Lummelen was ooit een vanzelfsprekende manier om de geest te laten dwalen en creativiteit op te roepen, maar is nu verworden tot een privilege. Een privilege dat slechts is weggelegd voor degenen die zich hebben weten vrij te vechten van de tirannie van aandachtsvretende media. Het is een zorgwekkende trend waar iedereen zich bewust van lijkt te zijn, maar slechts weinigen van losbreken. Mobiele telefoons en sociale media zijn de nieuwe drugs van deze tijd.
Mobiele telefoons en sociale media houden ons urenlang in hun greep en voeden ons met eindeloze prikkels. Vergeleken met wat ons nog te wachten staat, zijn dit echter slechts softdrugs. Denk bijvoorbeeld aan gezelschapsbots, aangedreven door geavanceerde kunstmatige intelligentie, die geprogrammeerd zijn om zich voor te doen als onze vrienden of partners. We weten inmiddels genoeg over de verslavende werking van deze technologieën, dus laten we er nu eindelijk eens naar gaan handelen.
In juni 2024 zaten Nederlanders gemiddeld 196 minuten per dag voor een tv-scherm, aanzienlijk meer dan in juni 2023 (143 minuten). Dit betekent ruim drie uur per dag zonder kwalitatieve gesprekken met je partner, zonder sport of hobby’s, en zonder echte rust voor de geest. Voeg hieraan toe de twee uur per dag die we besteden aan sociale media, en het plaatje wordt nog somberder.
Deze cijfers zouden ons moeten verbazen, maar ze zijn inmiddels een open deur. Want 6,3 miljoen Nederlanders vinden dat sociale media een gevaar vormen voor ons mentaal welzijn, en 2 miljoen Nederlanders voelen zich minder gelukkig door het gebruik van sociale media. Ondanks deze bewustwording zetten de trends door en volgt er hoogstens een lachende opmerking als een vriend al een kwartier niets heeft gezegd omdat hij als een zombie naar zijn schermpje zit te staren.
Gezelschapsbots proberen nu voornamelijk het menselijke contact te vervangen
Impact van gezelschapsbots
De verslavende werking van deze apparaten is goed doordacht. Al meer dan tien jaar galmt de oneliner van datawetenschapper Jeff Hammerbacher in debatten: „De slimste breinen van mijn generatie denken na over hoe ze mensen op advertenties kunnen laten klikken. Dat is waardeloos.”
Die slimme breinen zijn inmiddels bezig met kunstmatige vrienden. Snapchat introduceerde in 2023 MyAI, een bot die bij de gebruikers, veelal tieners, tussen de menselijke contacten staat. MyAI vraagt hoe het met je gaat en reageert empathisch als je iets persoonlijks deelt. Snapchat is open over waarvoor de chatbot eigenlijk is bedoeld: als een nieuwe manier van data oogsten, door actief naar meningen en gevoelens van jongeren te vragen. Deze informatie kan het bedrijf vervolgens gebruiken om gebruikers hyperpersoonlijke reclames aan te bieden.
Hoe beter de interacties met gezelschapsbots worden, hoe verslavender ze zullen blijken. Websites zoals character.ai trekken nu al maandelijks 20 miljoen bezoekers die duizenden chatbots gebruiken, variërend van beroemdheden tot huiswerkassistenten. Zo zijn er al 43 duizend gesprekken met de digitale kloon van de Nederlandse youtuber Milo ter Reegen gevoerd.
De digitale kloon van Milo is gemaakt door gebruiker @Isabelms14 en het scenario is als volgt: „Milo is bij vrienden en is helemaal dronken, hij kan niet alleen naar huis dus hij belt je op: ‘kan je me alsjeblieft ophalen?’” Andere bots varieren van tot leven gekomen tekenfilmfiguren, beroemdheden, huiswerkassistenten of een psycholoog. Die laatste heeft het druk: de teller staat op meer dan 150 miljoen gesprekken.
Een kersverse ‘innovatie’ maakt het nu mogelijk om zo’n gezelschapbot altijd bij je te dragen. De AI zit geprogrammeerd in de slimme ketting ‘Friend’, en luistert zo altijd mee. Een innige relatie lijkt gegarandeerd. Voor 99 dollar (90 euro) kan je de Friend, die in januari moet uitkomen, alvast bestellen.
Ons sociale leven
De vraag is wat deze ontwikkelingen gaan betekenen voor ons sociale leven. Vorige maand concludeerden Amerikaanse onderzoekers dat gezelschapsbots daadwerkelijk eenzame gevoelens kunnen verlichten. Je kunt een robot namelijk gebruiken om eenzaamheid weg te nemen bij een eenzame oudere. En de robot kan diegene zelfs voorstellen om naar de eenzame buur te gaan die een huis verderop zit te verpieteren.
De gezelschapsbots die nu het licht zien proberen voornamelijk het menselijke contact te vervangen in plaats van te stimuleren. Dat kan veranderen, mits daarop aangestuurd wordt.
Gezelschapsbots zijn niet de enigen die in snel tempo beter worden in het vangen van onze aandacht. De hele wereld wordt sowieso beter in het trekken van de aandacht via sociale media. Snelle shots, felle kleuren, triggerende uitspraken; het influencen is net zo’n digitale basisvaardigheid aan het worden als het gebruik van Excel en Word ooit was.
Als we ons hier niet bewust tegen gaan verzetten, zullen de eerder genoemde statistieken waarschijnlijk blijven oplopen.
Zeker nu generatieve kunstmatige intelligentie unieke muziek, plaatjes, teksten en video’s kan maken voor ons, zullen de filmpjes en memes nog aantrekkelijker worden. In deze zogenoemde aandachtseconomie is elke seconde die je kijkt geld waard, dus zorgen de algoritmen van bijvoorbeeld TikTok en YouTube Shorts dat je zo lang mogelijk blijft kijken. Deze zijn nu al haarfijn afgesteld om de gebruiker in een swipe-trance te krijgen, en elk jaar worden die algoritmen beter.
Vrijheid van aandacht
Om tegenwicht te bieden aan al deze ontwikkelingen, is al een belangrijke en gedurfde stap gezet: mobiele telefoons zijn verboden in de klas op middelbare scholen. Daarnaast zien we een beweging van ouders die gezamenlijk afspraken maken om hun jonge kinderen smartphonevrij op te voeden.
Deze initiatieven zijn bewonderenswaardig, maar het is cruciaal dat volwassen ook hun eigen gedrag veranderen. Voor zichzelf en voor hun kinderen. Kinderen luisteren slechts matig naar wat ouders zeggen, ze kopiëren bovenal het gedrag.
We moeten het lummelen weer op prijs gaan stellen. Het niet beschouwen als een luxe, maar als een noodzakelijkheid voor een gezonde geest en een creatief leven. Laten we ons losmaken van de schermen, de tijd nemen om te dromen, de dag te verwerken, en onze kinderen laten zien dat echte vrijheid begint met de vrijheid van onze aandacht. Lekker lummelend op vakantie dus.
Lees ook
Slokt je smartphone meer tijd van je op dan je wil? NRC geeft tien tips om te minderen
