Zwarte slachtoffers van ‘de grote bankroof’ in Zuid-Afrika voelen zich verraden door corrupte politici

Garagehouder Aubrey Mulaudzi kijkt samen met twee van zijn werknemers onder de motorkap van een twintig jaar oude stationwagen. Hij is genoodzaakt zelf mee te sleutelen aan de voornamelijk oude auto’s die de klanten bij hem laten repareren.

Zes jaar geleden, voordat de Zuid-Afrikaanse VBS-bank omviel, ging het anders. Mulaudzi had toen dertig mensen in dienst. Maar de val van de bank heeft zijn bedrijf in Thohoyandou, een plaats in het noorden van de provincie Limpopo, aan de rand van de afgrond gebracht.

Mulaudzi had via aandelen 2,5 miljoen rand (127.000 euro) in de bank geïnvesteerd en had er een bedrijfsrekening. „Vlak nadat VBS viel, had ik geld nodig, omdat een grote klant niet betaalde. Maar mijn spaargeld was weg, waardoor ik mijn rekeningen niet meer kon betalen. Van de dertig werknemers heb ik er vierentwintig moeten ontslaan. Bovendien kan ik nergens meer geld lenen, omdat ik niet meer kredietwaardig ben.”

Tot op de dag van vandaag heeft hij geen cent teruggezien van zijn geld. In totaal hebben zo’n duizend investeerders en meer dan twintigduizend spaarders geld verloren.

Hoofdschuddend reageert Mulaudzi op het recente bericht dat minister van Justitie Thembi Simelane, toen zij nog burgemeester was van provinciehoofdstad Polokwane, geprofiteerd heeft van de malversaties bij VBS. „Er zijn wat ambtenaren en bankmedewerkers veroordeeld, maar de grootste oplichters zijn de politieke zwaargewichten. Mensen als Simelane hebben ons geld afgepakt en willen het niet terugbetalen. Ze hebben ons verraden.”

Het steekt Mulaudzi dat de fraudeurs de arme inwoners van Limpopo hebben geslachtofferd voor hun hebzucht. „Ze hebben met ons geld voor zichzelf prachtige huizen gebouwd en luxueuze auto’s gekocht, zoals Lamborghini’s. Ze hebben dat geld echt niet nodig.”

Aubrey Mulaudzi (in grijs shirt) aan het werk in zijn garage. Hij moest veel werknemers ontslaan toen VBS omviel.
Foto Hugo Boogaerdt

Het garagebedrijf van Aubrey Mulaudzi (foto uit 2018).
Foto Gulshan Khan/AFP

Piramidespel

De VBS Mutual Bank, die vooral de arme bevolking en gemeenten in het rurale noorden bediende, is in 2018 ten onder gegaan door grootschalige corruptie en fraude. Onderzoek in opdracht van de South African Reserve Bank (SARB), de centrale bank van Zuid-Afrika, beschrijft hoe een netwerk van politici, gemeenteambtenaren, het management van de bank en accountants van PricewaterhouseCoopers (PwC) via schimmige bedrijven en tussenpersonen de kas geplunderd hebben. In het rapport uit 2018 met de titel ‘The great bank heist’ (De grote bankroof) becijferen de onderzoekers dat omgerekend zo’n 100 miljoen euro in de verkeerde zakken is beland.

Het management runde de bank vanaf 2015 als een soort piramidespel. Spaarders kregen extreem hoge rentes en om die te kunnen betalen had VBS steeds nieuw kapitaal nodig. Regionale politici, zoals de ANC-penningmeester in Limpopo Danny Msiza, gebruikten hun invloed en smeergeld om nieuw spaargeld aan te trekken. Zo stalden vijftien gemeenten, waaronder Polokwane, in totaal 1,6 miljard rand (81 miljoen euro) bij VBS. Dit was echter in strijd met de wet, omdat VBS als ‘mutual bank’ niet de juiste banklicentie had.

Ook de 55-jarige Ngwedzeni Mukwelko, die een marktkraam heeft nabij het winkelcentrum waar het VBS-hoofdkantoor gevestigd was in Thohoyandou, viel voor de hoge rentes. Ze zette zo’n 12.000 rand (610 euro) op een rekening bij VBS. „Het was een fantastische bank. Als je 100 rand gestort had, dan was het na zes maanden 110 of soms zelfs 120 rand. Dankzij die rente kon ik mijn vijf kinderen naar school sturen,” zegt de marktvrouw in de lokale taal Venda. Engels heeft ze nooit geleerd.

Ze is trots dat ze rond kan komen van wat ze verdient met haar marktstalletje, al is het assortiment beperkt: tomaten, soep en chakalaka, een Zuid-Afrikaanse groenteschotel. Maar geld overhouden doet ze niet. „Van mijn VBS-spaargeld zou ik extra eten kunnen betalen voor de dure feestdagen of het misschien gebruiken voor een begrafenis.”

Ngwedzeni Mukwelko bankierde bij VBS. „Het was onze bank en we vertrouwden die volledig.”
Foto Hugo Boogaerdt

Vertrouwen

De oprichting van VBS, een afkorting van Venda Building Society, gaat terug naar de apartheid en de zogeheten homelands (thuislanden), semiautonome gebieden die het regime had opgericht om de zwarte bevolking van de blanken te segregeren. In 1982 richtte de regering van de Venda Republiek, een van de thuislanden, samen met traditionele leiders VBS op. Die kon kleinschalige leningen verschaffen aan de arme zwarte bevolking, die niet terecht kon bij bestaande banken.

