Stel, je hebt twee deadlines, een zieke partner en een veeleisende familie. Al dagen voel je je gejaagd, moe, je slaapt slecht. En dan begint óók ineens het dak te lekken. Stress treft ons allemaal in mindere of meerdere mate op verschillende momenten in ons leven. Soms is het ‘gezonde’ stress: het duwtje in de rug dat je nodig hebt om te doen wat je moet doen. Maar soms wordt het ‘giftige’ stress – stress die je langere tijd in zijn greep houdt.
Maar hoe werkt stress eigenlijk? Wat is precies het verschil tussen ‘gezond’ en ‘giftig’? Wat doet stress met je lijf, en hoe kan je stress weer verminderen? In deze gids zetten we de belangrijkste vragen over stress op een rij.
1Wat is stress?
Waarom voelen we stress?
Een stressreactie is heel normaal, en wordt door de meeste diersoorten ervaren. Kortgezegd: stress helpt ons om bedreigende situaties snel het hoofd te bieden. Het is een manier om je lijf klaar te maken om snel te handelen.
De stressrespons is daarmee onderdeel van een complex biologisch systeem dat erop is gericht om dieren aan te sporen dingen die schadelijk of dodelijk zijn te bestrijden of vermijden en om fijne dingen die helpen te overleven en voort te planten juist op te zoeken.
Wat is een gezonde stressrespons?
Komen we in een acute stressvolle situatie terecht, dan maken de bijnieren direct het stresshormoon adrenaline aan, en niet lang daarna ook een tweede stresshormoon, cortisol. Deze stofjes zorgen ervoor dat je snel in staat van paraatheid raakt: je hart pompt sneller, je spieren krijgen meer energie, je longen nemen meer zuurstof op, je pupillen verwijden en je alertheid, focus en reactievermogen nemen toe. Bovendien slaat je brein deze reactie als herinnering goed op – zo weet je een volgende keer snel wat je moet doen. Cortisol heeft verder ook invloed op de bloedsuikerspiegel en de bloeddruk: die gaan allebei omhoog.
Is de dreiging voorbij? Dan zakken bij een gezonde stressrespons adrenaline en de cortisol weer naar hun basisniveau. Bij adrenaline gebeurt dat binnen een paar minuten, bij cortisol duurt dat langer. Uiteindelijk komt je lichaam weer in de ruststand; je kan weer bijkomen.
Een langdurig hoge cortisolspiegel is niet gezond. Het lichaam kent daarom mechanismen om dat niet te lang te laten duren. Een hersengebied, de hippocampus, registreert de hoge cortisolniveaus en regelt dat de omhooggeschoten stresshormoonniveaus worden teruggeschroefd.
Wat is het verschil tussen acute en chronische stress?
Acute stress is, zoals hierboven beschreven, een gezonde respons. Is de spannende situatie weer onder controle, dan dalen de niveaus van stresshormonen weer tot hun rustniveau en kalmeert je lijf.
Maar wat als een spannende of stressvolle situatie voortduurt, of er steeds opnieuw stress is? Dan krijgt je lichaam niet genoeg tijd om alle stresshormonen weer te laten zakken. Als dat lang genoeg duurt raakt je lijf het vermogen kwijt om überhaupt weer helemaal terug naar de ruststand te gaan. Dat kan gebeuren in extreme situaties als in een oorlogsgebied, maar óók als je bijvoorbeeld langdurig te weinig slaapt, aanhoudende werkdruk ervaart, of in armoede leeft.
Op dat moment spreken we van chronische stress. Je lijf staat als het ware blijvend in de alarmfase, en dat kan een flinke impact hebben op je gezondheid. Althans, dat is de meest simpele uitleg. Wat er in het lichaam gebeurt bij stress is complex en draait niet alleen om cortisol, maar ook om andere hormonen, neurotransmitters en hersennetwerken. Wetenschappers hebben nog lang niet alle vragen over de werking van stress beantwoord.
Lees ook
Burn-out lijkt veel voor te komen, maar wat is het nu eigenlijk?
Voelen dieren ook stress?
Absoluut. Ook chronische stress. Bij een aantal chimpansees in Rijswijk werd ooit zelfs een post-traumatische stressstoornis gediagnosticeerd. Daarom wordt er bij stressonderzoek ook vaak met proefdieren gewerkt: ratten en muizen hebben er net zozeer last van als wij.
