Europa bereidt zich voor op oorlog, in naam van de vrede. In reactie op de dreiging vanuit het Oosten en de wankelende militaire steunpilaar aan westerse zijde, is Europa druk bezig aan zijn herbewapening. Dit werd deze zomer nog eens bevestigd door voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen, die in haar toespraak voorafgaand aan haar herverkiezing benadrukte dat investeringen in defensie en het creëren van een ‘Europese Defensie Unie’ tot haar hoogste prioriteiten behoren voor het komende mandaat. Hoe de hermilitarisering van Europa eruit gaat zien moet nog blijken, maar doelstellingen en strategieën rondom ‘vrede en veiligheid’ illustreren in ieder geval een veranderde tijdsgeest ten opzichte van 1989, toen de val van de Berlijnse muur de demilitarisering van Europa in gang zette.
Met de befaamde VN-Veiligheidsraadresolutie Women, Peace and Security (‘Vrouwen, Vrede en Veiligheid’) uit het jaar 2000 erkende de internationale gemeenschap de „disproportionele” impact van oorlog op vrouwen en meisjes en besloot men dat de rol van vrouwen in gewapend conflict, evenals bij de preventie en oplossing ervan, vergroot moest worden. Omdat ongelijkheid een van de kernoorzaken van conflict is, zal de wereld een veiligere en stabielere plek worden wanneer meer mensen gelijke rechten en kansen hebben, zo luidde de redenering. Zo leken feministische waarden eindelijk hun intrede te hebben gedaan in een domein waar traditioneel een mannelijk mens- en wereldbeeld domineert.
Maar ondanks goede bedoelingen dragen huidige inspanningen weinig bij aan de daadwerkelijke emancipatie van vrouwen en een vreedzamere wereld. De manier waarop we gendergerelateerd geweld benaderen en vrouwen integreren in veiligheidsinstanties, houdt ongelijkheid en een militaristische benadering tot vrede en veiligheid in stand, en daarmee ook een eindeloze cyclus van geweld.
Morele verontwaardiging
Allereerst is er de selectieve toepassing van de zogeheten ‘gender lens’. Zoals mooi omschreven in het huidige Nederlandse nationale actieplan, dat de doelstellingen van Vrouwen, Vrede en Veiligheid nastreeft, is het doel hiervan om in analyse en beleid „rekening [te] houden met de gendergerelateerde oorzaken van conflicten en onveiligheid, en de verschillende manieren waarop vrouwen, mannen, meisjes en jongens in al hun diversiteit conflicten ervaren.”
Mannelijke slachtoffers van dodelijk geweld kunnen op veel minder aandacht rekenen
Een positieve uitkomst van deze aanpak is een groter bewustzijn van en concrete maatregelen tegen conflictgerelateerd seksueel geweld, waarvan voornamelijk vrouwen en meisjes het slachtoffer zijn. De oververtegenwoordiging van mannen onder de slachtoffers van dodelijk geweld kan echter op veel minder aandacht en morele verontwaardiging rekenen. Dit terwijl deze realiteit ook sterk samenhangt met gendergerelateerde factoren, zoals aannames over dader- en slachtofferschap waarbij mannen vaak automatisch als strijders worden gezien, en vrouwen als slachtoffers.
Neem het Amerikaanse drone-aanval beleid, waarbinnen alle mannen van militaire leeftijd in een aanvalszone als legitieme doelwitten worden beschouwd. Of de massa-arrestaties en marteling van honderden Palestijnse mannen en jongens in Gaza door het Israëlische leger. Ook de mobilisatiewet in Oekraïne komt voort uit het idee dat mannen de rol van strijder (zouden moeten) vervullen, net als de risico’s waar zij aan bloot worden gesteld wanneer ze besluiten geen gehoor te geven aan het uitreisverbod en een vaak gevaarlijke vluchtroute nemen om eraan te ontsnappen. In het streven naar een veiligere wereld voor iedereen is het essentieel dat er meer ruimte is voor discussie rondom deze aspecten van gewapend conflict, en de rol die defensiebeleid daarbij speelt.
