Een van de spectaculairste sabotage-acties van de laatste decennia is weer in het nieuws. De aanslag van bijna twee jaar geleden op gaspijpleiding Nord Stream, die Russisch gas via de Oostzee naar Duitsland bracht, bleef lange tijd een mysterie. Twee onthullingen van Duitse en Amerikaanse media wijzen deze week naar Oekraïne als dader. Voor het eerst is daarbij ook sprake van betrokkenheid van de Oekraïense president Volodymyr Zelensky. Als dat klopt, is dat een zeer ongemakkelijke waarheid voor Zelensky’s westerse bondgenoten.
1Welke rol speelde Zelensky bij de aanslag op Nord Stream?
De Amerikaanse krant The Wall Street Journal kwam donderdag met een reconstructie op basis van gesprekken met vier hoge Oekraïense defensie- en veiligheidsfunctionarissen. Zonder voorbehoud wordt daarin gesteld dat Zelensky niet alleen wist van het plan van een groepje hoge Oekraïense militairen en zakenlieden om Nord Stream op te blazen, maar dat hij er ook mee instemde. Pas nadat de CIA, getipt door de Nederlandse militaire inlichtingendienst MIVD, Zelensky met klem had gevraagd om de actie af te blazen, zou hij dat hebben geprobeerd. Dat was vergeefs: de toenmalige legercommandant Valeri Zaloezjny, die de leiding had over de actie, zette door. De populaire en militair succesvolle Zaloezjny werd begin dit jaar ontslagen door Zelensky. Hij is nu ambassadeur in het Verenigd Koninkrijk, waar hij als diplomaat onschendbaar is.
Zelensky heeft bij eerdere onthullingen over de rol van Oekraïne steeds ontkend dat zijn land en hijzelf iets met de aanslag te maken hadden. Tegen Duitse media zei hij vorige zomer: „Niets daarvan is gedaan door Oekraïne. Ik zou nooit zo handelen.” En: „Als onze strijdkrachten dit gedaan zouden hebben, laat ons dan bewijs zien.” Zelensky’s adviseur Mychajlo Podoljak ontkende donderdag tegenover persbureau Reuters opnieuw. Podoljak: „Zo’n actie kan alleen worden uitgevoerd met uitgebreide technische en financiële middelen… en wie beschikte daarover ten tijde van de aanslag? Alleen Rusland.”
2Is het zeker dat Oekraïne achter de aanslag zit?
Nee. Maar er is wel veel wat daarop wijst. Waarbij steeds onderscheid moet worden gemaakt tussen Oekraïense daders en de Oekraïense staat. Het nieuws van eerder deze week in drie Duitse media – ARD, Süddeutsche Zeitung en Die Zeit – dat de Duitse autoriteiten een Oekraïense duikinstructeur verdenken van betrokkenheid, volgt op onderzoek van de Duitse politie en justitie naar het meest waarschijnlijke scenario. Daarin is de aanslag gepleegd door een groepje van zes Oekraïners, onder wie vier goedgetrainde duikers. Tijdens een reis met het zeiljacht Andromeda over de Oostzee zouden zij explosieven op drie van de vier buizen van Nord Stream 1 en 2 hebben geplaatst.
Lees ook
over de duikers die door Duitsland worden verdacht
Het Duitse onderzoek bevat veel bewijs voor deze theorie: dna, vingerafdrukken en sporen van explosieven op de boot, een reconstructie van de bootreis aan de hand van telefoondata, getuigenverklaringen in de havens waar de Andromeda aanmeerde. Daar staan ook ongerijmdheden tegenover: wie laat sporen achter bij een professionele operatie of laat zich flitsen wegens te hard rijden op Rügen? En waarom zat er een Oekraïens vlaggetje op de mast? Sommige experts zeggen dat het plaatsen van explosieven op tachtig meter diepte onmogelijk is met zo weinig middelen.
In theorie is het ook mogelijk dat de reis van de Andromeda een zorgvuldig uitgezet dwaalspoor is, of een valse-vlagoperatie door een andere partij. Nog belangrijker dan de bewijzen voor de bootreis van de Oekraïners zijn daarom eventuele bewijzen dat het plan werd bedacht in een café in Kyiv, zoals The Wall Street Journal schrijft. De kans daarop is erg klein; alle afspraken werden mondeling gemaakt.