Sterker, stress kan een impact hebben op vogelembryo’s in het ei, bleek uit onderzoek van Australische en Spaanse biologen. Eieren op lawaaiige locaties komen vaker niet uit. Jongen die wel uit het ei komen, groeien minder goed.
Ervaren Nederlanders meer stress dan vroeger?
De werk- en studeerdruk lijkt flink toegenomen ten opzichte van vroeger, en wordt steeds groter, volgens wetenschappers. Tussen 2001 en 2021 steeg het percentage jongeren in Nederland dat druk en stress door school ervaart van 16 naar 45 procent, blijkt uit een vierjaarlijks onderzoek van het Trimbos-instituut, de Universiteit Utrecht en SCP. Ook het aantal burn-out gerelateerde klachten blijft stijgen: van zo’n 14,4 procent van alle werknemers in 2014 tot 20 procent in 2022, aldus het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). Het hoogste percentage ligt in de groep 25- tot 34-jarigen: 26,6 procent.
Volgens TNO heeft deze trend onder andere te maken met de vergrijzing en de daaruit voortvloeiende arbeidskrapte. Van werknemers wordt steeds meer verwacht. Maar ook privé zijn dingen veranderd: de hoeveelheid mantelzorg is bijvoorbeeld toegenomen. Onderzoekers vermoeden dat de werkstress bij flexibele krachten nog meer zal toenemen, omdat die niet de zekerheid van een goed maandelijks salaris hebben en vaak contact met collega’s missen.
Wat is een paniekaanval?
Een paniekaanval is alsof je 130 rijdt op de snelweg en ineens de macht over het stuur verliest”, zei cabaretier Marjolijn van Kooten in 2016. Een paniekaanval is een golf van extreme angst. Het komt vaak door vermoeidheid, ingrijpende gebeurtenissen, pijn, stress of middelengebruik. Je kunt er aanleg voor hebben.
Tijdens een aanval kun je het gevoel krijgen dat je gek wordt of doodgaat. Je hartslag gaat omhoog, je wordt duizelig of misselijk, je gaat zweten of trillen. Soms voel je tintelingen, druk op de borst of krijg je het gevoel dat je stikt. Vaak raak je de controle kwijt over je gedachten: je kan alleen nog maar denken over wat er allemaal mis kan gaan. De onderliggende angst hoeft niet reëel te zijn, en wordt vervolgens ook door je systeem uitvergroot.
Mindfulnesstechnieken kunnen op zo’n moment helpen. Je kan door rustig adem te halen en de paniek te accepteren de aanval doorstaan. Een aanval duurt meestal een paar minuten tot een half uur. Soms is een paniekaanval eenmalig, maar hij kan ook vaker terugkomen. Dan kan er sprake zijn van een angststoornis. Dan kan een behandeling bij een psycholoog of psychiater nodig zijn. Je leert dan bijvoorbeeld om je angsten en je gedachten daarover te bevragen. Soms krijg je medicatie die kan helpen om een paniekaanval te bedwingen, zoals bepaalde antidepressiva.
2Wat doet langdurige stress met je?
Wat gebeurt er in je lijf als je langere tijd stress voelt?
Acute stress is dus een natuurlijk fenomeen. Maar wanneer de stress langdurig aanhoudt, krijgen de stresshormonen geen kans om weg te ebben.
Drie hersengebieden hebben met name te lijden van langdurige hoge stresshormonen: de prefrontale hersenschors (plannen, prioriteiten stellen, en emotieregulering), de hippocampus (geheugen) en de amygdala (agressie en angst). In de eerste twee gebieden worden de vertakkingen van sommige hersencellen korter en verliezen ze contact met elkaar. Daardoor functioneren ze minder goed.
Het derde hersengebied, de amygdala, reageert juist andersom op chronische stress: er komen meer uitlopers en vertakkingen aan hersencellen, hij wordt overactief. De amygdala is ook vaak overactief bij mensen met een zware depressie of angststoornis.
Bij chronische stress hoeft het overigens niet per se te gaan om oorlogstrauma’s of andere heftige zaken. Ook langdurige armoede, slaaptekort, familiezorgen, verwaarlozing, eenzaamheid en andere omgevingsfactoren kunnen chronische stress veroorzaken.