De sterke man
De sterke focus op de gevolgen van oorlog waar voornamelijk vrouwen mee te maken krijgen laat niet alleen mannelijk slachtofferschap onderbelicht, maar ondermijnt ook de voortgang van vrouwenemancipatie. Het versterkt het beeld van vrouwen als kwetsbaar en hulpbehoevend, tegenover de sterke man die zowel een bedreiging vormt als bescherming biedt. Dit bevestigt de dominantie van mannelijkheid, en legitimeert daarmee het patriarchale systeem. Vervolgens wordt onder het mom van ‘bescherming’ de noodzaak van de aanwezigheid van militairen benadrukt, wat gerust als symptoombestrijding bestempeld mag worden en bovendien een militaristische benadering tot conflictoplossing bekrachtigt.
Wat betreft het toenemende aantal vrouwen dat, onder het kopje ‘participatie’, onderdeel uitmaakt van veiligheidsinstanties, stelt politicologe Stéfanie von Hlatky dat zij voornamelijk worden ingezet om de effectiviteit van legers te verbeteren, personeelstekorten te vullen of de legitimiteit van het leger te versterken. Ze concludeert dat het streven naar gendergelijkheid op deze manier vooral dient om staten beter in staat te stellen oorlog te voeren, waardoor wederom het bestaande oorlogssysteem intact blijft.
Oorlogsmachine
De heersende filosofie dat spierballenvertoon de meest briljante manier is om met conflict om te gaan heeft echter nog nooit tot echt duurzame vrede geleid. De agenda voor Vrouwen, Vrede en Veiligheid heeft de potentie alternatieve perspectieven te introduceren, en inspanningen om de deelname van vrouwen aan vredesonderhandelingen te vergroten zijn een goede stap in deze richting. Maar zolang de wil ontbreekt om daadwerkelijk lering te trekken uit hun perspectieven, zal de oorlogsmachine het feminisme voor zijn militaristische kar blijven spannen. Met een voortzetting van de huidige staat van de wereld als gevolg.
Het EK voetbal, afgelopen zomer in Duitsland. Met zijn vaste cameraman is Joep Schreuder in Leipzig. Ze brengen een bezoek aan het stadion van Lokomotive, de club die voor de val van de Muur ooit een Europacup-finale speelde tegen Ajax. Het stadion is hartverscheurend vervallen. Overal onkruid en ongedierte. Kapotte stoeltjes, scheefstaande lichtmasten.
In het bezoek aan dat stadion, zegt Schreuder twee maanden later, had „een gloedvolle reportage” gezeten. Over de vergankelijkheid van sportief succes: Lokomotive speelt tegenwoordig in de vierde Duitse voetbaldivisie. Over de tastbare onvrede in het voormalige Oost-Duitsland. En over de macht van het geld: een paar kilometer verderop werd diezelfde avond gevoetbald tussen Oostenrijk en Turkije, in het glimmende stadion van Bundesliga-club RB Leipzig – eigendom van energiedrankgigant Red Bull.
Alleen: het verslag kwam er niet. Schreuders werkgever NOS Sport maakte „andere keuzes”, zegt hij twee maanden later. „In de vier weken dat ik in Duitsland was, heb ik geen enkele reportage gemaakt.” Hij mocht een korte stand-up doen vanuit het stadion en interviews in de catacomben na afloop – dat was het. Het enige beeld van buiten het stadion dat die avond de uitzending haalde, was een filmpje van een zoenend stel – de een in het shirt van Oostenrijk, de andere in Turkije-outfit. „Dat had mijn cameraman Steven gemaakt met zijn iPhone.”
Zijn ervaringen in Leipzig, zegt Schreuder, zijn illustratief voor hoe de NOS te werk ging tijdens het EK – en überhaupt de sportverslaggeving: vooral vanuit de studio, met analisten en BN’ers en zangers die een liedje doen. De verslaggeving, het werk ter plekke, „staat ernstig onder druk”. In plaats van op pad te gaan en met mensen te praten, zitten zijn collega’s in praatprogramma’s en podcasts meningen te verkondigen. „De tafelgast regeert.”
Het gevolg is volgens Schreuder een „schijnwereld” op televisie, waarin steeds meer óver en steeds minder mét sporters gepraat wordt. „Ik kom voetbaltrainers tegen die zich suf lachen om columns waarin journalisten dingen schrijven die totaal niet stroken met wat er gebeurt op het trainingscomplex of in de kleedkamer.”
