N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Een artikel als dit komt met moeite uit mijn laptop. Er bestaat immers het risico dat het verkeerd wordt uitgelegd en bijdraagt aan een verzwakking van de westerse steun aan Oekraïne in zijn strijd tegen de onvoorstelbaar wrede Russische agressor. Toch moet het probleem van corruptie in Oekraïne worden benoemd.
Oekraïnes president Zelensky is doortastend opgetreden tegen recente gevallen van bewezen en vermeende corruptie. Omdat de beschuldigden hoge regeringsfunctionarissen waren, is het noodzakelijk dat Oekraïnes westerse partners de stand van corruptie nauwgezet bekijken.
Het is belangrijk te benadrukken dat Oekraïners in wezen niet veel verschillen van burgers in West-Europa. Ook zij willen leven in een democratische rechtsstaat waar de wet voor allen geldt, recht wordt gesproken door onafhankelijke rechters en burgers met politieke en economische machtsposities niet hun wil kunnen opleggen aan rechtbanken, parlement of president.
Hun tragiek is echter dat hun land sinds het in 1991 onafhankelijk werd na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie speelbal is geworden van kongsi’s van superrijke zakenlieden (oligarchen), politici en rechters die de politieke en economische ontwikkeling van het land bepaalden. Dat bracht een onvoorstelbare corruptie in de hele samenleving met zich mee, zeker tot aan de zogeheten Maidan-revolutie van 2013-2014.
Die leidde tot belangrijke hervormingen, zij het voornamelijk op economisch-financieel gebied. Zonder de indrukwekkende inspanningen van het maatschappelijke middenveld (organisaties van jonge, goed geïnformeerde en gedreven anti-corruptie activisten) zouden die hervormingen er niet gekomen zijn. Ondanks de verbeteringen bleef de invloed van de ‘corrupterenden’, degenen met veel geld en leidende posities, echter aanzienlijk. Met de komst van Volodymyr Zelensky als president in april 2019 verbeterde de situatie enigermate, maar verre van voldoende.
Lees ook: Ontslaggolf in top Oekraïense overheid na corruptieonthullingen
Aandacht bij de oorlog
Sinds Ruslands brute inval is alle overheidsaandacht begrijpelijkerwijs gericht op het terugdrijven van de agressor naar Oekraïnes internationaal erkende buitengrenzen. De krachten in de samenleving die hervormingen willen saboteren zijn door de oorlog met Rusland verzwakt, maar zeker niet verslagen. Nog altijd zijn ze aanwezig in het parlement, de hoge ambtenarij, de rechtbanken en de zakenwereld.
De strijd tegen de diep gewortelde corruptie moet een prioriteit blijven. Niet alleen omdat het een voorwaarde is voor Oekraïne om de status van kandidaat-lid van de Europese Unie te behouden, en uiteindelijk toetredingsonderhandelingen te kunnen beginnen. Maar, misschien nog wel belangrijker, ook omdat een corruptievrije samenleving de diepe wens is van de meeste Oekraïners.
Sleutel tot corruptievermindering is de ontwikkeling van een onafhankelijke rechtspraak. De verbeteringen sinds 2014 gaan te langzaam. Sinds enkele jaren functioneert er, met nogal wat tegenwerking, een Nationaal Anti-Corruptie Bureau dat corruptie bij hoge ambtenaren onderzoekt. Sinds kort is eindelijk ook de langverwachte ‘Hoge Anti-Corruptie Rechtbank’ operationeel, naar redelijke tevredenheid. Bij de gewone rechtbanken en openbare aanklagers blijft corruptie echter een enorm probleem.
Volgens anti-corruptie activisten heeft Oekraïne de fout gemaakt om na ‘Maidan’ niet alle rechters te ontslaan en een geheel nieuwe rechterlijke macht op te bouwen. Nu heeft de politiek nauwelijks vat op ontwikkelingen en moet het vertrouwen op het ‘zelfreinigend vermogen’ van rechters die hun onafhankelijkheid met hand en tand verdedigen.
Lees ook: ‘Oekraïense rechters vertrouwen elkaar vaak niet’
Kandidaatlid EU
Er is echter een aantal cruciale punten waar Oekraïnes partners druk kunnen uitoefenen en harde voorwaarden stellen om de corruptiebestrijding te versterken. Die opvatting wordt gedeeld door Oekraïense anti-corruptie-ngo’s. Vooral de Europese Unie heeft hierbij belangrijke troeven in handen.
Sinds enkele maanden is Oekraïne kandidaat-lid van de EU en heeft het zich verplicht bepaalde maatregelen te nemen. Eén daarvan is het opnemen van voldoende westerse experts in de selectie van rechters voor het Constitutioneel Hof. Momenteel voldoet Oekraïne daar nog steeds niet aan. Het is cruciaal dat de Unie hier voet bij stuk houdt.
Een andere voorwaarde die de EU keihard moet stellen is dat verantwoordelijken voor hervormingen in de invloedrijke Presidentiële Administratie, die direct onder president Zelensky valt, bewezen integer zijn. Dat is tot nu toe zeker niet het geval. De huidige verantwoordelijken dienen te worden vervangen.
Wezenlijk is ook dat de EU de voorwaarde stelt dat het maatschappelijke middenveld (anti-corruptie-ngo’s) structureel een plaats krijgt in procedures voor de benoeming van rechters en andere belangrijke functionarissen. Het middenveld staat garant voor een kritische, zorgvuldige en objectieve analyse van kandidaten.
De invoering van een onafhankelijke en daadkrachtige mededingingsautoriteit is ook hard nodig. Alleen daarmee kan misbruik van economische macht worden tegengegaan.
Lees ook: De oorlog lijkt funest voor de Oekraïense oligarchen
EU-eigenbelang
Probleem van dit monitoren van, en waar nodig interveniëren in, het Oekraïense beleid is dat het enorm veel energie en mankracht kost. Het vereist een soort permanent micro-management door de EU. Het is echter de enige mogelijkheid om het anti-corruptiebeleid in goede banen te leiden.
Uitroeien van corruptie in Oekraïne is ook in het EU-eigenbelang: een onvoldoende hervormd Oekraïne als volwaardig lid van de EU, wanneer dat ook moge zijn, vormt een te groot risico voor het functioneren van de Unie.
Zolang de oorlog met Rusland voortduurt zal de EU daarom een tweesporenbeleid moeten volgen: enerzijds Oekraïne alle hulp blijven verstrekken die het nodig heeft om zijn meedogenloze agressor te verslaan, en anderzijds met ‘harde liefde’ ervoor zorgen dat het land de noodzakelijke stappen zet naar een effectief anti-corruptiebeleid. Regelmatig overleg hierover met president Zelensky is een vereiste.