De Marokkaanse journalisten Omar Radi, Taoufik Bouachrine en Souleimane Raissouni kunnen het nog steeds niet geloven. „Ik was in mijn cel televisie aan het kijken toen ze me vertelden dat ik weg kon”, vertelt Omar Radi lachend in een video . „Ik ben de koning dankbaar en ik ben ook blij dat andere soortgelijke gevangenen ook zijn vrijgelaten.”
Ter gelegenheid van het Troonfeest, waarbij koning Mohammed VI zijn kroning viert, verleent hij elke zomer gratie aan honderden gevangenen. Bij zijn 25ste jubileum als koning liet hij afgelopen maandag tot ieders verrassing ook prominente gevangenen vrij.
Onderzoeksjournalist Radi schreef over mensenrechtenschendingen en protesten in het land. Hij werd in 2020 opgepakt, omdat hij zou hebben gespioneerd voor de Nederlandse ambassade in Rabat tijdens protesten in het Rif-gebergte in 2016 en 2017. Zowel Nederland als Radi ontkennen enige samenwerking. In 2022 werd hij in hoger beroep veroordeeld tot zes jaar cel voor verkrachting en spionage. Bouachrine, oprichter van de inmiddels verboden krant Al jarida al Oukra (‘Het andere nieuws’) kreeg in 2019 vijftien jaar cel voor mensensmokkel en verkrachting. Raissouni, hoofdredacteur van oppositiekrant Akhbar al Yaoum, werd in 2021 veroordeeld tot vijf jaar voor verkrachting.
Schijnprocessen
Amnesty International spreekt van schijnprocessen, omdat de journalisten in hun werk kritiek uitten op de regering. Human Rights Watch beschreef in 2022 in een kritisch rapport hoe de overheid activisten en journalisten het zwijgen oplegt via intimidatie en lastercampagnes.
Toch is de 60-jarige ‘M6’, zoals de koning door iedereen wordt genoemd, ongekend populair bij jong en oud. Na een jarenlange dictatuur onder zijn vader Hassan II, bracht het aantreden van Mohammed VI in 1999 hoop op verandering met zich mee. De toen 35-jarige monarch brak met het angstregime van zijn vader en opende de deuren naar dialoog. „Hij richtte een verzoeningscomité op dat de getuigenissen aanhoorde van slachtoffers van de dictatoriale ‘Jaren van Lood’, die samenvielen met zijn vaders regime”, vertelt Nadia Bouras, historicus gespecialiseerd in Marokkaanse geschiedenis aan de Universiteit Leiden.
Tijdens het regime van Hassan II werden duizenden dissidenten vermoord of gevangen genomen zonder proces of ze verdwenen simpelweg van de aardbodem. „De zittingen werden live op nationale televisie uitgezonden, zodat heel Marokko kon luisteren naar de huiveringwekkende verhalen over martelingen en verdwijningen. De meeste slachtoffers kregen een financiële compensatie, maar excuses blijven uit en de verantwoordelijken werden niet berecht.” Ook kwam er geen aandacht voor de ‘Jaren van lood’ in de schoolboeken, voegt Bouras toe
Toenadering tot de Rif
In de eerste vijf jaar onder de nieuwe koning maakte Marokko cruciale sociale veranderingen door. De familiewet, moudawana, werd in 2004 drastisch veranderd en losgekoppeld van de shariawetgeving. Vrouwen kunnen nu bijvoorbeeld zelf een scheiding aanvragen, hebben recht op alimentatie en polygamie is aan strengere regels gebonden. Volgens Bouras was deze stap mede een verdienste van vrouwenbewegingen, die in M6 een bondgenoot hebben gevonden.
Na zijn kroning zocht Mohammed VI direct toenadering tot de Rif, een onderdrukte regio in het noorden van Marokko waar veel Marokkaanse Nederlanders vandaan komen. Koning Hassan II moest niets weten van de Riffijnen en liet protesten voor betere leefomstandigheden met geweld neerslaan. „Dat de nieuwe koning de Rif de hand reikte en daar ook vaak op vakantie ging, was een groot symbolisch gebaar”, zegt Bouras. De relatie met Rabat herstelde voorzichtig, wat leidde tot verschillende investeringen. In 2011 zijn de talen die in het gebied worden gesproken officieel erkend in de grondwet en zichtbaar in het straatbeeld, bij instituten en op scholen.
Deze ontwikkelingen zorgen voor optimisme, maar als Mohammed VI ruim tien jaar aan de macht is, rond de Arabische Lente in 2011, wordt hij geconfronteerd met de eerste uitdagingen. De economie groeit, maar dat vergroot ook de kloof tussen rijk en arm. Bouras: „Marokko heeft grote economische projecten gerealiseerd – zoals de aanleg van de hogesnelheidstrein, de haven in Tanger die een belangrijke knooppunt vormt voor internationale vracht en de auto-industrie die van Marokko een belangrijke exporteur maakt ”, somt Bouras op. „Het is duidelijk dat het economisch goed gaat, maar wie profiteert daarvan? Vooral een kleine bovenlaag, waaronder de koning die ook een invloedrijke zakenman is.”