Naar buiten gaan
Zelf gelooft Joep Schreuder (57) heilig in de afkorting ‘TP’: ter plekke. Al meer dan twintig jaar reist hij voor de NOS onvermoeibaar door binnen- en buitenland om voetballers en coaches te interviewen en verslag te doen van wat hij ziet. Bij sommige kijkers wekt hij irritatie – door zijn manier van praten of omdat hij zelf te vaak in beeld zou komen. Hij is regelmatig het mikpunt van persiflages of spot van columnisten. Marcel van Roosmalen noemde hem ooit „een Brabantse gehaktbal die wartaal uitslaat”.
Toch is een interview of reportage van Schreuder nooit saai en áltijd anders – en zijn grote netwerk en eigenzinnige aanpak hebben gedenkwaardige televisie opgeleverd. Schreuder op de motor achter de spelersbus van landskampioen FC Twente. Schreuder onder stadionsproeiers van ADO Den Haag. Schreuder met de Marokkaans-Nederlandse voetbalbroers Sofyan en Nordin Amrabat, nadat de eerste met het Marokkaanse elftal de halve finale van het WK heeft bereikt.
Zijn ervaringen uit twintig jaar voetbalverslaggeverij heeft hij nu voor de tweede keer bijeengebracht in een boek, Een verloren wedstrijd kun je niet meer winnen, waarin hij aanstekelijk – en soms een tikje pedant – vertelt over zijn ontmoetingen met voetbalgrootheden als Pep Guardiola en José Mourinho, maar ook over zijn ervaringen als tiener bij het vegen van de lokale tennisbaan en zijn eerste stappen in de tv-journalistiek. De lezer krijgt een blik achter de schermen van de sportjournalistiek, die hem dierbaar is, maar waar hij ook nogal wat op aan te merken heeft.
We spreken elkaar in een café op het Mediapark in Hilversum -– een plek waar Schreuder naar eigen zeggen niet vaak komt. Over het werkklimaat bij NOS Sport, dat begin dit jaar onder vuur kwam te liggen na onthullingen in de Volkskrant over pesten en macho-gedrag, wil hij weinig kwijt – al blijkt uit zijn boeken dat hij bepaald geen fan is van mastodonten als Mart Smeets, die de redactie decennialang domineerden. De nieuwe hoofdredactie „is bezig met processen”, het is er „vriendelijker” en „er wordt veel meer in de ogen van elkaar gekeken”.
Liever houdt Schreuder een pleidooi voor „naar buiten gaan”. Dat zouden veel méér mensen hier in Hilversum moeten doen, vindt hij. Hij wijst uit het raam, waar omroepmedewerkers zich naar hun werkplek spoeden. „Het zijn allemaal toppers hier, van de schmink tot cameramensen en redacteuren. Maar het is een in zichzelf gekeerde wereld. Je hebt hier een Mart Smeetspad en een Tineke de Nooijplantsoen. En dat is dus geen grap, hè? Ik kom een beetje op voor de mensen in Ermelo en Goes, die met heel andere dingen bezig zijn.”
Je schrijft dat journalisten steeds meer óver en steeds minder mét voetballers en trainers spreken. Wat is daar de consequentie van?
„Dat ze niets meer zeggen. Laatst was er een columnist die [bondscoach] Ronald Koeman ‘een laffe man’ noemde. Daar krijgt Koeman vervolgens weer allemaal vragen over. Hoe denk je dat hij daarop reageert?”
De klacht die je vaak hoort is: clubs houden de deur dicht en áls je met een speler spreekt, is hij helemaal suf gemediatraind.
„Dat klopt, maar de uitdaging is om het tóch te proberen. Je moet er wel wat voor doen. Recepties bezoeken, naar wedstrijden van het tweede team gaan, eindeloos wachten op parkeerplaatsen. Je kunt gewoon langs bij PSV om koffie te drinken met de trainer, maar ik zie daar bijna nooit iemand. Je moet waarachtige belangstelling tonen. Veel journalisten willen zelf op tv komen, praten als analist.”
Jij kaart dit al twintig jaar aan bij je chefs. Luisteren ze dan niet naar je?
„Klaarblijkelijk niet, nee. Maar hoeft ook niet, hè?”
Er zijn ook mensen die jou ijdel vinden, omdat je altijd in beeld bent bij je reportages en in interviews.