Wat zijn de gevolgen van langdurige stress?
Vanwege de impact op deze drie hersengebieden, neemt je vermogen om te organiseren af, je geheugen werkt niet meer zo goed, en ook je vermogen om je emoties onder controle te houden hapert. Meestal is het eerste signaal een verstoring in de executieve functies: die delen van je brein die ervoor zorgen dat je je dag kan indelen en taken kan uitvoeren, zoals bijvoorbeeld boodschappen doen.
Ben je blootgesteld aan chronische stress als je nog jong bent, dan gaan de effecten nog verder. Dat kan de architectuur van een kinderbrein in ontwikkeling veranderen. Het maakt je kwetsbaar voor depressies op latere leeftijd en kan de kans op dementie vergroten. Ook op allerlei andere niveaus kan stress enorme gevolgen hebben voor de gezondheid – zo hebben je cortisolniveaus invloed op hoe goed immuuntherapie werkt bij kanker, omdat cortisol het immuunsysteem remt. (Dat betekent óók dat je gemakkelijker verkouden kan raken als je gestresst bent.)
Maar wat voor impact stress precies op iemand zal hebben op de lange termijn, dát is voor iedereen anders en hangt af van veel factoren: de genetische aanleg, ervaringen in de jeugd, de duur en de intensiteit van de stress, hoe gevoelig iemand ervoor is, en hoeveel controle iemand over de situatie heeft.
Lees ook
Ieder mens is anders. Ieders stress ook
Wat is de relatie tussen slaap en stress?
Ons lijf heeft slaap nodig om te herstellen en naar een rustniveau terug te keren. Een chronisch tekort aan slaap ondermijnt dit herstel. Slaap je langere tijd steevast te weinig, dan is ook dat een vorm van langdurige stress, met dezelfde gevolgen: je concentratie, je geheugen en je vermogen om emoties te reguleren wordt minder, je wordt prikkelbaar en angstiger.
Vaak ontstaat een vicieuze cirkel: door stress slaap je slecht, door slaaptekort neemt de stress toe. En het wordt steeds duidelijker dat chronisch slaapgebrek depressie, een angststoornis en andere psychiatrische stoornissen kan uitlokken of verergeren.
Lees ook
Hoe slaapgebrek effect heeft op je brein
Wat is een burn-out?
‘Burn-out’ is geen officiële diagnose. Er zijn verschillende definities in gebruik, zowel in wetenschappelijk onderzoek als in de medische praktijk. Sommige onderzoekers spreken van een aandoening waarbij drie clusters symptomen merkbaar zijn: uitputting, cynisme en verminderde bekwaamheid. Nederlandse bedrijfsartsen hanteren een andere definitie, namelijk een overspannenheid die langer dan een half jaar duurt, vermoeidheid met zich meebrengt, en in sommige gevallen tot prikkelbaarheid en concentratieproblemen kan leiden.
Depressie kan een symptoom zijn van een burn-out – sommige wetenschappers vragen zich zelfs af of een burn-out niet een afwijkende vorm van depressie is. Wel is er een klein verschil: depressieve patiënten zijn meestal lusteloos en hebben nergens zin in; bij een burn-out kun je nog wel ergens zin in hebben. Je voelt je alleen continu uitgeput, op manieren die zowel lichamelijk als psychologisch geuit kunnen worden – van hartkloppingen tot piekeren.
Wat er precíés gebeurt waardoor je een burn-out krijgt, is nog niet duidelijk. Wetenschappers wijzen vaak op een verstoring van de balans tussen de werkdruk en de positieve prikkels die je terugkrijgt uit het werk (denk aan salaris, maar ook fijne collega’s, of zelfs gewoon een fijn privéleven) – maar een burn-out kun je net zo goed ook krijgen door zware omstandigheden in je privéleven. Alleen is daar nog weinig onderzoek naar gedaan. Waar het altijd op neer komt: je bent minder belastbaar dan de wereld om je heen van je vraagt (of dan wat je denkt dat de wereld om je heen van je vraagt, of dan wat jij van jezelf vraagt).
En dat is ontstaan doordat er lange tijd te weinig tijd voor herstel/ontspanning/slaap/terugkeer naar het rustniveau is geweest en om opgewassen te blijven tegen de stressoren (oorzaken van stress) in en om je heen.