De waarschijnlijke leider van het sabotageteam is Roman Tsjervinski, een voormalige agent van de Oekraïense inlichtingendienst SBOe. In een interview met de Oekraïense nieuwssite Pravda ontkende hij eind juli zijn betrokkenheid. Wel gaf hij aan hij waarom het goed is dat Nord Stream niet meer functioneert. „Het hielp ons om de politieke druk van Rusland op Europese landen die ons helpen te verminderen. Bovendien moet het Russisch gas nu via Oekraïne naar Europa, waardoor ze ons gastransportsysteem niet bombarderen.”
3Heeft Zelensky een probleem?
Ja. Sinds de eerste aanwijzingen voor Oekraïense betrokkenheid was de aanslag op Nord Stream al een uiterst delicaat onderwerp op toppen van de EU en de NAVO, waar bij voorkeur over werd gezwegen. Als Zelensky het plan voor de sabotage inderdaad heeft goedgekeurd, kan dat leiden tot een ernstige vertrouwensbreuk tussen hem en zijn westerse bondgenoten.
Die hebben geen moeite met het Oekraïense offensief in de Russische regio Koersk; dat valt onder het recht op zelfverdediging en raakt geen westerse belangen. De aanslag op Nord Stream is van een andere orde. Dat was een aanslag op cruciale energie-infrastructuur voor West-Europa, met name Duitsland, met grote financiële Europese belangen. Ook bij een breder publiek loopt Zelensky het risico dat het draagvlak voor financiële en militaire steun aan Oekraïne afneemt. Pro-Russische stemmen op X pakten donderdag al uit met de vermeende onbetrouwbaarheid van Zelensky.
4Komt de Nederlandse steun voor Oekraïne in gevaar?
PVV-fractievoorzitter Geert Wilders en twee andere PVV-Kamerleden stuurden na de eerste publicatie in Duitse media meteen vragen naar het kabinet. Vraag 5: „Bent u het ermee eens dat, als Oekraïne inderdaad achter deze aanslag zou blijken te zitten, dit niet zonder gevolgen kan blijven als het gaat om de relatie van Nederland met Oekraïne? Bent u bereid die relatie dan te heroverwegen? Zo ja, op welke wijze? Zo nee, waarom niet?” Na het artikel in The Wall Street Journal stuurde de PVV nog een paar aanvullende vragen, over wat de gevolgen zijn als Zelensky wist van de aanslag.
Weerstand bij de PVV tegen steun aan Oekraïne was een gevoelig punt bij de coalitievorming. Het kabinet-Schoof heeft bij meerdere gelegenheden, onder meer bij de NAVO-top in Washington in juli, benadrukt dat Nederland Oekraïne voluit blijft steunen. Zonder Nord Stream te noemen meldde minister van Defensie Ruben Brekelmans (VVD) woensdag op X zijn bezoek aan een bedrijf dat defensiematerieel maakt, van belang „om Oekraïne te blijven steunen”. VVD-fractievoorzitter Dilan Yesilgöz voegde daaraan toe: „Voor onze eigen veiligheid en vrijheid is het zo belangrijk dat we een sterke krijgsmacht hebben én dat we Oekraïne blijven steunen in de strijd tegen Putin”.
Lees ook
‘MIVD wees CIA op Oekraïens plan gaspijpleiding op te blazen’
5Wat is de rol van de MIVD?
Geen artikel over Nord Stream zonder vermelding van de sleutelrol die de Nederlandse Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (MIVD) speelde. Twee keer ontving de MIVD tips uit Oekraïne die bijzonder accuraat bleken te zijn. Beide keren speelde de MIVD rapportages door naar de CIA. De eerste tip was in juni 2022, drie maanden voor de aanslag, en ging over het plan. De CIA informeerde Duitsland en waarschuwde Zelensky dat het afgeblazen moest worden.
In oktober 2022 belandde een tweede rapport van de MIVD via de CIA bij de Duitse diensten, nu over de uitvoering van de aanslag, inclusief details over de gebruikte boot en route. Sinds MH17 heeft Nederland een zeer goede informatiepositie in Oekraïne opgebouwd. Voor het MH17-onderzoek werkte het Nederlandse Openbaar Ministerie in Kyiv nauw samen met de SBOe.
De Tweede Kamer heeft door de onthullingen ook hernieuwde belangstelling voor de rol van de MIVD inzake Nord Stream en de geheimhouding daarover tijdens het kabinet-Rutte IV. NSC-fractievoorzitter Pieter Omtzigt heeft vragen gesteld over de MIVD en wil ook graag weten hoeveel de staatsdeelneming Gasunie de laatste drie jaar heeft moeten afschrijven op Nord Stream.