„Dat vind ik de grootste kletskoek die er is. Ik ben juist het tegenovergestelde van ijdel, want ik zit bewust níét aan talkshowtafels en in podcasts. Weet je hoe vaak ik ‘nee’ heb gezegd? Expeditie Robinson, De Slimste Mens…”
IJdelheid is meer dan in een talkshow zitten, toch? Ik lees een zin voor uit je boek, in een hoofdstuk over de EK-finale in Berlijn: ‘Ik gaf Zlatan een hand, sprak kort met Seedorf en knikte naar Wenger.’ Dat komt op mij over als: ik ken alle grote jongens en zij kennen mij.
„Echt?” In eerste instantie wil Schreuder „niet reageren” op dit voorbeeld, want „tegen beeldvorming valt toch niet op te knokken”. Later in het gesprek komt hij er toch op terug. „Het was half negen, de EK-finale stond op het punt van beginnen. Ik kon op dat moment Clarence Seedorf interviewen, in de catacomben, want we kennen elkaar. Ik had contact met Hilversum, maar die zeiden: we zitten al vol in de show. Dát is de context van die zin.”
Ik proef toch een vorm van miskenning bij je. Zo van: ik werk me uit de naad en waarom zien ze maar niet dat dat veel waardevollere journalistiek is dan dat eindeloze geklets?
„Is dat miskenning? Je mag toch ergens voor staan? Ik mag toch opkomen voor de reportage, voor mijn cameramensen? Maar goed, blijkbaar doe ik het dan slecht met mijn eigen pr. Mijn kracht is misschien ook wel mijn makke: ik sta aan de zijlijn, ik observeer. Het is de consequentie van mijn opvattingen. Dat vind ik wel een worsteling. Moet ik dan toch in talkshows gaan zitten, iets wat ik principieel niet wil, om het beeld van mij te corrigeren? Ik ben toch gewoon Joep?”
Blijkbaar haal je zoveel plezier uit je werk dat je nog steeds op pad gaat.
„Het is ook je battle. Ik vind de verliezer ook altijd leuker dan de winnaar. Hier op het Mediapark lopen heel veel winnaars rond, vind ik. Ik ben altijd een beetje voor de underdog.”
Foto Merlijn Doomernik
Schreuder begint over een beroemde Champions League-wedstrijd van vijf jaar geleden: Real Madrid-Ajax 1-4. In zijn boek beschrijft hij hoe de helft van de Nederlandse verslaggevers bij de 1-3 en 1-4 juicht en schreeuwt. Zijn cameraman en hij tikken elkaar aan: ze schamen zich voor het gedrag van hun collega’s.
Hij snapt „dat het leuk is voor journalisten als Ajax het grote Real Madrid verslaat in hun eigen stadion”, zegt Schreuder. „Het heeft bijna iets aandoenlijks, alsof de journalist ook wint als Ajax wint. Maar er zit dan volgens mij toch iets niet goed. Dan ben je te veel liefhebber en te weinig verslaggever. Ik sta altijd meer op afstand. Ik zeg ook bewust nooit ‘Johan Cruyff Arena’ maar gewoon: Amsterdam Arena. Als je de naam Johan Cruyff uitspreekt, dan hoor je erbij.”
„Daarom ben ik ook een beetje teleurgesteld als jij denkt dat ik ijdel ben. Het instrument media is zó fucking belangrijk. Maar wie zitten er aan de knoppen? Het is erg opportunistisch allemaal. Kijkcijfers, clicks.”
Pink Floyd
Hij is „altijd een beetje anders” geweest, zegt Schreuder. Opgegroeid in Breda, de stad waar hij nog altijd woont, als derde van vier broers. Zijn vader was directeur van de kinderbescherming, zijn moeder lerares aardrijkskunde. Een „heel fijn en gewoon” gezin. „Beetje nederig ook, niet dat assertieve van boven de rivieren.”
Zijn broers gingen alle drie naar de universiteit, Joep moest naar de buurtmavo. Dat heeft wel voor „een soort bewijsdrang” gezorgd, zegt hij. Hij was „een beetje een moeilijke puber”. In zijn eerste boek vertelt hij hoe hij als keeper bij amateurclub Baronie de bal expres in eigen doel gooide, uit woede op zijn eigen verdediging, om daarna van het veld af te lopen. „Mijn vader heeft later eens tegen iemand gezegd: ik dacht dat Joep het er altijd om deed, maar nu ben ik erachter dat hij gewoon een beetje anders is. Ik hield ook van Pink Floyd, terwijl mijn broer naar de top-40 luisterde. Werd-ie gek van. Soms reis ik gewoon even naar Barcelona en terug. Kan ik meteen een slof sigaretten kopen.”