Lees ook
Verdwaald in een burn-out – soms helpt een boek
3Hoe kun je stress aanpakken?
Wat doe ik als ik denk dat ik een burn-out krijg?
Er is dus geen officiële definitie van een burn-out. Maar emotionele uitputting is een belangrijk signaal: bijvoorbeeld als je je leeg voelt aan het einde van de dag, of juist continu moe wanneer je net bent opgestaan. Voel je de eerste signalen, probeer dan rust te pakken. En kijk kritisch naar hoe je je werk en vrije tijd invult. Is het te veel? Moet je het misschien anders aanpakken?
Doorgaans wordt een burn-out gezien als een werkgerelateerde aandoening. Loopt het echt fout, ga dan het gesprek aan met de bedrijfarts. Die kan een plan van aanpak opstellen – dat moet zelfs, als je al zes weken ziek bent. Wil je zelf psychologische hulp regelen, dan wordt het iets lastiger. De behandeling van een burn-out wordt namelijk niet automatisch vergoed door de verzekeraar, omdat dat geen officiële DSM-stoornis is. Je kan wel naar de huisarts om te onderzoeken wat de mogelijkheden zijn. Die kan je eventueel toch doorverwijzen naar de GGZ. Maar weet: er is niet één simpele oplossing voor iedereen met een burn-out. Het hangt af van de persoon, en kan lang duren.
Merk je dat iemand in je omgeving in een burn-out terecht komt? Geef ze ruimte, en stel jezelf constructief op. Leg die persoon geen oplossingen op maar ga samen op zoek naar wat je kan doen om te helpen. Én: probeer het contact warm te houden. Iemand met een burn-out heeft vaak weinig energie om dat zelf te doen.
Lees ook
Een burn-out en de lastige zoektocht naar de juiste hulp
Kun je stress verminderen door meer te bewegen en beter te eten?
Bewegen is goed voor het brein, blijkt keer op keer uit onderzoek. Met bewegen verbeter je het geheugen, je werkgeheugencapaciteit, je reactievermogen, je vermogen impulsen te onderdrukken en de aandacht erbij te houden.
Ook bij stress kan regelmatig bewegen zeker helpen. Denk aan die hippocampus, die bij te veel stress krimpt en contacten met andere hersencellen verliest. Tijdens het sporten maken mensen groei stimulerende stoffen zoals brain derived neutrophic factor (BDNF) aan, die de hippocampus helpt om verbindingen te versterken en cellen te herstellen.
Daarnaast heeft goede voeding een positieve invloed op je hersenen. De richtlijnen zijn simpel en algemeen bekend: eet veel groenten, granen, fruit en peulvruchten, en eventueel zuivel, vlees, vis (denk bijvoorbeeld aan het mediterrane eetpatroon). Ben je vegetariër of veganist? Zorg er dan wel voor dat je op een of andere wijze vitamine B12 binnenkrijgt, bijvoorbeeld door supplementen te slikken. In sommige gevallen kun je ook extra vitamine D of calcium nodig hebben.
Waarom werken deze eetpatronen? Daar zijn veel redenen voor. Vis is bijvoorbeeld goed voor je hersenen omdat het veel omega 3-vetzuren bevat, die helpen bij het onderhoud van je hersenen. En eiwitbronnen als zuivel, vlees of peulvruchten helpen bij het aanmaken van stofjes die ons helpen slapen.
Helpt mediteren of ‘mindfulness’ tegen stress?
Vroeger zag men mediteren misschien als iets zweverigs, maar inmiddels zijn ook wetenschappers overstag. Uit onderzoek blijkt namelijk dat ‘mindfulness’ en meditatie kunnen helpen bij klachten als angst, depressie en stress.
In principe zijn meditatievormen op basis van mindfulness simpel: je gaat zitten, doet je ogen dicht, en richt je aandacht op hoe je adem je longen in- en uitstroomt. Er zullen gedachten opkomen, je zult afdwalen, maar dat is niet erg; steeds als je je dat realiseert, richt je je aandacht weer op je ademhaling.
De Amerikaanse neurobioloog Jon Kabat Zinn ontwikkelde het Mindfulness-based Stress Reduction (MBSR) programma, een combinatie van meditatie en yoga waarmee mensen beter leren omgaan met chronische pijn en stress. Onderzoekers aan Oxford University hebben meditatie ook omgevormd tot een therapie, Mindfulness-based cognitive therapy (MBCT) die goed kan helpen bij langdurige depressies. In aangepaste vorm kan het ook bij ADHD of stress helpen, afhankelijk van de klacht.
