Op deze maandagmorgen in juni wordt er in het Brabantse dorp Asten een klok geboren. Dat is geen zeldzaamheid, we zijn hier bij de Koninklijke Eijsbouts Klokkengieterij, een familiebedrijf met een internationale reputatie. Bijzonder aan déze klok is dat er wapenafval van het Oekraïense front in verwerkt is. De geboorte van de klok is onderdeel van het meerjarige project Battles & Silences, een initiatief van HIIIT (voorheen Slagwerk Den Haag) en geluidskunstenaar Hans van Koolwijk. Donderdag 19 september zal een eerste uitvoering van het project te horen zijn in het minifestival HIIIT Invites, in het Theater aan het Spui in Den Haag, waar bezoekers de klok ook kunnen ‘ontmoeten’.
Het idee voor Battles & Silences is geïnspireerd door het verhaal van kerkklokken die tijdens de Tweede Wereldoorlog door de nazi’s gestolen werden en deels omgesmolten werden tot wapentuig, vertelt artistiek directeur Fedor Teunisse. „Wij dachten: als we dat proces eens omkeren? Als we oorlogstuig omsmelten tot schoonheid, tot gereedschap om schoonheid mee te scheppen?” Zo ontstond het idee om een klok te laten gieten met Oekraïens wapenafval, als statement tegen de oorlogswaanzin.
Dat bleek nog niet zo eenvoudig, wapenafval mag niet uit Oekraïne geëxporteerd worden. Teunisse en Van Koolwijk benaderden de Oekraïense zangeres en producent Marjana Golovchenko, die sinds 2012 in Nederland gevestigd is en in het verleden al voor HIIIT werkte. Via Golovchenko wisten ze toch het gewenste materiaal te krijgen: „Het kwam letterlijk met de post, een zwartgeblakerd ‘broodje’ [blok gegoten metaal]. Heel indrukwekkend”, zegt Teunisse.
Lees ook
In ‘De Jacht’ van NITE is de jager evengoed een prooi
Geboorte
Er bestaan twee scholen over de geboorte van een klok, zegt Joep van Brussel, klokkengieter en adjunct-directeur van Eijsbouts. Volgens de ene school is dat bij het gieten, volgens de andere bij het „ontmantelen”, het verwijderen van de mantel waarin de klok gegoten is. Dat is wat er deze maandagmorgen gebeurt in de gieterij, waar een bijzondere geur hangt van was en vormzand.
Een jonge werknemer hijst de zware ijzeren gietvorm op, schroeft de bouten los en slaat met een grote voorhamer op de bovenkant om de klok los te maken. Dan hijst ze de vorm verder op. Er verschijnt een klok, mooi grijszilver van kleur, bekleed met zwarte korsten die er later nog af zullen vallen. ‘HIIIT / 2024 / EIJSBOUTS’ staat erop. Hij klinkt nog niet, als Teunisse erop slaat hoor je alleen nog maar een droge tok. Om er een echt klokgeluid uit te krijgen, wordt de onderste rand er in de werkplaats afgeslepen.
Ik heb gemerkt dat we vooral moeten luisteren naar wat de klok ons geeft
Vijf dagen eerder is de klok gegoten – en als het ontmantelen de geboorte is, dan is het gieten toch zeker de conceptie van de klok. „Dat was nog indrukwekkender”, vindt Teunisse. Hij toont een video op zijn telefoon, waarin te zien is hoe de gietkom, waar het gesmolten metaal uit wordt gegoten, eerst urenlang grondig gedroogd wordt met een blowtorch (gasbrander): „De hele muur erachter was roodgloeiend. Wat een geweld, ongelooflijk.”
Joost Eijsbouts, vierde generatie directeur van het familiebedrijf, legt uit dat de gietkom geen enkel spoor van water mag bevatten, vanwege explosiegevaar: „Eén druppel water in een frituurpan kan al tot grote ongelukken leiden, en die is maar 180 graden. Wij gieten brons van 1.100 graden Celsius.”
Cyrillische letters
Vanuit de gietkom lopen twee pijpjes naar de gietvorm; de mal waarin de klok gegoten wordt. Die wordt van onderaf gevuld. Joep van Brussel maakt de vergelijking met het vullen van een emmer met een tuinslang: „Als je de tuinslang erboven houdt, gaat het water kolken. Houd je hem op de bodem, dan vult de emmer mooi van onderuit.”
‘UKROP’ staat in de bovenste band rondom de klok, in cyrillische letters. ‘Oekrop’ was de soldatennaam van een bekende Oekraïense sluipschutter die al sinds 2014 betrokken was bij het verzet tegen de Russische annexatie van Oekraïens grondgebied. In december 2022 is hij gedood in een loopgraaf, terwijl hij een collega dekking gaf.