„Het was onze bank en we vertrouwden die volledig”, legt kraamhouder Mukwelko uit. Ze had nooit verwacht dat VBS zou omvallen. „Iedereen hier bankierde bij VBS. De bank was eigendom van zwarte mensen, alle andere banken zijn in handen van blanken.”

Ze houdt even in als een vrachtwagen van een budgetsupermarktketen voorbij kachelt. Passerende voetgangers persen zich tegen Mukwelko’s stalletje aan bij gebrek aan ruimte. Als het lawaai is uitgedoofd, vervolgt de marktvrouw: „Bovendien was dit de eerste bank die hier in Thohoyandou een kantoor opende.”

Ook garagehouder Mulaudzi spreekt nog altijd vol lof over de beginjaren van de bank. „Ik was echt enorm trots op VBS. Toen ik mijn bedrijf begon, was dit de enige bank die mij een lening wilde verstrekken. De andere banken leenden niet aan arme mensen zoals ik.” Nadat Mulaudzi die lening had afbetaald, besloot hij te investeren in VBS.

„De financiële toezichthouder zei dat de bank er goed voor stond, dus het leek een goede beslissing”, herinnert Mulaudzi zich. Wat hij toen niet wist, was dat de door PricewaterhouseCoopers en KPMG gedetacheerde accountants valse cijfers produceerden over VBS. „En opeens viel de bank om en konden we niet meer bij ons geld. We snapten er niets van.”

Honderden spaarders, onder wie Mukwelko, trokken naar de kantoren van VBS om hun spaargeld op te eisen. „Ik heb er wekenlang voor de deur geslapen, maar uiteindelijk heeft het me niks opgeleverd.”

Getuigenverklaring

In eerste instantie leken de grote spelers in het schandaal ermee weg te komen. Maar de jacht van de National Prosecution Authority (NPA, het Zuid-Afrikaanse openbaar ministerie) op de verdachten is sinds afgelopen juli in een stroomversnelling gekomen. Voormalig bestuursvoorzitter van VBS Tshifhiwa Matodzi, die door het ministerie van Financiën wordt gezien als de ‘kingpin’ achter de plundering van de bank, bekende schuld aan 33 aanklachten wegens fraude, afpersing, witwaspraktijken en diefstal.

In een uitgelekte getuigenverklaring die hij onder ede heeft afgegeven, klapt Matodzi uit de school. In het 263 pagina’s tellende document is tot in detail te lezen wie er geprofiteerd heeft.

De getuigenis slaat in als een bom, vooral omdat Matodzi verklaart dat oppositieleider Julius Malema en zijn toenmalig adjudant Floyd Shivambu van de marxistische partij Economic Freedom Fighters (EFF) maandelijks smeergeld ontvingen.

Nog geen maand na deze getuigenverklaring onthullen onderzoeksjournalisten, die de drijvende kracht zijn in het blootleggen van de corruptie, dat ook minister van Justitie Thembi Simelane een verdachte lening heeft ontvangen van een bedrijf dat gelinkt is aan VBS. Daags na het nieuws doet een gespecialiseerde recherche-eenheid, de Hawks, een inval bij Simelane’s voormalig persoonlijk assistent en neemt documentatie in beslag.

Een van de kantoren van VBS in Thohoyandou (foto uit 2018).
Foto Gulshan Khan/AFP

Toen Simelane burgemeester was van Polokwane heeft haar gemeente in 2016 en 2017 zo’n 350 miljoen rand (17,7 miljoen euro) geïnvesteerd in VBS met behulp van beleggingsmakelaar Gundo Wealth Solutions. Van datzelfde bedrijf heeft Simelane een bedrag ontvangen van 575.000 rand (29.000 euro), volgens haar een lening om een koffieshop te kopen.

De ANC-minister wankelt, zegt Dirk Kotzé, politiek analist en professor aan de University of South Africa. Zowel de integriteitscommissie van het ANC als president Cyril Ramaphosa eisen tekst en uitleg. „Haar politieke lot ligt in handen van het ANC. En Ramaphosa wil de corruptie binnen de partij aanpakken, want die heeft het ANC veel stemmen gekost bij de verkiezingen eerder dit jaar.”

Gerechtigheid

Op dit moment loopt een rechtszaak tegen dertien verdachten, waaronder de eigenaar van Gundo Wealth Solutions, de voormalige ANC-penningmeester Danny Msiza, het voormalige bestuur en de voormalig accountants van KPMG en PwC.

Slachtoffers als Mulaudzi en Mukwelko hebben weinig vertrouwen in de zaak. „Ze hebben de beste advocaten van het land ingehuurd met het geld dat ze van ons hebben gestolen, terwijl ik geen geld meer had om tegen VBS te procederen”, verbijt Mulaudzi zich. Bovendien vindt hij dat het justitieel apparaat veel te traag handelt. „Wij willen dat ze ons geld terugbetalen, maar dat hebben ze allang weggesluisd, buiten bereik van justitie.”

Hij heeft meer vertrouwen in heroprichting van de bank. „Daar is 1,5 miljard rand voor nodig. Als je bedenkt hoeveel onze regering jaarlijks kwijtraakt aan corruptie en fraude, is dat een schijntje.” Hij is erover in gesprek met de staatsbank. „Maar ja, wie vertrouwt die bank straks nog?”