Hoe kan dat? Mediteren blijkt je aandacht te helpen trainen. Ook raak je je meer bewust van je lichaam en je gevoelens. Tegelijkertijd wordt de nadruk gelegd op voelen en niet vinden: je hóéft geen mening te hebben over wat je voelt. Dat laatste helpt onder andere als je veel piekert.
Wel varieert het effect van mens tot mens. Sommige mensen zullen meer meditatiesessies nodig hebben, sommigen minder, en bij anderen helpt het helemaal niet. Naar de fijne details wordt nog onderzoek gedaan.
Kan yoga bijdragen aan stressvermindering?
Yoga combineert het op het lichaam of de adem gericht zijn van meditatie met de fysieke stimulans van bewegingen. Je neemt houdingen aan en richt je aandacht bijvoorbeeld op de fysieke grens die jouw lijf daarbij heeft, zonder daar iets van te vinden. In een gestrest lijf zijn sommige spieren erg aangespannen, in yogahoudingen kunnen die soms ontspannen.
Ook hier komen gedachten en gevoelens op die je alleen observeert. Zo werkt yoga lichamelijk en mentaal. Het kan net als meditatie of mindfulness helpen bij het leren omgaan met stress. Maar ook voor yoga geldt dat het afhankelijk is van de persoon.
Hoe belangrijk is je sociale vangnet bij stress?
Zeer belangrijk. Zelfs heftige gebeurtenissen in je kindertijd hoeven niet per se tot een permanent ontregelde stressreactie te leiden, blijkt uit onderzoek onder weeskinderen: kinderen die later geadopteerd werden in een fijn gezin, zagen in hun puberteit een herstel in hun stressreactie. Ook kan een goed sociaal vangnet werken als compensatie voor de negatieve prikkels in je leven.
Zijn er medicijnen tegen stress?
Voor sommige vormen van stress, zoals acute examenstress, schrijven artsen weleens een bètablokker voor, propranolol, die bloeddruk en hartritme verlaagt. Dat werkt alleen bij kortdurende stressvolle situaties.
Ritalin helpt bij de gejaagdheid van ADHD: het maakt je rustiger. In mensen zónder ADHD roept het echter een staat van hyperfocus op. Dat zorgt er juist voor dat je hart harder gaat kloppen. Niet behulpzaam bij stress, dus.
Lees ook
Stress tijdens de examens: meer leerlingen gebruiken dan bètablokker
Bij langdurige stress of paniekaanvallen wordt vaak gebruikgemaakt van benzodiazepines, zoals oxazepam en Valium (diazepam). Ze zetten receptoren voor de neurotransmitter gamma-aminoboterzuur aan. Dat is een signaalstof die verschillende activiteiten in het brein ‘uitzet’. Deze middelen worden ook ingezet tegen slaaptekort.
Benzodiazepines hebben wel veel nadelen: ze werken verslavend en hebben fysieke bijwerkingen zoals sufheid, misselijkheid en hoofdpijn. Ook kun je er paranoïde, impulsief of depressief van worden. Ze worden dan ook afgeraden voor langetermijngebruik.
Hoe richt je je werk of studie zo in dat het minder stressvol is?
Stress hebben is an sich niet slecht, vindt de Amerikaanse psycholoog David Yeager. Een beetje druk kan wenselijk zijn. Uit zijn onderzoek onder studenten blijkt dat het helpt als je reflecteert op je stressreacties, en weet dat moedwillig stressvolle situaties aangaan én overwinnen je weerbaarder kan maken. Kortom: als je een positieve houding hebt tegenover stress en je vermogen om situaties aan te gaan.
Voor wie dat wat zweverig vindt, zijn er echter ook praktische ingrepen die je kan doen. Uit onderzoek van kinderpsychiater Hilgo Bruining blijkt dat je leefomgeving een belangrijke rol speelt in je vatbaarheid voor stress en depressie.
Mensen die wonen in wijken met veel bomen of een park hebben een significant lager risico op dat soort problematiek. Ongezonde lucht en veel verkeer en geluidsoverlast kan dan juist weer stressvol werken. Zorg dus voor een groene en gezonde omgeving – al bepaalt dat ook niet alles.
