Met Nile kun je de mummies uit hun sarcofagen jagen – Musica Temprana schroeft gevoelens van gemis diep het gemoed in

Eigenlijk vindt kunstverzameaar Ignace Schretlen „‘koppoter’ een rotwoord”. ‘Hoofdbener’ was een passender, eerbiediger benaming geweest. De Engelsen spreken ook van ‘headfeeters’. De opmerking zegt veel over Schretlens liefde voor het fenomeen ‘koppoter’, dat doorgaans wordt gekoppeld aan vroege kindertekeningen, maar dat al een vroege herkomst heeft voor figuren zonder nek of hoofd. Een greep uit zijn enorme verzameling is vanaf 29 september te zien op de expositie Een klein groot wonder. De vele gezichten van de koppoter in het Odapark in Venray.

De fascinatie van de 71-jarige Schretlen, kunstenaar en voormalig huisarts, begon 36 jaar geleden met vroege tekeningen van zijn zoon. Daarna bleken ze overal op te duiken: in kunst, in games, op affiches en niet te vergeten in reclames en voorlichting.

In de huiskamer van Schretlens woning in Maliskamp (gemeente Den Bosch) vertelt Schretlen honderduit over de koppoters. Lang werden ze geassocieerd met wezens aan de rand van de wereld of op andere helse plekken. „Herodotus en Plinius de Oudere maakten in de Oudheid melding van de Blemmyes, een nomadenvolk dat woonde in de woestijnen tussen de Nijl en de Rode Zee. Het zouden mensen zonder hoofd zijn, met hun gezicht op de plek van hun borst. In de Middeleeuwen verschenen soortgelijke creaturen op schilderijen van onder anderen Jeroen Bosch over duivelse verzoekingen en het Laatste Oordeel.”

Verzamelaar Ignace Schretlen en curatoren Hester van Tongerlo en Joep Vossebeld bekijken koppoters in de opslag van Schretlen. Foto Dieuwertje Bravenboer

Alternatieve theorieën

Jaren van verzamelen, lezen, bestuderen en nadenken brachten Schretlen tot alternatieve theorieën over koppoters. Hij vindt dat veel onderzoekers met te stellige interpretaties komen over de tekeningen van jonge kinderen. „Die proberen gewoon het tekenen en schrijven onder de knie te krijgen en geven hun rondjes en streepjes meestal pas achteraf betekenis.”

Net zo’n misverstand is volgens hem de al te directe lijn die wel eens getrokken wordt tussen het werk van peuters en kleuters en dat van moderne kunstenaars als de Cobra-groep. Laatstgenoemden legden „de nadruk op spontane expressie. Zij hadden de vrijheid om voor een stijl te kiezen. Kinderen proberen een vaardigheid onder de knie te krijgen, ze kunnen zich op papier helemaal niet spontaan uiten”.

De koppoter is volgens de verzamelaar door moderne kunstenaars om verschillende redenen in hun werk gebruikt.„De schilder Paul Klee nam een masker van oorlogsgod dat hij in een museum had gezien als voorbeeld. Schilder/graficus/beeldhouwer Horst Antes liet zich inspireren door de Kacina-poppen, die een belangrijke rol spelen in de riten van de Pueblo-indianen. Bij de Duits-Nederlandse beeldend kunstenaar Klaus van de Locht, die ernstige rugklachten opliep bij de val van een rekstok en later ook nog MS kreeg, stond de koppoter juist weer voor het onvolmaakte lichaam.”

In Schretlens collectie is werk van deze kunstenaars terug te vinden, maar duiken evengoed tal van uitvergrote plastic M&M’s op en de koppoters uit Dumb ways to die, een Australisch filmpje met een oorwurmerig lied over spoorwegveiligheid dat wereldwijd viraal ging. En Gino Zucchino, zoals de koppoter-achtige suikerstrooier van de Italiaanse firma Alessi heet. Want ook uit de wereld van het design is de koppoter niet meer weg te denken.

Driedimensionale reproductie van vogelachtige koppoter uit een schilderwerk (middenpaneel ‘Het Laatste Oordeel’) van Jheronimus Bosch. Foto Dieuwertje Bravenboer

Schretlen, die al jaren worstelt met zijn gezondheid, maakt zich wel zorgen wat er met zijn driehonderd kubieke meter aan koppoters moet gebeuren, als hijzelf komt te komt te overlijden. „De koppoterscollectie is heel divers, terwijl ik toch graag zou willen dat alles bij elkaar blijft.”

Delen

Mail de redactie

De Noors/Deens/Duitse band Heilung staat bekend om zijn theatrale presentatie, én om zijn rituele opzet. Heilung (‘genezing’) wil zichzelf en het publiek helen en verbroederen. Als intro staat zo’n twintig man in een kring op het podium van de uitverkochte Afas Live, Amsterdam. Hoofdman Kai Uwe Faust vertelt met dringende stem dat we allemaal gelijk zijn, want allen „afstammend van dat ene grote wezen”.

Zangeres Maria Franz draagt witte kleding, een wit masker voor haar ogen en op haar hoofd een hertengewei. Faust draagt een versierde helm en bontcape. Ze staan onder een dak van takken en bladeren, mist kringelt tussen de bandleden, op de vloer liggen botten. Het publiek is goed voorbereid: mannen hebben horens in het haar, mannen en vrouwen dragen suede rokken en zwarte vegen op hun gezicht.

Voor hun stijl en muziek putte Heilung uit de stijl van Vikingen, horror en mythologie – elementen die meer Scandinavische folkrockgroepen gebruiken. Toch ontstaat in de handen van de twintig man, aangevoerd door de voormalige tatoeerder Faust, iets bijzonders. De verkleedpartij past bij hun ritualistische klank. De afgelopen tien jaar ontwikkelde Heilung een strak kader voor hun nummers die soms zeven of negen minuten duren. Bijna elk lied is traag, wordt aangevuurd door diep rommelende drums, en krijgt een laag galm. Op de achtergrond murmelen keyboard en viool.

De ijselijke stem van Maria Franz klieft door deze duistere elementen, roept uitgerekte jammerklachten, of galmt woordloos. Naast haar klinkt Faust als half mens, half didgeridoo, zijn onderaardse gegorgel als een bezwering.

Binnen de geheimzinnige sfeer past geen praatje met de zaal, Faust communiceert via indringend wolvengehuil dat onmiddellijk wordt beantwoord met nog harder gejank van het publiek.

Heilung is geïnspireerd door oude Germaanse en IJslandse teksten, en zingt behalve in het Deens ook in deze uitgestorven talen. Ze hebben het over goden en oorlogen, over natuurgeweld van gletsjers en storm, en ondertussen is er tweespalt tussen ‘koning’ Faust en ‘koningin’ Franz, te zien aan de ‘vechtdans’ die ze uitvoeren. Oorlog wordt verbeeld door zes figuren met grote ronde schilden die kreten brullen terwijl de strijddrums roffelen, in‘Krigsgaldr’ (‘oorlogsmagie’).

Er is ook humor: de dreigende schilden dienen bij een volgend nummer als frivool afdakje om onder te dansen. In de zaal wordt weinig bewogen, daar stompt het publiek een vuist in de lucht, of roffelt op het eigen hart. Dat de muziek uiteindelijk enigszins eentonig wordt is voor de fans geen belemmering. De wolven blijven huilen.

Delen

Mail de redactie