Je zou toen je jong was ooit gezegd hebben: ‘Ik wil later beroemd worden.’
„Echt waar? Nou, daar herinner ik me niets van. Als dat al zo zou zijn, dan is dat niet op een bewuste manier gebeurd. Ik ga nooit naar barbecues, woon niet in Amsterdam, kom niet bij netwerkorganisaties. Ik ben ook niet beroemd, ik ben bekend.”
De eerste tien jaar van zijn werkzame leven was Schreuder leraar op een school voor kinderen met gedragsproblemen. Via een baantje bij de gesneefde tv-zender Sport7 en een eigen voetbaltalkshow op de lokale tv-zender belandde hij begin van deze eeuw bij Studio Sport. „Een beetje bij toeval. Ik heb ook geen enkele journalistieke opleiding gehad.”
Heeft die voorgeschiedenis jou…
„Ik denk dat ik nu al ‘ja’ zeg.”
…ook tot een betere journalist gemaakt?
„Het lijkt me niet makkelijk om je staande te houden in de mediawereld als je 25 of 30 bent, zonder je identiteit te verliezen. Dat is makkelijker als je wat later instroomt en anders kijkt. Het heeft me sowieso geholpen bij het interviewen. Een beetje menselijkheid en empathie.”
Na de rookpauze is er één ding waar Joep Schreuder heel graag over wil vertellen: het ‘flash-interview’ met spelers en trainers, direct na afloop van belangrijke voetbalduels. Omdat volgens hem „slecht begrepen” wordt hoe die gesprekjes tot stand komen – en wat er allemaal bij komt kijken.
Het is moeilijk voor te stellen, zegt Schreuder, wat een heksenketel het is in de catacomben van een voetbalstadion na een wedstrijd op het EK of WK. Als verslaggever heb je een plekje in de ‘interviewstraat’ waar de spelers langs worden gebracht door functionarissen. Dicht bij de kleedkamer (gunstig) of juist verder weg (ongunstig) – afhankelijk van hoeveel de NOS aan rechten heeft betaald aan de UEFA of FIFA. Iedereen is moe, de emoties vliegen in het rond en het moet snel, snel, snel. Bovendien moet je de camera – en de microfoon – delen met drie journalisten uit andere landen, die allemaal hun eigen agenda hebben.
Pierre van Hooijdonk zei: het was net Jiskefet, met dat Spaans
Op dat moment, zegt Schreuder, komt het aan op handigheid, overtuigingskracht en af en toe pure bluf. „Het is allemaal ritselen en flirten. Na afloop van de EK-finale tussen Spanje en Engeland [2-1] mochten we interviews op het veld doen. Ik deed alsof ik heel belangrijk was, dus kreeg ik de microfoon van de geluidsman. Ineens stond de Spaanse spits Morata voor m’n neus. En daarna meteen de Spaanse bondscoach. In het Spaans, wat ik redelijk spreek, maar ook niet fantastisch.”
Zijn optreden leidde tot hilariteit in de studio, zeker toen hij in het interview met Morata half overschakelde op het Engels. Hij werd „bijna uitgelachen” door de tafelgasten, zegt Schreuder – een bewijs voor hoe slecht de ‘flash’ begrepen wordt. „Er heerste een melig sfeertje, Pierre van Hooijdonk zei: het was net Jiskefet, met dat Spaans. Maar ik had die twee dus als eerste, vóór de Spaanse televisie.”
Eigenlijk ben je een soort sjacheraar.
„Als het lukt, is het leuk. Soms is het ook niet leuk, bijvoorbeeld als je gesprek niet wordt uitgezonden. Het is in ieder geval lastiger werken dan voor columnisten die op hun zolderkamertje mooie stukjes schrijven, naar aanleiding van wat ze op tv zien.”
Ga je dit werk nog tien jaar doen?
„Het lijkt me leuk om binnenkort meer jonge collega’s te gaan coachen. Dan zal ik tegen ze zeggen: ga vooral naar buiten! Voorlopig blijf ik nog wel mijn ding doen, maar deze rol zal op den duur wel stoppen.”
Zie je het als je verantwoordelijkheid om te zorgen dat ze bij NOS Sport blijven doen wat jij doet?
„Ik zou het graag zien, al heb ik er twijfels bij. Ik zie niemand meer op de parkeerplek staan of op de koffie bij PSV. Maar ik blijf hoop houden dat er nieuwe sjacheraars komen.”
