Hoe Sheikh Hasina, ‘de prinses van Bangladesh’, de greep op haar land verloor

Terwijl haar zoon vanuit Amerika de veiligheidsdiensten nog opriep een wisseling van de macht te voorkomen, maakte premier Sheikh Hasina (76) zich in de Bengaalse hoofdstad Dhaka gereed om in een helikopter te stappen die haar en haar zus in veiligheid moest brengen. Niet lang nadat zij wegvlogen van de ambtswoning bestormden duizenden demonstranten het gebouw. Met het vertrek van Sheikh Hasina kwam een einde aan een bewind dat vijftien jaar duurde en steeds autocratischer werd.

Na opnieuw een weekend vol bloedig neergeslagen demonstraties – er vielen bijna honderd doden – bereikte de spanning in Bangladesh maandag een hoogtepunt. Studenten protesteerden er al weken tegen Sheikh Hasina. In eerste instantie vanwege het besluit om een derde van de overheidsbanen te reserveren voor kinderen en familieleden van officieel erkende veteranen van de Bengaalse onafhankelijkheidsstrijd van 1971.

Nadat die protesten met geweld werden onderdrukt, werd de eis van de demonstranten alleen maar concreter: de premier moest weg. Een uitgaansverbod mocht maandag niet meer baten, duizenden gingen opnieuw de straten op en trokken op naar de ambtswoning. Halverwege de middag maakte het leger bekend dat de premier en leider van regeringspartij Awami League haar ambtswoning was ontvlucht.

Zes jaar in ballingschap

Sheikh Hasina (76) is de dochter van de eerste politiek leider van Bangladesh, Mujibur Rahman. Hij was premier en president, tot hij in 1975 werd vermoord tijdens een militaire staatsgreep. Hasina overleefde, omdat ze op dat moment niet in het land was en bleef daarna zes jaar in ballingschap buiten Bangladesh. Bij haar terugkeer in 1981 nam ze het leiderschap van haar vaders centrumlinkse partij Awami League over. Ze was een van de belangrijke krachten die in 1990 dictator Hussain Muhammad Ershad wisten te verdrijven – maar haar gelegenheidssamenwerking met de andere oppositiepartij, de Bangladesh Nationalist Party (BNP), hield geen stand. Sterker, de rivaliteit tussen Awami League en BNP heeft Bangladesh sindsdien in een houdgreep gehouden.

Hasina werd sinds 1996 vijf keer premier van het land – in januari nog werd ze voor de vierde achtereenvolgende keer ‘herkozen’. Van eerlijke verkiezingen is in Bangladesh geen sprake. In de vijftien jaar dat Hasina aan de macht is geweest, werd haar greep volgens analisten steeds steviger. Oppositie werd de kop in gedrukt: Hasina zou opdracht hebben gegeven tot de moord op politieke tegenstanders, kritische publieke figuren als journalisten ‘verdwenenen’, werden gevangengezet of moesten het land ontvluchten.

De premier rechtvaardigde de repressie door die te koppelen aan de bestrijding van dreigend islamisme in Bangladesh – een argument waarmee ze ook internationale steun verwierf. Ondertussen wist Hasina de economie van Bangladesh grondig te hervormen en armoede te verminderen, onder meer door aandacht voor deelname van vrouwen in het onderwijs en op de arbeidsmarkt. Ook de landbouwproductie steeg.

Maar de afgelopen jaren kampt het land met hoge inflatie en toenemende werkloosheid. Vooral dat laatste leidde tot protesten van studenten die hun toekomst somber inzagen. Vanaf het begin van die studentenprotesten probeerde Hasina die te framen als „politiek ingegeven”. De studenten die tegen het veteranen-quotum ageerden, bestempelde zij als „collaborateurs” – alsof zij zouden afstammen van degenen die in de jaren zeventig de kant kozen van Pakistan, waarvan Bangladesh zich toen afscheidde.

De woorden die Hasina gebruikte zetten de verhoudingen op scherp. Volgens de premier waren de protesten aangestuurd en opgeklopt door „factoren van buitenaf” of de oppositie. „Hasina straalde uit dat Bangladesh háár toebehoorde, als hoeder van het land”, zei de Bengaalse journalist Tasneem Khalil eerder tegen NRC. „Iedereen moet zich achter haar scharen of haar woede voelen.”

Die houding rechtvaardigde Hasina door aan haar familiegeschiedenis te refereren. Ze gebruikte de reputatie van haar vader als vrijheidsstrijder geregeld om haar eigen positie te rechtvaardigen. De analyses over het succes van Mujibur Rahman lopen uiteen, maar hij wordt doorgaans aangeduid als Bangabandhu, ‘vriend’ of ‘vader van de natie’. Zelfs die reputatie blijkt, in het jarenlange bewind van zijn dochter, te zijn aangetast: demonstranten gingen maandag een metershoog standbeeld van hem met hamers te lijf.

Geweldsspiraal

Aanwijzingen dat de demonstraties door de politieke oppositie aangestuurd werden, zijn er niet. Velen houden juist Hasina zelf verantwoordelijk voor de geweldsspiraal. Die begon toen leden van de politieke studentenorganisatie BCL, verbonden aan regeringspartij Awami, op de demonstrerende studenten werden afgestuurd. Het leidde half juni tot ongeregeldheden tijdens de protesten – waartegen vervolgens hard werd opgetreden. Vooral door de gewapende politie die nog zou opereren onder bevel van Hasina.

Zo lijkt het erop dat de regering zelf probeerde escalatie van de protesten te veroorzaken, om vervolgens met hard ingrijpen de demonstranten af te schrikken. Het tegenovergestelde gebeurde: de protesten groeiden door verontwaardiging over het gebruikte geweld. De „prinses van Bangladesh”, zoals demonstranten Hasina in graffiti omschreven, moest weg.

In de afgelopen weken werd meermaals gespeculeerd over de positie van het leger. Nationale troepen werden weliswaar ingezet om de orde te bewaken tijdens de protesten, maar uit analyses van Bengaalse en internationaal gevestigde media bleek dat de meeste dodelijke slachtoffers vielen door toedoen van de politie, terwijl meerdere legereenheden weigerden geweld te gebruiken tegen burgers. Maandagochtend maande de legerleiding demonstranten tot „geduld” toen die met duizenden en in weerwil van het afgekondigde uitgaansverbod vanuit voorsteden van Dhaka een mars naar het centrum van de hoofdstad inzetten.

Noodtoestand, vertrek of coup

Toen maandag vroeg in de middag bekend werd dat de hoogste militair, generaal Waker-Uz-Zaman, een verklaring zou afleggen, gonsde het van geruchten. De opties: een afgekondigde noodtoestand, het aftreden van de premier, of een militaire coup. Het werd het vertrek van de premier. Volgens de Bengaalse krant Prothom Alo vertrokken zij en haar zus naar India. De legerleiding liet weten dat een interim-regering wordt aangesteld.

Politiek analist Mubahsar Hasan – hij verliet Bangladesh in 2018 toen er ook hevige protesten waren tegen Hasina – zei maandag tegen de zender Al Jazeera dat die tussentijdse regering snel „echt democratische verkiezingen” moet organiseren. Volgens hem is ook van belang dat er „gerechtigheid” komt voor de mensen die in de afgelopen weken „geliefden, familie of ledematen” zijn kwijtgeraakt. Dat is ook een eis van de demonstranten. Generaal Waker-Uz-Zaman richtte zich maandag tot de studenten, nadat hij beloofde dat het leger niet meer in actie zou komen: „Nu is het de taak van de studenten om kalm te blijven en ons te helpen.”

Delen





Mail de redactie