‘Hij moet dit geweten hebben.” Regine Chivrac kijkt naar een reeks kleine zwart-witfoto’s die vijftig jaar terug in het geheim is gemaakt. Op de oude beelden ziet ze een jonge versie van zichzelf, naakt in bed met de Oekraïense jongeman – Bogdan – aan wie ze ooit op vakantie haar hart verloor. „Of werd hij er zelf misschien ingeluisd? Nee – hij móét het geweten hebben.” Chivrac heeft gelijk. Haar knappe vakantieliefde werkte in opdracht van de KGB, die wilde weten of de Française verzwegen motieven had voor haar bezoek aan de toenmalige Sovjet-Unie. In het dossier dat van haar werd aangelegd werd uiteindelijk geconcludeerd: „Er is geen bewijs gevonden dat ze voor de Franse geheime dienst werkt.” Hoofdschuddend leest de inmiddels bejaarde Française hardop voor uit haar dossier; haar ogen worden groot achter haar kleine leesbril. Af en toe werpt ze een ontstelde blik in de camera. „Dit is krankzinnig”, zegt ze dan. Of: „Stomme Russen.”
Het dossier van Chivrac was een van de vele die in 2017 openbaar werden gemaakt, toen Oekraïne de KGB-archieven opende in Kiev. In de beklemmende 2Doc The Kyiv Files (VPRO) licht regisseur Walter Stokman drie van die dossiers uit, het ene nog ontluisterender dan het andere. Ook laat hij een voormalig KGB-officier aan het woord over de werkzaamheden die hij al die jaren terug verrichtte en spoort hij Bogdan zelf op. „Het was een heel andere wereld”, vertelt die aan de telefoon over zijn jeugd en zijn spionnenwerk. In zijn studententijd werd hij gerekruteerd door de vrijwillige jeugdpolitie, die in de praktijk weinig vrijwillig bleek. De invloed van de KGB reikte ver: weigerde je een opdracht, dan kon het je nog behoorlijk moeilijk worden gemaakt om te blijven studeren. En Bogdan wilde wel degelijk studeren. Als hij daartoe een mooie Franse toerist moest verleiden… soit.
Tegen de achtergrond van de net uitgebroken oorlog tussen Rusland en Oekraïne illustreert The Kyiv Files op sobere wijze de vergaande impact van een onvrij regime op individuele mensenlevens, en op een samenleving als geheel. Waar Chivrac vooral passant was in die angstige samenleving, leven veel mensen die in de Sovjet-Unie opgroeiden of er langere tijd doorbrachten nog steeds met restjes paranoia; het wantrouwen diep genesteld in hun systeem. Zo leerde de dochter van docent Vira Lisova, die zich bij de KGB in de kijker speelde door haar voorzichtige pogingen om haar leerlingen iets bij te brengen over Oekraïne, van jongs af aan dat íédereen een spion kon zijn.
„Het was een kwestie van overleven”, zegt ze nu. Toen duidelijk werd dat de familie in de smiezen werd gehouden, werden de Lisova’s niet langer op straat gegroet. Mensen staken over om hen te ontlopen. Toch vonden ze een aantal vertrouwenswaardige vrienden. Kwamen die op bezoek, dan verliepen alle gesprekken op papier: aan de keukentafel werden zwijgend briefjes uitgewisseld, die daarna werden verbrand en dan doorgespoeld in het toilet. Zo ontwikkelden groepjes gelijkgestemden in stilte een kleine gemeenschap.
Alternatief gezin
Even ontsnappen aan die benauwende sfeer kon donderdagavond in het eerste deel van de docureeks SLAY – Express to impress (NTR). Ook hier vonden mensen hun toevlucht in kleine gemeenschappen, maar dan een stukje uitbundiger. SLAY volgt vier transvrouwen uit de Nederlandse ballroomscene: een underground gemeenschap die dient als veilige plek voor queer- en transpersonen van kleur om zichzelf te ontdekken, omarmen en vieren. Op een ball strijden verschillende Houses op een catwalk om prijzen in verschillende categorieën. En een House, zo legde Elly Vineyard (ook wel: Father of House of Vineyard) geduldig uit, dat is een gekozen familie, inclusief vader- en moederfiguur met mentorrollen. Vaak functioneert een House als alternatief gezin voor jonge mensen uit de lhbtq-gemeenschap die buiten de scene geen onderdak of steunende familie hebben.
Elly’s levendige minicolleges vormden een fijne aanvulling op de beelden van de transvrouwen, die zich ieder in een andere fase begaven van hun ontdekking van ballroom. Maar ieder van hen was even verliefd op de scene: van Babymoon, die zich voorbereidde op haar eerste drag performance, tot Serena, Mother of House of Makaveli, die zich liefdevol over haar zelfgekozen familie ontfermde als „de Caribische tante die altijd let op wat je doet”. In hun Houses en op de balls vonden ze de veilige haven die ze lang hadden gemist, door een buitenwereld waar vrijheid kan worden verstikt door onbegrip, discriminatie en geweld. Hier was eindelijk ademruimte: hier waren ze voluit, vrijuit zichzelf.