De jeugdwerkloosheid is in 2023 met 36 procent gestegen. Door de aanhoudende droogte gaan in de landbouwsector steeds meer banen verloren; ruim 150.000 in het eerste kwartaal van 2024. En projecten om analfabetisme tegen te gaan, lijken vooralsnog mislukt. Volgens de Humanity Index van de VN is nog altijd ruim een kwart van de bevolking analfabeet en blijft arbeidsparticipatie onder vrouwen achter.
De werkloosheid leidde tijdens de Arabische Lente in 2011 ook in Marokko tot demonstraties, vooral van jongeren die hervormingen eisten en betere toegang tot de woning- en arbeidsmarkt. De protesten keerden zich tegen de regering en niet tegen de koning. „Maar in Marokko is de koning de regering”, legt Bouras uit. „De koning kwam met politieke hervormingen om massale protesten te voorkomen. De grondwet werd aangepast, waarin nu staat dat de grootste partij de premier mag leveren. Achter de schermen blijft het echter Mohammed VI die beslissingen neemt en de regering aanstuurt.”
Lees ook
Marokkanen mogen naar de stembus, maar de koning bepaalt
Kritiek mensenrechtenorganisaties
Ondertussen groeit de kritiek vanuit mensenrechtenorganisaties. Onder het regime van de huidige koning zijn verschillende journalisten en activisten opgepakt en veroordeeld tot jarenlange celstraffen. Een dieptepunt waren de Rifprotesten in 2016, toen Riffijnen massaal de straat op gingen. Aanleiding was de dood van visverkoper Mohsin Fikri. Zijn vis werd door corrupte agenten in beslag genomen en weggegooid, waarop hij in de vuilniswagen sprong om zijn vis – zijn enige vorm van inkomsten – te redden. Toen het mechanisme van de wagen werd aangezet, overleefde Fikri dat niet.
De protesten die daarop volgden werden hardhandig neergeslagen en tientallen mensen werden opgepakt, waaronder protestleider Nasser Zafzafi die werd veroordeeld tot twintig jaar cel. Een unieke aanpak, want in tegenstelling tot zijn vader, schuwt M6 geweld. „Hij heeft andere manieren om bijvoorbeeld de oppositie buitenspel te zetten. Hij gebruikt de juridische weg: je wordt voor de rechter gebracht, financieel uitgekleed en op die manier dus monddood gemaakt”, legt Bouras uit.
We zijn nu in een periode van voorzichtig optimisme, maar wel kwetsbaar
Koning Mohammed VI verblijft sinds enkele jaren vaker in het buitenland dan in zijn eigen paleizen in Marokko. Maar het land is niet stuurloos. Hij bestuurt het land van een afstand en duikt op als het nodig is, zoals bij de zware aardbeving van vorig jaar, toen mensen hem juichend stonden op te wachten. Ook binnen de diaspora is hij enorm geliefd. Hij wordt gezien als jonge hippe koning, die er altijd voor het volk is. „Hij speelt met zijn rol. Hij is zowel een moderne als traditionele leider”, zegt Bouras. Vanuit zijn luxe auto, gekleed in een shirt van het Marokkaanse elftal en zwaaiend met een Marokkaans vlaggetje, vierde hij op straat, omringd door uitzinnige fans, de plaatsing van Marokko voor de halve finale. „De koning staat boven alles en iedereen. Normaal wordt hij gevierd, maar nu was hij zelf onderdeel van de festiviteiten. Hij nodigde de spelers en hun moeders uit in het paleis en toonde de sterke band van de spelers met hun vaderland, ook al zijn ze geboren in Dronten, Parijs en Madrid.” De economie draait en de vrijlating van de journalisten is een positief signaal. „We bevinden ons in een periode van voorzichtig optimisme”, besluit Bouras. „Maar de situatie blijft kwetsbaar, vooral door de cosmetische ingrepen van de afgelopen jaren. Hoewel de economische vooruitgang evident is, moet nu ook de rest van de bevolking profiteren van deze verbeteringen.”
Er zijn volgens Bouras „drie belangrijke taboeonderwerpen in Marokko” die tezamen wel de „gevarendriehoek” worden genoemd. „De positie van de koning en zijn onschendbaarheid, de nationale soevereiniteit inclusief de Westelijke Sahara, en de islam. Zolang je geen kritiek uit op Allah, Al Watan (de natie) of Al Malik (de koning), de heilige pilaren van Marokko, blijf je veilig.”