen aanrukken voor requiems die qua tijdsduur zo uitdijden, dat het sowieso niet te doen was om hun muziek tijdens de liturgie te gebruiken. Verdi schreef een requiem met zo veel drama dat hij de sneer kreeg dat het ‘zijn beste opera’ was.

Sinds de twintigste eeuw baseren de meeste componisten zich niet meer op de standaardgezangen. Ook gaan requiems niet meer zozeer over de religieuze beleving van de dood, maar krijgen ze bijvoorbeeld een pacifistische of politieke boodschap. In Den Bosch opent festival November Music sinds 2017 met een nieuw requiem van een Nederlandse componist. In 2024 is dat Earth Workers Requiem / Jubilate, een reactie op de fossiele industrie door componist Micha Hamel en kunstenaar Jonas Staal.

Welke requiems moet ik luisteren?

De grote vijf (Mozart, Verdi, Brahms, Fauré en Duruflé) zijn altijd fijn om mee te pikken en worden regelmatig live uitgevoerd. Wil je back to basic, luister dan eens naar het gregoriaanse requiem en je zult de melodieën daarna bij latere componisten kunnen terughoren. Een must-listen is Johannes Ockeghem, die in circa 1461 het vroegst overgeleverde meerstemmige requiem schreef. Zo’n zeventig jaar later componeerde Jean Richafort nog zo’n renaissanceparel: schitterende stemmenweefsels gekruid met samenklanken waar je kippenvel van krijgt.

Ook een aanrader: Eustache du Caurroy. Op zijn noten werden vanaf 1610 bijna twee eeuwen lang de Franse koningen ten grave gezongen. Het requiem van Joseph Gossec (1760) is er een in de categorie ‘eindigen met een knaller’ en biedt bijna anderhalf uur aan solistisch, koraal en orkestraal spektakel. Luister voor een requiem van Nederlandse makelij naar dat van Willem Jeths uit 2017, waarin een troostrijke blokfluit door de doodse duisternis heen prikt.

Delen

Mail de redactie