Storm Boris trakteerde Centraal Europa op de ergste overstromingen in twee decennia. Aan de berichtgeving af te lezen bleef Nederland daar kalm onder en dat terwijl het hier niet de vraag is of het water zal komen, maar alleen wanneer. Ter afleiding was het circus weer in de stad: de Algemene Politieke Beschouwingen. Iedereen: populisten, politiek en pers, kon het hebben over migrantenstromen en niet over die van saai water.
Ter opening vertelde Wilders over hoe hij twintig jaar geleden door politie uit zijn huis werd gehaald, daar nooit meer terugkwam en sindsdien onder zware beveiliging leeft. Wat twintig jaar zwaar beveiligd leven met een mens kan doen, weet ik niet, maar het lijkt me niet dat het je geschikt maakt voor leidinggevende functies. Elk contact met de werkelijkheid is verloren. Blind van woede richt je je pijlen alleen nog op degene die jou in deze situatie klem heeft. Andere problemen zie je niet. Logisch dat Wilders zijn toorn op imams, fatwa’s en de islam richt. In onheilsprofetieën roept hij dat Nederland zal islamiseren, maar wat zijn grootste vijand is, is niet noodzakelijkerwijs het grootste gevaar voor Nederland. Ieder weldenkend mens die vertrouwt op de overtuigingskracht van de westerse cultuur mag verwachten dat moslimkinderen in Nederland eerder vroeg dan laat de koran in de hoek flikkeren en willige over-consumenten worden met influencer-accounts over make-up, Ajax en andere verworvenheden van onze beschaving. Klimaat noemde Wilders alleen in de context van ‘klimaatgekkigheid’ waaraan hij had moeten toegegeven, al kan het ook zijn dat hij zei: ‘Ik ben knettergek. Help me.’ Hij bleef maar opsommen hoeveel zetels hij had. Ook de woordcombinatie ‘het strengste asielbeleid ooit’ bleef hij als een tic herhalen.
Over overstromingen of klimaatverandering wilde het bij de Algemene Beschouwingen maar niet gaan. Politiek Nederland ging mee in Wilders’ wanen. Woorden als crisis, noodtoestand en maatregelen vielen wel, maar dan refereerden ze aan asielzoekers en migranten. Niet aan overstromingen, zeker niet aan klimaatverandering. Storm Boris bewoog intussen naar Zuid-Europa. Nederland ontsprong de dans. Geluksvogels die we zijn. Nu kunnen onze politici, knettergek of bij zinnen, voorlopig migranten als ons grootste probleem blijven opdienen. Op klimaatpraat zit niemand te wachten en migranten zijn tenminste politiek lucratief. Dat manipuleerbare kiezers daarin trappen is begrijpelijk, dat oppositiepartijen erin meegaan is jammer, maar redacties mogen zich intussen wel met de serieuze zaken bezig gaan houden. Zelfs als het water hier is, zal Wilders’ verhaal niet veranderen. Ook het gebrek aan noodplannen zal de schuld zijn van migranten, helemaal van de moslims onder hen. Als zij niet zo’n winstgevend onderwerp waren geweest, had iedereen de ogen op de bal gehouden en hoefden we nu niet te zwemmen, zo zal hij ons laten weten vanuit zijn safehouse.
Je moet ervan houden natuurlijk, maar voor sommige nerds is de publicatie van de langjarige reeksen van het Centraal Planbureau een klein hoogtepunt. En zeker nu. Het kabinet-Schoof staat aan het begin van een termijn van – in principe – vier jaar. En hoewel in de Miljoenennota 2025 die dinsdag werd gepresenteerd al veel verwachtingen staan voor de periode 2025-2028, zijn de langjarige reeksen van het CPB de échte snoepwinkel, vol details. Hoewel vrijwel alle andere stukken al sinds vrijdag bekend waren, werden de reeksen pas op Prinsjesmiddag zelf daaraan toegevoegd. En ze stelden niet teleur.
Om uit te vinden wat het karakter is van een kabinet, kan het goed zijn naar een belangrijk cijfer te kijken: de overheidsuitgaven als percentage van het bruto binnenlands product (bbp). Dit geeft een indicatie van de ‘omvang’ van de overheid in de economie.