Wat verder? Onderzoeker Cal Newport pleit in ieder geval voor digitaal minimalisme. Je moet tijd in je werkdag inplannen voor ‘diep werk’, waarin je je afsluit van stoorzenders (e-mail, WhatsApp, andere digitale afleiding) en je puur focust op je werk. Dat sluit aan op een andere bekende methode, ‘pomodoro’, waarbij je telkens 25 minuten lang diep werkt en daarna pauze neemt.
Verder zegt Newport: doe minder op een dag (liefst werk je maar aan één project), doe het niet gehaast, en richt je op kwaliteit, niet kwantiteit. Oh, en heel specifiek: plan minstens één dag per week helemaal geen afspraken. Kortom, erken dat er grenzen zijn, en stel binnen die grenzen scherpe prioriteiten. Dat helpt je ook om rust te vinden.
Werken genotsmiddelen écht tegen stress?
Veel Nederlanders kennen het wel: je komt thuis na een lange dag en schenkt een wijntje in, om te ontspannen en de stress te verwerken. Maar werkt dat ook écht, of onderdruk je het alleen maar? Alcohol is een anxioliticum, een stof die angstgevoelens onderdrukt. Je wordt er dus op het moment dat je drinkt fysiek wat rustiger van.
Maar volgens het Trimbos Instituut zijn er ook keerzijden. Alcohol activeert namelijk een onderdeel van de hersenen dat betrokken is bij de productie van stresshormoon cortisol. Drink je te lang te veel alcohol, dan kan dat de stresssystemen in je lichaam aantasten. Het wordt dan juist structureel moeilijker om tot rust te komen. Ook veroorzaakt alcohol bij kleinere hoeveelheden al slaapproblemen.
Cannabis en cannabisolie zijn ook vaak gebruikte middelen om stress te verminderen. Ze bestaan uit verschillende stofjes, waaronder tetrahydrocannabinol (THC), dat het ‘high’-gevoel veroorzaakt, en cannabidiol (CBD). Er is slechts zwak bewijs dat cannabisolie (dat voornamelijk uit CBD bestaat) zou kunnen helpen bij angstklachten.
En andere drugs dan? Daar is niet altijd evenveel over bekend. De afgelopen jaren is veel onderzoek gedaan naar mdma, dat lijkt te kunnen helpen in de behandeling van een post-traumatisch stress syndroom (PTSS). De Staatscommissie mdma pleitte er eerder dit jaar voor om het gebruik van mdma op medisch niveau verder te onderzoeken. Het gaat dan echter wel om een behandeling in een gecontroleerde omgeving, onder begeleiding van artsen en therapeuten. Het verhandelen van mdma is op dit moment strafbaar. Drugs zoals mdma recreatief gebruiken wanneer je psychische klachten hebt is niet verstandig.
Kunnen huisdieren ook helpen als je je gestresst voelt?
Dierentherapie is inmiddels helemaal ingeburgerd. Aaien van een lieve kat of hond heeft een bewezen goed effect op onze bloeddruk, hartslag en stressniveaus: het menselijk lichaam reageert op dit soort liefde door het hormoon oxytocine aan te maken, dat gevoelens van verbondenheid stimuleert. (Overigens doet het lichaam hetzelfde tijdens seks of een bevalling.) Dat lijkt wederzijds; ook dieren maken dit stofje aan als ze geaaid worden.
Of dieren ook op andere manieren kunnen helpen, is niet duidelijk. Uit wetenschappelijk onderzoek komen wisselende conclusies naar voren. Wel kan het helpen om een dier mee te nemen als je bepaalde stressvolle activiteiten uitvoert, zoals fysiotherapie. Een hond kan ook helpen om kinderen weerbaarder te maken, omdat honden beter reageren op zelfverzekerd gedrag zoals hardop spreken en rechtop zitten. Kinderen kunnen hun zelfvertrouwen in feite dus ’trainen’ met hun hond.
Allemaal positieve zaken, dus. Er zijn alleen twee kanttekeningen te maken: sommige huisdieren vinden het niet leuk om aangehaald te worden, en raken er zelf gestresst door. Én: als ze ziek worden en baasjes mantelzorger moeten worden, kunnen mensen daar ook danig door gestresst raken.