Oekrop is ook de afkorting voor ‘Oekraïense Operatie’, zegt Marjana Golovchenko. Aanvankelijk was ‘oekrop’ een scheldwoord van de Russen, maar inmiddels wordt de term als geuzennaam gebruikt.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/07/30101940/data119227248-ce672c.jpg)
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/07/30101938/data119227295-b17270.jpg)
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/07/30101935/data119227317-e3c3f8.jpg)
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/07/30101933/data119227347-663ac1.jpg)
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/07/30101931/data119227412-83c099.jpg)
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/07/30101929/data119227440-98a7e9.jpg)
Golovchenko heeft haar twee maanden oude dochter meegenomen naar de gieterij. Ze vertelt hoe het haar gelukt is om Oekraïens wapenafval te bemachtigen. Haar goede vriend Sasja komt als vrijwilliger regelmatig aan het front om materieel en voorraden te leveren. Sasja was op zijn beurt bevriend met de sluipschutter Oekrop, van wie hij leerde schieten en met wie hij regelmatig oefende op de schietbaan. Zowel op de schietbaan als aan het front verzamelde Sasja patroonhulzen van Oekrop. Dat is minder vreemd dan het lijkt, zegt Golovchenko: „Er zijn in Oekraïne veel kunstenaars die objecten maken van patroonhulzen. Maar voor zover ik weet nog geen klok.”
Omdat het illegaal is om hulzen het land uit te brengen, legde Golovchenko contact met de ambassade. Uiteindelijk werd een grote hoeveelheid hulzen in Kyiv omgesmolten tot drie broodjes van acht kilo per stuk. Twee broodjes zijn nog in Kyiv, daarvoor heeft HIIIT nog geen concrete bestemming. Het derde broodje is grotendeels gebruikt in de legering voor de nieuwe klok; klokkengieter Van Brussel heeft anderhalve kilo achter de hand gehouden om een losse klepel te maken.
Klinkende klok
De grote vraag was: zou het Oekraïense materiaal geschikt zijn om een klinkende klok te maken? Klokkengieters zijn terughoudend met het toevoegen van vreemde elementen aan hun materiaal, zegt Van Brussel. „Klokkenbrons bestaat normaliter uit 80 procent koper en 20 procent tin, met maximaal 0,5 procent verontreiniging. Klokkenbrons heeft relatief veel tin, dat maakt de legering sterker en zorgt voor meer klank. Die verhouding 80-20 zien we ook al in klokken uit de twaalfde eeuw.” Er mag vooral geen lood of zink in het materiaal zitten, dat zijn metalen die zorgen voor een toename van de demping.
Analyse wees uit dat het Oekraïense materiaal bijna puur messing was. Messing is een speciaal soort brons, een legering van koper met zink in plaats van met tin. Messing toevoegen aan het gietbrons is lastig, zegt Van Brussel: „Om de demping door het zink tegen te gaan, is deze klok veel dunner dan gebruikelijk. Een dunne wand trilt sneller, en hoe makkelijker iets beweegt, hoe makkelijker het tot klinken komt. De klank is daardoor ook veel lager dan bij andere klokken van dit formaat.”
Blazende ovens, vuur, gehamer van metaal op metaal. Dat zijn fantastische geluiden
Kenmerkend voor het geluid van een klok is de grote hoeveelheid boventonen. Het laat zich lastig voorspellen welke boventonen precies gedempt zullen worden wanneer je zink toevoegt aan de legering. Een spannend moment dus: hoe klinkt de klok?
Antwoord: erg mooi en diep, ergens tussen cis en d. „Je hoort meteen de grondtoon, en hij blijft lang klinken”, zegt Van Brussel tevreden. Dat is niet vanzelfsprekend, er zijn ook klokken die eerst vooral ruis voortbrengen, waaruit de toon vervolgens naar voren komt, een beetje zoals bij een gong of tamtam.
Rondom de klok lopen verschillende banden van letters en ribbels, zodat er op uiteenlopende manieren op geslagen en overheen gewreven en gerateld kan worden. Geluidskunstenaar Van Koolwijk heeft het ontwerp gemaakt, van tevoren sprak hij uitvoerig over de muzikale wensen van het ensemble met HIIIT-slagwerker Pepe Garcia.
Meer noise
„Maar wij dicteren niet wat de klok moet zijn”, zegt Fedor Teunisse. „We zijn hier al twee jaar mee bezig en ik heb gemerkt dat we vooral moeten luisteren naar wat de klok ons geeft.” Het hele proces wordt uitgebreid audiovisueel gedocumenteerd. Er zijn plannen om ook de achtergrond en totstandkoming van de klok aan het publiek te tonen.”
De eerste muziek voor de klok, waarvan op 19 september een voorproefje te horen zal zijn, wordt geschreven door componisten Anthony Fiumara en Mathijs Leeuwis. Als het duo Poulson Sq. maken zij ambient, met analoge apparatuur en taperecorders als instrumentarium, maar de muziek voor Battles & Silences wordt rauwer, met meer noise. Fiumara zegt ook allereerst te willen „luisteren naar wat de klok ons vertelt”. Van elke stap in het maakproces van de klok hebben ze opnames gemaakt: „Blazende ovens, vuur, gehamer van metaal op metaal. Dat zijn fantastische geluiden.”
Lees ook
Slagwerkensemble tilt monochrome Philip Glass-klassiekers naar hoger plan
In elk geval gaan ze niet de geschiedenis van sluipschutter Oekrop navertellen: „Het zou aanmatigend zijn om mee te huilen om de dode soldaat”, zegt Fiumara. Aan de andere kant zijn ze ervan doordrongen dat het verhaal van de klok niet in de gieterij van Eijsbouts begonnen is. „Er zijn allerlei brute handelingen aan voorafgegaan”, zegt Leeuwis, „Deze klok komt voort uit een tragedie. Dat vraagt om een radicale houding. Het verhaal van de klok is een moeilijk verhaal, en dat moet je ook kunnen horen. Laat het maar moeilijk zijn.”