De geschiedenis van de relatieve overheidsuitgaven (dus ten opzichte van het bbp) is tegelijk een politieke geschiedenis. De jaren tachtig begonnen met een topzware staat, die eerst door de kabinetten-Lubbers werd afgeslankt en vervolgens door de paarse kabinetten in de jaren negentig verder op dieet werd gezet. Pas tijdens de financiële crisis van 2009 nam de rol van de overheid weer toe, door grootscheepse economische steun en nationalisaties van wankelende banken en verzekeraars.
Daarna is de erfenis van vier kabinetten-Rutte goed te zien. Hoewel de coronacrisis tijdelijk roet in het eten gooide, is de invloed van veertien jaar liberaal getint beleid goed terug te zien in de overheidsuitgaven. Die daalden tot wat vóór de financiële crisis gebruikelijk was geworden. Maar, verrassend, onder het kabinet-Schoof geven de langjarige reeksen van het CPB nu aan dat de rol van de staat de eerstvolgende vier jaar weer groeit: van 43,3 procent in 2023 naar 45,5 procent in 2028. En dat is dan, financiële crisis en de pandemie daargelaten, het hoogste percentage sinds 1998.
Hier is het allemaal te zien:
Is het erg, een grotere rol voor de staat? Dat is een kwestie van voorkeur en traditie. Hoe groot is de staat, hoeveel kost hij aan consumptie, investeringen en ambtenaren? Hoeveel geld wordt rondgepompt tussen belasting- en premieheffing (in) en sociale zekerheid (uit)? Hoeveel geld is er voor defensie? En ga zo maar door.
Tussen landen bestaan dan ook flinke verschillen. Er zijn er met een ‘etatistische’ traditie, zoals Frankrijk. Dat land zit doorgaans ergens rond de 55 procent aan overheidsuitgaven van het bbp – en staat vaak bovenaan de lijst. Maar ook veel andere Europese landen zitten aan de hoge kant. Het zogenoemde Rijnlandse model van een gemengde economie (staat en markt) voert hier de boventoon.
Daar tegenover staat de Angelsaksische traditie, met een relatief kleine rol van de staat in de economie. Daar horen, uiteraard, de Verenigde Staten bij, maar ook het Verenigd Koninkrijk en gemenebestlanden als Australië, Nieuw-Zeeland en Canada.
Nederland zit een beetje tussen deze scholen in. Zoals wel vaker: ons land was altijd wat meer Atlantisch georiënteerd dan de rest van het continent, trok in het verleden in Europa vaak op met het Verenigd Koninkrijk, waarbij het accent eerder lag op grotere handelsvrijheid binnen de EU dan per se op verdieping van het Europese project.
Dat onder het kabinet-Schoof nu de rol van de overheid weer wat meer naar het Rijnlandse model opschuift, is misschien geen bewuste keuze, maar het resultaat van het beleid dat het kabinet-Schoof voornemens is. Vooral het scherp aan de wind varen met de begroting, waarbij de tekorten langs de bovengrens van 3 procent van het bbp scheren – en in 2026 eroverheen – maakt extra hoge bestedingen mogelijk, die op hun beurt weer het aandeel van de overheid in het bbp opschroeven. En dat houdt weer in dat, als de begroting toch wat meer uit de hand mocht lopen, de rol van de overheid in de economie nog wat verder oploopt. Hoewel, meer uitgaven kunnen ook leiden tot een wat hoger bbp, hetgeen het effect weer neutraliseert.
Tot slot: hebben landen met een grotere rol voor de staat ook een hogere staatsschuld? Dat is zeker geen gegeven. Begrotingsdiscipline hangt er in ieder geval niet mee samen. De Verenigde Staten, met hun relatief kleine staat, stevenen af op begrotingstekorten van rond de 7 procent tot aan de horizon. Maar in het grootstatelijke Frankrijk maakte de nieuwe premier Barnier vorige week nog bekend rekening te houden met een begrotingstekort van liefst 5,6 procent – vér boven de Europese norm van 3 procent.
Voor staatsschulden geldt dat er geen enkele samenhang is met de omvang van de overheidsuitgaven. Italië: grote overheid, enorme staatsschuld. De VS: kleine overheid, met een staatsschuld die nu ver boven het Europese gemiddelde ligt.
Hieronder zie je hoe de twee grootheden niets met elkaar te maken. Zoals gezegd: de rol van de staat is vooral een kwestie van cultuur. En Nederland verschuift van de Atlantische sfeer naar die van het continent.
